Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Resensie: Hammie – Ronelda S. Kamfer

Hammie, deur Ronelda S. Kamfer. (Kwela, 2016. R200; 96 pp; Formaat : 198 mm x 130 mm, Sagteband; ISBN-13 : 9780795707575, Epub-ISBN : 9780795707582)

Resensent: Marlies Taljard

boodskappe coded in die onvermoë om mekaar te troos

Ronelda Kamfer se derde digbundel, Hammie, wat pas by Kwela Boeke verskyn het, is ‘n huldeblyk aan ‘n gestorwe moeder. Dit is die “terugleef” van ʼn gesamentlike lewe, nie net die uitsoek van die pêrels nie, maar ook ʼn eerlike konfrontasie met die ambivalente gevoelens wat die spreker ten opsigte van haar moeder beleef en beleef het. Soos haar vorige bundels, is Hammie (ʼn sinoniem vir “Mammie”) grotendeels ʼn narratiewe bundel waarin kleinverhale wat op die moeder betrekking het, aangebied word. Die “verhale” verloop nie streng chronologies nie, maar het die geaardheid van ʼn soort gedagtestroomtegniek – dit is flardes onthou soos dit ʼn mens skielik en onnadenkend te binne skiet. Tog is ʼn duidelike struktuur in die gedigte onderling en in die bundel as geheel waarneembaar en kry die leser dikwels die idee dat gedigte met mekaar “praat”, terugverwys na ander gedigte in die bundel en selfs dat gedigte oor die grense van die bundel uitreik na die digter se vroeër werk. Geen indeling in afsonderlike afdelings kom voor nie – ʼn besluit wat die idee van ʼn enkele groter verhaal wat gestalte kry deur die aaneenvloei van kleiner verhale as onderdele, ondersteun.

Kamfer kán ʼn storie vertel – oënskynlik sonder veel inspanning vloei die woorde en kom ʼn verhaal tot stand, vertel in die minimum woorde, dikwels met ʼn verrassende of ontstellende slot. Sy skryf steeds in Kaaps met sy buitengewone narratiewe vermoë wat aan die kleinverhale ʼn besondere, orale karakter verleen. Tog beskou sy (volgens die gedig Rocco de Wet op bl. 61) Afrikaans as ʼn belemmering wat haar verhinder om “die marginalised [te] acknowledge”.

As voorbeeld van haar narratiewe vermoë, sonder ek graag twee opeenvolgende gedigte uit. Die gedig Ma op bl. 32 handel oor die wyse waarop die verteller en haar suster in haar ma se huis voortleef na haar dood. Dit eindig met die reëls: “ek dra my ma se trouringe / maar dit maak my vingers seer”. Die volgende gedig, Troupanne, op bl. 33, handel oor die geldnood wat die nagelate familie beleef en eindig met die volgende strofes:

ek wil nie sentimental wees nie

en vir niemand wys

dat ek my ma se hande voel

wanneer ek na die ringe kyk nie

om te rou is om te vervel

en ek wil nog ʼn rukkie

in die dooie dop sit

maar

ek het ʼn kind

ek is ʼn ma

en sy moet eet

ek koop vir haar kos en medisyne

met my ma se troupanne

dit is ʼn manier vir my ma

om my te help

want ek is haar kind

sy is my ma

sy moet my help[.]

Hierdie onsentimentele lewensingesteldheid wat deur die nugter vertelling ondersteun word, is reeds sedert haar eerste bundel, Noudat slapende honde (2008) ʼn kenmerk van Kamfer se poëtiese styl, soos ook haar metafoor-fondse wat dikwels byna die asem wegslaan. Dat die digter ʼn aangebore talent het vir poëtiese segging, kan nie betwyfel word nie. Dat sy haarself egter te veel op dié talent verlaat en haar gedigte nie genoegsaam afwerk nie, is egter ook uit die onderhawige bundel duidelik. Dikwels word die metafisiese aspek van die poësie agterweë gelaat ter wille van ʼn storie wat uitrafel en nie veel om die lyf het nie – baie van die gedigte is liggewigte waarin telling heelwat swaarder weeg as showing. Hoewel ek in dieselfde asem moet sê dat gedigeindes soms verbysterende waarde in terme van universele belewenis tot gedigte toevoeg! Soos gesê: die digter kán vertel!

Die verhale wat vertel word, sentreer in die eerste instansie rondom die verteller se onthou van haar oorlede moeder en bevat intieme outobiografiese besonderhede. Die bundel begin op ʼn sterk negatiewe toon, soos die verskillende motto’s van die bundel wat almal na nag of donker verwys, suggereer. Die openingsgedig, Vir die voëls (bl.15), verskaf ʼn motivering vir die “galbraak” in gedigte soos High birds (“ek is ʼn selfvernietigende fokop”, bl. 63):

ek het bloed op my hande

van al die vredes wat ek bewaar

ek het al jare weggelieg

om op te maak vir verlore tyd

maar

mens kan net soveel keer

jouself uitbrand

en oor begin[.]

Uit hierdie belydenis kan die afleiding gemaak word dat die spreker dié dinge wat sy oor jare opgekrop het, uiteindelik uit haar gestel moet kry ten einde vrede met haarself te maak en haar ware identiteit te vind – so gesien is die bundel dan inderdaad ʼn tipe individuasie wat plaasvind deur die (argetipiese) verhouding met die moeder te ondersoek en te ontleed – hoewel nie op wetenskaplik-psigologiese vlak nie, maar deur die verhouding tussen moeder en dogter teen die agtergrond van die wel en wee van ʼn uitgebreide familie op die Kaapse Vlakte te belig. Die fragmente van onthou neem uiteindelik die vorm aan van ʼn narratiewe terapie-oefening om rou (nie net oor die moeder nie!) te verwerk. Die belewenis van die verteller is in hierdie bundel net so belangrik soos die uitbeelding van Hammie as geliefde mens ten spyte van tekortkominge:

sy was my ma

en sy het my geleer

hoe om nie lief te wees

vir myself nie[.]

Tog was sy ook:

die vrou wat haar siek

leave gehou het

vir wanneer iemand

anders in die huis siek raak[.]

Soos in haar vorige bundels, is vervreemding, woede en pyn belangrike temas in die bundel onder bespreking. Een van die treffendste gedigte is Box cutters (bl. 36) waarin die verhaal vertel word van die verteller se wreedaardige aanranding waarin sy ernstige snywonde aan haar nek opgedoen het, maar die aanvallers vlug voordat hulle haar verkrag. Die reaksie van haar ouma in die slotstrofe kan onder andere geïnterpreteer word as die onvermoë van geweld om te skok in ʼn omgewing waar dit alledaags geword het. Ingeborg Bachmann se bekende woorde “Das Unerhörte is alltäglich geworden” (“Die ongehoorde het alledaags geword”) kom onwillekeurig by my op as reaksie op die slotstrofe van dié gedig met sy eksplisiete gewelddadige beskrywing:

ek het stadig huis toe gestap

toe ek die voordeur oopmaak

vertel ek my ouma wat gebeur het

sy staar vas teen ʼn dooie muur

en sê ek moet winkel toe gaan

om brood te gaan koop[.]

Die gewelddadigheid, kriminaliteit en uitsigloosheid van ʼn lewe op die Kaapse Vlakte word onder andere uitgebeeld in gedigte soos Immigrant (bl.23), Fluit-fluit in kamer 3 (bl.27), Disney days (bl.45) en Tronk-teaparty (bl.51).

ʼn Verdere ooreenkoms met Kamfer se vorige bundels is die sterk politieke ondertoon wat veral manifesteer in woede teen witmense. In Belville (bl. 85) beskryf die spreker haar afkeer van die wit vrou wat simbolies word vir post-apartheid liberales, en wat “heeltyd vir my ma [sê] / hoe ongelooflik mooi ek is / en hoe sy nie tyd het vir rassisme nie”. In Apartheid (bl. 71) kook haar bloed namens haar ouma wat vir ʼn wit man “baas” moes sê. In Volkspele (bl.68) sê die spreker:

ek is by ʼn party vol depressed

wit mense

(…)

ek wens ek was

iewers anders

iewers waar mense

nie almal mekaar haat nie[.]

Hoewel die digter seker nie die vlaag van redelose rassisme wat tans in die land woed, kon voorsien toe sy die bundel saamgestel het nie, mag ʼn groot aantal dergelike (dikwels streteotiperende) gedigte haar moontlik in die huidige politieke klimaat van ʼn groot deel van haar leserskorps vervreem. Weer eens is dit niks nuuts nie – wat hier gesê word, is al by herhaling in die digter se vorige bundels gesê.

Wat poëtiese tegniek betref, moet ek Kamfer loof vir die heerlike vloei wat meestal in haar gedigte teenwoordig is. Die invloed van Antjie Krog kom nog sterk deur, maar die digter beskik oor die talent om ʼn sterk eie stem te ontwikkel. Daar is enkele hinderlike gewoontes wat met deegliker afronding reggestel kan word, byvoorbeeld die hebbelikheid om die woord “maar” alleen in ʼn reël te laat staan. Indien dit ʼn gewoonte word, verloor so ʼn tegniek sy trefkrag. Ook word reëleindes nog nie deeglik genoeg ontgin nie: reëls eindig dikwels voorspelbaar op natuurlike ruspouses. Soos by goeie orale digters, word herhaling oor die algemeen geslaagd aangewend. Dit breek die streng narratiewe verloop wat kenmerkend is van prosa, terwyl dit stukrag, ritme en klankrykheid aan gedigte verleen in die afwesigheid van tradisionele elemente soos rym.

Soos aangetoon, maak Ronelda Kamfer in die bundel Hammie hoofsaaklik gebruik van tegnieke wat haar vorige werk kenmerk. Die tematiese materiaal is nie nuut nie – die woede teen pyn, swaarkry en rassisme is steeds nie uitgewoed nie, die gedigte is steeds hoofsaaklik narratief van aard, ten opsigte van styl is daar weinig vernuwing. Die bundel kon nie daarin slaag om my te beïndruk nie. ‘n Digter kan tog nie op een plek bly vassteek sonder om as digter en in tegniek te groei en te ontwikkel nie. Op sy beste slaag die bundel daarin om die identiteit van sowel die spreker as Hammie as gevarieerde, menslike karakters uit die verf te lig:

.

Gertruida

.

my ma is gemaak van vlees en been

haar stem is ʼn boom wat skeef gegroei het

haar oë is ʼn gewonde dier

haar neus is ʼn naald en haar liggaam

is gekneus soos vrugte onder in ʼn bak

my ma is bang dood

met ʼn stukkende hart

ek tel die glasstukkies op

en begrawe dit onder my vel

***

Ronelda Kamfer gesels oor haar nuutste digbundel “Hammie”

met dr. Gisela Ullyatt

.

Ronelda, baie geluk met jou derde bundel.

Hammie is opgedra aan Allisen Gertrude Kamfer, jou moeder. Heel aan die begin van die bundel kry die leser ’n glimp van Hammie deur die volgende aanhaling: ‘Ronelda, jy is my kind en jy bly my kind tot die dag wanneer die maan ’n ander naam kry’ (November 1999, Stratford Green, Eersterivier). Dit is byna of die leser, deur die lees van hierdie aanhaling, mede-getuie van Hammie se direkte woorde word. Die detail (datum en presiese plek) is verstommend. Is dit ’n spontane herinnering of het jy dit byvoorbeeld iewers neergeskryf daardie tyd? Was dit moeilik om hierdie baie persoonlike aanhaling met die leserspubliek te deel?

Dis woorde wat my ma aan my gesê het na ek uit die hospital gekom het na ek overdose het op prescription pille. Dit het my by gebly.

 

Ronelda, vertel ons meer van die aangrypende voorbladfoto? Kan lesers aanneem dat dit Hammie is? Hoe het jy op hierdie spesifieke foto besluit?

Dis ’n foto van my ma op Southfield stasie; sy het vir jare daar gewerk. Ek het ’n ander foto in gedagte gehad vir die voorblad, maar toe ek en Nathan so deur die foto’s van my gekyk het, toe val sy oog op hierdie foto en hy insist dít moet die voorblad wees.

 

Jy maak gebruik van drie bundel-motto’s uit die musiekwêreld: REM se ‘Nightswimming’; Elbow se ‘The night will always win’ en Tupac Shakur se ‘Dear mama’. Wat opval uit hierdie lirieke is die nag-motief wat later ook deur die bundel ontgin word. Hoekom hierdie aanhalings en het hierdie songs ’n bepaalde invloed gehad met die skryf van die gedigte wat later die bundel sou word? Skryf jy meestal met of sonder musiek?

‘Nightswimming’ en ‘The night will always win’ was maar net swaar om van weg te kom terwyl ek geskryf het; vir my is die swaarste tyd om aan my ma te dink in die nag, wanneer al die distractions van die dag weg is en ek is alleen met my gedagtes. In ‘Dear Mama’ is daar ’n line: ‘Even as a crack fiend, mama you always was a black queen’ dit vang heeltemaal vas wat ek wou doen met Hammie, die eerlikheid waarmee Tupac geskryf het oor sy ma vir wie hy baie lief was sonder om weg te skuil van die contradictions binne haar. ‘Dear Mama’ is ’n deeply significant song vir enige Coloured persoon wat in die 90’s grootgeword het in armoede. Dit is soos ons eie klein, persoonlike National anthem.

.

Op die agterblad sal die leser die volgende beskrywing vind: ‘Die verse eggo temas uit Kamfer se vorige werk en het ’n sterk outobiografiese inslag’.

In After Confession: Poetry as Autobiography (2001), skryf Kate Sontag:

[…] the question remains: to what extent do we need permission when we reveal family secrets or use as subject matter the personal lives of our relatives and friends, and to what extent do we own the material once we have transformed it into poetry?

Hoeveel moet ’n digter ‘reveal and conceal’? Pas jy enige self-sensuur toe in jou skryfproses? Hoe reageer jou familie op jou poësie?

Alles wat ek oor skryf is goed waaroor ek kan praat; ek reveal nooit enige secrets in my gedigte nie. Ek probeer altyd dat my eie stem alles en almal waaroor ek skryf oorheers; ek is eintlik baie protective oor mense en veral hulle stories. Na my ma se dood het my familie en my idee van familie baie kleiner geword.

 

Om aan te sluit by die kwessie van outobiografie: die agterblad maak ook melding dat jy ‘dig oor die sosiale kwessies rondom taal, kultuur en geskiedenis’. (a) Dis moeilik om nié jou poësie in sy sosio-politiese konteks te lees nie. Die volgende gedig spreek vanself (71):

 

Apartheid

 

toe ek klein was

het ek eendag

my ouma vir ’n wit man

hoor baas sê

ja my baas

 

ons was op ’n bus

terug plaas toe

toe ek ouer was

het my ma my vertel

hoe sy twee boerklongens

 

uitgekak het een oggend

die een het ’n blikkie na haar

en my antie geskop

 

sy het die blikkie opgetel

hy het gevra wat nou hotnot

 

toe gooi my ma die blikkie

terug en sê is omdat jou

voorouers nie hulle trille

in hulle broeke kon hou nie

dat jy vir my kan skrie hotnot

jou vuilgat

 

ek het gewens iemand

noem my ’n hotnot to my face

sodat ek ook daai line kon gebruik

 

toe eendag

ek dink dit was net na

die einde van apartheid

is ons Clovelly beach toe

ek en my suster

het in die vlakwater gespeel

twee wit mans het verby ons gestap

ek kon die een hoor sê

is dit nou mooi

 

blêrrie kaffers

ek het niks terug

gesê nie

Edward Hirsch (2014) skryf soos volg oor die term ‘political poetry’: ‘[…] the madness of any country’s brutality has often wounded its poets into a political response in poetry’. Voorts sê Hirsch: ‘a political poem need not be a didactic poem. It can be a poem of testimony and memory’.

Tot watter mate stem jy saam of nié saam met Hirsch se aanhaling? Kan die ‘political’ ooit van die ‘personal’ geskei word?

 

(b) Verder, kan poësie die wêreld verander of nie? Ek dink hier aan W.H. Auden se ‘In Memory of W.B. Yeats’:

 

Mad Ireland hurt you into poetry.

Now Ireland has her madness and her weather still,

For poetry makes nothing happen: it survives

In the valley of its making where executives

Would never want to tamper, flows on south

From ranches of isolation and the busy griefs,

Raw towns that we believe and die in; it survives,

A way of happening, a mouth.

Vir my persoonlik is dit onmoontlik om die persoonlike te skei van die political. Die political geskiedenis is soos ’n groot skaduwee wat val oor als, wat slightly die kleur change van als rondom jou. Dit sal dalk nog verander, maar dis soos ’n sunrise wat vir ewig vat om te kom. My ouers was gevorm in die crucible van Apartheid: ek is ’n result van wie my ouers was, so wat maak dit my?

 

Terselfdertyd is die spreker in Hammie ’n ontheemde individu; die toonaard dié van geweldige isolasie en vervreemding van die self en ander, soos veral gesien in ‘Slapende honde’ (59):

 

[…] jy gaan waves maak

Afrikaans op sy kop draai                                                   

 

pryse wen

die wêreld aan jou voete

’n tipe Jonker/Krog/Bukowski mash-up

 

gelukkig het ek

hulle nie geglo nie

omdat ek weet

hoe mense is

 

hulle is kak

hulle hou van ’n vrou

in pyn

hulle hou van ’n dronk suicidal

teef

met genoeg suicide

vir hulle om op af te jerk

en genoeg teef om te admire

 

Sal lesers verkeerd wees om Ronelda S. Kamfer as ’n nihilistiese digter te sien?

Ja. Ek is ’n eerlike persoon so ver ek kan sien. Dis die wêreld wat nihilisties is.

.

Jy verkies om in Afrikaans te skryf, maar in ‘Rocco de Wet’ (61) het die spreker geweldige ambivalente gevoelens oor haar taal, veral in die laaste vier versreëls:

 

ek skryf in Afrikaans

die taal van die duiwel

die engel met die

superiority complex

 

Dink jy dat Afrikaans ooit hierdie ‘superiority complex’ sal kan afskud of sal die taal altyd ’’n ‘inherent paradox’ bevat?

Ek dink die taal is besig om sy relevansie te verloor en daarmee sy krag; ek dink dat vir die taal om te oorleef gaan dit sy dancing shoes moet aantrek en bietjie gaan mingle met ander tale. Ek is van ’n generasie wie nog geworstel het met taal en kultuur, dis meer ’n persoonlike gevoel waaroor ek in hierdie gedig skryf. Ek dink nie dis iets regtig belangrik vir jonger generasies nie, ek dink Afrikaans het lankal sy superiority verloor, nou sit dit net met ’n complex.

.

Terselfdertyd is die manlike figure in Hammie gewelddadig (‘Box cutters’:36; ‘Tronk-teaparty’:51) of pedofiele (‘Getuienis’:58; ‘Uncle Jerry’:70; ‘Hulle wattie afgie nie’:80).

Een van die digters wat jou die meeste beïnvloed het, was Charles Bukowski. Alhoewel Bukowski allermins ’n pedofiel was, is hy nie juis ’n gunsteling onder sommige feministe nie. Hoe versoen jy sy ‘dirty old man’-poësie (ek dink hier ook veral aan sy prosa-titels, Notes of a dirty old man (1969) en Erections, Ejaculations, exhibitions and General Tales of Ordinary Madness (1972)) met:

 

ek het dicks gehaat

veral die middle-aged dicks waaraan ek

by daai tyd al unwillingly exposed was

 

Bukowski het hom surround met mense en vrouens soos homself; ek ken mense soos Bukowski en ek ken die soort vrouens oor wie hy skryf. Hulle vestaan mekaar, hulle soek mekaar uit, dis nie vir my om kommentaar daarop te lewer nie, en dis nog minder die rol van ’n middle-klas wit vrou (Amerikaanse feministe) wie niks ken omtrent die lewens van arme mense nie. Ek dink ook dis klein bietjie unfair om vir Bukowski te band met die paedophiles; dis ’n bietjie harsh, hy het self ’n dogtertjie gehad. Die snaakse ding is dat die regte paedophiles lyk nooit soos Bukowski nie, hulle is altyd die ordentlikste, kerklikste mense.

 

Jy is getroud met Nathan Trantraal, aan wie die Ingrid Jonker-prys (2015) toegeken is. Hy het ook die ATKV-veertjie vir Poësie (2014) gewen. Jy self is ‘n bekroonde Afrikaanse digter wie se digkuns ook in Nederlands vertaal is. Die Jan Rabie Marjorie Wallace Skrywersbeurs is ook aan jou toegeken. Het elk van julle ‘n skryf-roetine wat in harmonie is (byvoorbeeld: skryf julle albei gedurende die dag) of verskil dit hemelsbreed?  Staan julle krities teenoor mekaar se werk of los julle dit vir die redakteur?

Ons skryf vir mekaar. As ek iets skryf wat hy nie van hou nie eindig dit gewoonlik op die cutting floor en vice versa. Ons lees mekaar se werk regdeur, vanaf die eerste drafts na die eindproduk. Die idee is gewoonlik om so min as moontlik aan ’n redakteur oor te los.

Ek skryf gewoonlik gedurende die dag, maar ek stoor idees en gedigte op vir weke en dan vat ek ’n paar uur om ’n set van so twee tot vier uit te skryf. Nathan is ook ’n cartoonist en ’n rubriekskrywer so hy doen dit meeste van die tyd en skryf gedigte wanneer hy kan, somtyds baie vroeg in die oggend of baie laat in die nag, so van twee uur die oggend af, maar hy skryf amper elke dag.

 

In haar zuihitsu, ‘blunt instrument’, konstateer Kimiko Hahn: ‘I completely despise remarks about poetry being therapeutic. So is kicking in a door. Therapy in print – that’s for journal entries’. Was die oopskryf van jou ma se afsterwe enigsins terapeuties of stem jy eerder saam met Hahn?

In my eie persoonlike experience is dit nie therapeutic om oor dinge te skryf nie, dis nie soos om dinge uit te praat nie; dis ’n werk, miskien is om te werk therapeutic, dieselfde soos dit dalk vir ’n mechanic sou wees om terug na sy karre te gaan en sy hande besig te hou en sy mind ’n ruskans te gee. Ek voel certainly nie nader daaraan om my ma se dood te verstaan nie.

.

Ronelda, deel met ons ’n gedig uit Hammie?

.

Waarheen die goeies gaan

vir prof. Jakes Gerwel

.

soms verbeel ek my

ek sien die sand dans

soos kindertjies in water

die bome huil

soos iets wat ’n prys gewen het

en blomme kniel

asof adellikes verby ry

omdat hulle kan sien

waarheen die goeies gaan

ons wat agterbly treur

want die wêreld word stiller

en goedheid word minder

ons dans nie

ons huil nie

ons kniel nie

ons sien nie

.

***

Hammie

Ronelda S. Kamfer

Ronelda S. Kamfer debuteer in 2009 met Noudat slapende honde, en Grond/Santekraam volg in 2011. Haar jongste bundel, Hammie, verskyn in Februarie 2016. Die titel, Hammie, is ‘n Kaapse troetelwoord vir “mammie”: die bundel ondersoek dus die komplekse en intieme verhouding tussen ma en dogter. Die verse eggo temas uit Kamfer se vorige werk en het ‘n sterk outobiografiese inslag: sy herbesoek haar grootwordjare in die Kaap en dig oor sosiale kwessies rondom taal, kultuur en geskiedenis. Bowenal gaan die bundel oor verlies, oor dinge wat ongesê bly, oor die woorde tussen woorde:

.

Koud

 

die tweede dag

het ons gesit en wag

my hand op haar hand

alleen in die donker

Dis Ronelda S. Kamfer op haar beste.[Kwela, 2016. R200; 96 pp; Formaat : 198 mm x 130 mm, Sagteband; ISBN-13 : 9780795707575, Epub-ISBN : 9780795707582, Mobi-ISBN : 9780795707599

Biografiese inligting: Ronelda Kamfer is op 16 Junie 1981 in Kaapstad gebore. Sy bring haar grootwordjare deur in Blackheath en Grabouw en in 1999 matrikuleer sy aan Eersterivier Sekondêr. Sy was verpleegster, kelner en administratiewe assistent by ’n bemarkingsmaatskappy.

*

.