Resensie: Die aarde is ’n eierblou ark (Susan Smith)
Friday, November 11th, 2016
Die aarde is ʼn eierblou ark. Susan Smith. Protea Boekhuis. 2016. ISBN: 9781485307167 Prys: R160.00, Sagteband, 95 bladsye.
Resensent: Zandra Bezuidenhout
.
Groen reis deur ’n alomvattende heelomal
.
Ek, mens van mense
glo in een Materie-energie
wat eons gelede
voor alle wêrelde die alomvattende
heelomal van dreunende spirale
in werwelende ewewig gestel het;
Hierdie aanset tot die gedig “Credo van die vibrerende materie” sou ewe goed Susan Smith se tweede bundel kon open. Maar die knal word slim genoeg gebêre vir later.
Die bundel begin meer beskeie, sodat die leser met verdrag ingelyf word in iets van die “alomvattende heelomal” wat Smith onder woorde wil bring. Tree vir tree, vlug na vlug, neem die digter haar leser op ʼn natuurreis van weidse omvang en diepte. Land, see en vleiland, plant, dier en ster word van naby en van ver bekyk en deurgrond, waardeur Smith haar belangstelling in die natuur en die ekologie op ʼn verskeidenheid wyses illustreer. Hierdie tematiek word in 62 gedigte volgehou om ʼn kumulatiewe effek te bereik wanneer leser en digter – en die oriëntasiepunte sal verskil – verstom staan oor die wonder van lewe om ons, in ʼn skepping wat strek tot ver anderkant ons planeet, soos dit in “Patryspoort” verbeeld word. Inhoudsgewys is dit hierdie dialektiek van kenbaarheid-onkenbaarheid wat Smith se bundel so boeiend maak.
Getrou aan die tradisie, is die bundelmotto’s sprekende wegwysers: die rykheid en alomvattendheid van die “trajek” moet gekoester word, soos blyk uit die woorde van Pablo Neruda:
I have to remember everything,
keep track of blades of grass, the threads
of all untidy happenings
the resting places, inch by inch,
the infinite railroad tracks,
the surfaces of pain.
En soos David Abram dit stel:
Earth is not just the round sphere in its entirety but also – first and foremost – the humble ground beneath our feet, the winds gusting around us, and the local waters flowing through us.
Dít is die gedagtegoed wat Smith by wyse van die poëtiese woord laat uitdy. Haar aanbod wissel van direk en eenvoudig tot barok, van beskrywing en personifiëring tot vereenselwiging, en word onderbou deur wetenskaplikheid en belesenheid oor natuurverwante onderwerpe. Danksy die wye verwysingsveld, soos dit ook in die werk van T.T. Cloete en Johann Lodewyk Marais beslag kry wanneer hulle elk op hul eie manier “met die aarde praat”, of saam met ander digters “ons klein en silwerige planeet” in oënskou neem, lewer Smith se bundel hoogs interessante en verrassende poësie op. Uit ʼn vers getiteld “Die voëls van Neruda”, ʼn inspeling op die groot Chileense digter se “Bird”, word Smith se tweede strofe aangehaal:
afstand bied ʼn wyer blik
die arktiese stormvoël
wat met akkurate wete jaarliks
tot negentigduisend kilometer reis
sy donker oë gestaal
teen die onmoontlike saffier van lig
word tot relikwie gepreserveer:[.]
Opvallend hier is die pikante eggo’s tussen die “ark” in die bundeltitel en “arkties” in die fragment hierbo, afgesien van die innoverende klankverwantskap tussen “arktiese” en “akkurate” (daar is meer), en daarby nog die ryk betekenislading van die gedig as geheel.
Die versameling van 62 korter en langer gedigte bied ʼn vrugbare variasie en wissel van die vierreëlige “Vivipaar” (wat “lewendbarend” beteken) en die openingsgedig “Huls” met sy vyf versreëls, tot die gedig “Saad” wat ʼn volle sewe afdelings beslaan. “Vivipaar” tref deur ʼn bondige verpakking van ʼn ryk gegewe, gesteun deur kundige beeld- en klankgebruik met ʼn onverwagte eindrym:
Vivipaar
In ons saadskulp is ek en jy
soogvisse van die water
twee gesigte na mekaar:
ʼn konkawe vivipaar[.]
Daar is ʼn skat aan treffende beelde, waarvan die presentasie van die aarde as ʼn eierblou ark met groot sukses as bundeltitel gekies is. Nog ʼn vonds is die silwer woordspaan as metafoor vir die kreatiewe proses, wat in wese ook ʼn vaar-handeling is. In pas met die bundelkonteks keer die motief van “saad” telkens terug: in gedigtitels (“Saad” en “Kantblomsaad”) en in verskeie gevalle geplant in die inhoud, onder andere in “Huls”, “Tuin van mondings” en “Biogenese”. Dit dra by tot die konkretisering van denkbeelde en werk ook metafories: die saad is sprekend van die ontstaan en uitsaaiing van die digterlike woord om die natuur op te roep, selfs aan te roep deur “ʼn alfabet van sade”, maar saad dien ook as indeks van vrugbaarheid, siklisiteit en metamorfose. In “Knikkerneut” wys die digter byvoorbeeld op saad wat jare lank kan wag om weer tot lewe te kom, asook op die geheimenis van die bodem as moederskoot waarin die saad bewaar bly, en op die “droë boduinsand” as lokus van die hergeboorte. Dit is een van die gedigte waarvan nie slegs die inhoud aangryp nie, maar die vorm besonder geslaagd is. Die tweede strofe lui soos volg:
die sand het nie vergeet
hoe om vrugbodem te wees nie
die vreemdelingsade onthou
déúr sout van oseane en seestroomserpe
wat hulle roeping en belofte is[.]
Aansluitend hierby is daar ander deurlopende motiewe soos peule, water, blare en netwerke; die voorplat suggereer laasgenoemde, om voortgesit te word in passasies soos “die ultraligte vlerknetwerk/ van vliese en vlerkare” in “Rooinerfie-hangvlerknaaldekoker”. Lesers sal meer vertakkinge van hierdie en ander leitmotiewe in die bundel herken en by die digter se voorstelling hul eie AHA-oomblikke beleef. Die verwysings na ʼn onderwaterwêreld (“onderwater”, “onderwatertuin”, “onderwaterrimpels”, “onderwatersterre), insluitende “wat die water herhaal”, roep Louis Esterhuizen se bundels Die Onderwaterweg (1996) en Wat die water onthou (2010) in herinnering, soos Smith ook by wyse van woorde, frases en gedagtes sekere momente uit die werk van Sheila Cussons, T.T. Cloete, N.P. van Wyk Louw, Elisabeth Eybers, Ina Rousseau, Hennie Nortjé, S.P. Naudé en ander digters en skrywers aktiveer. ʼn Mens kan dit as intertekste lees, doelbewus deur die digter gehersirkuleer, of bloot as resonanse van voorgangerstemme wat die digter-dosent soos saad in haar geheue omdra tot dit onwillekeurig in haar eie gedigte ontkiem.
ʼn Ernstige voorbehoud ten opsigte van die verskonstruksie is dat ʼn groot aantal van hierdie gedigte, of gedeeltes daarvan, nie werklik soveel beskrywende elemente en klankspel benodig as dié wat wel aangewend word om ʼn bepaalde effek te verkry nie. Deur die woordseleksie en soms gesogte woordsamestellings te beperk en klankverbande, selfs beeldtaal, minder oorvloedig en opsigtelik in te voer, sou ʼn goeie gedig soos “Mangliet” met sy “druipende sterkandelaar” en “drifselbehangde houtkatedraal” nog sterker kon staan. Oortollighede en tekens van geforseerdheid bring onvermydelik mee dat van die gedigte aan hul potensiële verrassingswaarde inboet.
Dieselfde geld vir verse waar die digter waarskynlik die weligheid van die omgewing en plantegroei (“Tuin van mondings”, “Hortus conclusus”) of ʼn wemelende oseaan (“Wildekus”, “Oseaan”) by wyse van ewe welige taal en oorvloedige detail wil demonstreer. Eksesse kan as ʼn stilistiese truuk fungeer, maar oorkoepelend gesien sou hierdie digter tog haar ryk instrumentarium van idees, indrukke en poëtiese middele meer gedissiplineerd kon benut. “Landmeter” is nog so ʼn voorbeeld, waarvan slegs een strofe hier aangehaal word:
aan die ander kant word ek saamgedra
in die nerwatuur van ʼn duinebruidsbos se elliptiese blaar
aan die kartelrand van ʼn fonteingraspeul
in ʼn kinkelbos se viervlerkvrug
ingevou in die pluisklosspies van ʼn kwas silwergaargras[.]
Tegniek, styl en presentasie is ʼn persoonlike kwessie ten opsigte van sowel die digter se gekose aanpak as die lesersresepsie. Die eie stem en werkwyse van die digter moet gerespekteer word, maar uit ʼn literêr-kritiese oogpunt dra vele gedigte onnodig swaar aan woorde, veral aan nuutskeppings en soms ook aan vakwetenskaplike terminologie en stoffering wat, verstegnies gesproke, die opbou, vloei en vaart van die gedig ondermyn. Anders gestel: ʼn oormaat aan feitelike gegewens, uitgebreide beskrywings en persoonlike waarnemings staan soms die estetika van vormgewing in die weg. Die gevaar van die oorversadigde vers is dat dit ʼn eie swaartekrag ontwikkel wat dreig om die eindproduk uit sy baan te laat spring.
Die digter se soepel aanwending van strofebou en die behendige manier waarop daar sonder enige punktuasie en hoofletters met die teks omgegaan word, dui op ʼn geoefende hand. Maar steeds word die verse gerem deur woordherhalings en so ook deur die uitbou van ʼn gedagtegang wanneer daar reeds genoeg gesê is. Aansluitend hierby sou die digter met vrug kon sny aan reeds genoemde oormaat aan woordsamestellings wat effekbejag lyk en op die duur steurend raak. Enkele voorbeelde van hierdie stylhebbelikheid sluit in: waterdeurdronge, sondeurspieëlde, banneling-ysdiere, seestroomserpe, dodemars-kavalkade, bloedblomklokke en meester-seestroomnavigeerder. Hiervan sou die navorser en student ʼn lang lys kon maak om te redeneer oor die toepaslikheid of geslaagdheid van die onderskeie samestellings.
Daarenteen is dit ʼn wins dat die digter minder bekende woorde invoer of laat herleef. Voorbeelde hiervan is lamelle, vivipaar, platboomvlet, bomer, nerwatuur, sikloiëd, kurwatuur, diafane, ellipsoïed, kambries, ens., asook plante- en dierename soos makoro, kigelia en kormorant, en steenformasies soos tafoni, kwartsveld, skalie en glassmalt. Dit dra alles by tot die sfeer, outentisiteit en kleur, maar ook hierin skuil die gevaar dat veelheid kan oorloop in oordaad en selfs vertoon. Die relatiewe onbekendheid van sekere woorde en die verpligte verposings om kodes te ontsyfer, is deel van die leser se ontdekkingsreis, maar te veel strikke op die pad mag weerstand wek. In “Skulpgrysgruis” bestaan die hele gedig uit ʼn enumerasie van grys tinte, en in “Velddagboek” uit plantname – nie ʼn nuwe tegniek nie, maar in hierdie gevalle funksioneel in die lig van die bundeltitel wat die idee van ʼn ark vooropstel, en by implikasie ook die diverse en bonte inhoud daarvan.
Die aarde is ʼn eierblou ark is as bundeltitel besonder treffend en tersaaklik, deurdat dit die dobberende, beweeglike veelheid van die planeet oproep en die onderskeie gedigte saamsnoer. Tog gaan dit hier om meer as die aarde as objek, want direk of indirek vra die bundel ook aandag vir die mens in sy verhouding tot die aarde en die skepping. In etlike gedigte is daar ʼn kosmiese bewussyn wat herinner aan “De bruid” van die Nederlandse digter Hendrik Marsman, waar hy sy klein aardse bestaan relativeer. ʼn Fragment uit dié vers is sprekend:
nu smelt ik weg en voel mij openstroomen
naar alle velden van den horizon […]
de schaduwen van blinken witte wolken
bespelen mij en overzeilen mij
en scholen zilvren vissen bevolken
mijne diepte […]
de tranen die ik schreide en de zuchten
zie ik vervluchtigen tot regenbogen
die van mijn ogen springen naar de zon.
Dit is die soort ervaring wat in ʼn meer eietydse en eiesoortige idioom ook in Smith se werk sigbaar en voelbaar gemaak word: die spreker wat binne en uit ʼn beperkte, aardgebonde ruimte waarneem, maar tog een voel met die onmeetlike, die Mysterium tremendum, en terselfdertyd met die “sterrekaroo […] tot in haar skaamste haarlynkrake”. Dit is wat aan talle verse in hierdie versameling, gedagtig ook aan die simboliek van ʼn “eierblou” skakering van die bundeltitel en -omslag, tesame met ander blouerige tinte elders, ʼn mistieke karakter gee.
Om jou met die lees van Smith se nuwe gedigte in haar wêreld te verbeel, is nie moeilik nie. Haar keuse vir ʼn eenheidsbundel wat uitsluitlik op die natuur in sy vele fasette (en die invasie daarvan) fokus, is inhoudsgewys nie alleen aktueel nie, maar toon ʼn besondere sensitiwiteit vir die genialiteit en skoonheid van die skepping, meer as genoeg om die leser te prikkel en die bewussyn te verruim. Die toon is nie ekstaties en emosioneel nie, en by tye selfs saaklik en besinnend. Paradoksaal genoeg het die gedigte tog in ʼn sekere sin ʼn liriese ondertoon wat die leser intrek in die staat van verwondering. Waar Smith op haar beste is, in die meer getemperde gedigte, is dit asof sy in en deur die artefak ʼn derde oog laat oopgaan, asof digter en leser en stof mekaar in die oë kyk – ʼn ideale ontmoetingspunt in die genre van die poësie.
Die goed afgewerkte “Ghoenavy” word hierna in sy geheel aangehaal, as voorbeeld van ʼn gelaaide gedig wat nie ongebreideld wemel en sier nie, maar waar beeld, klank en vorm in balans gebring word:
Ghoenavy
blind en geel gestuif
reis Aristaeus se houtkapperby
deur die taai kroon
van die pers heelal
deurkruis ʼn sterrestelsel van stempels
en stampers waarheen hy onverpoosd
aan die koningspels van sy lyf
die oorlewing van die aarde dra[.]
“Missa Gaia: ʼn hooglied van die kompos” sluit die bundel op ʼn sinvolle wyse af en voeg ʼn welkome skeutjie ironie toe, want dit is onthutsend om te dink dat soveel skoonheid en betekenis in ʼn komposhoop skuil – die “fleurs du mal” van Baudelaire word verplaas na die verruklike verrotting, die molmwording van tuinreste in ʼn smeulende gat. Maar Smith lig haar vers in die fynste besonderhede toe met behulp van versreëls wat aan Bybelse taal herinner, en daarmee die “hooglied”-gedagte van die gedigtitel bevestig. Enkele reëls uit die gedig lui so:
[…] Ons bemin
die onthegte blomme;
die geknakte stingels
is vir ons mooi. Kyk hoe lieflik
die molmwording van fyngesnaarde
blare; ons hoor die inleidende korale
van nagskoflarwes […].
In die geheel gesien is die beste verse in hierdie bundel tekenend van ʼn digter se ontwikkeling. Hier word ʼn nuwe terrein ontgin, anders as dié in die vrougerigte In die aanwesigheid van sin waarmee Smith in 2012 gedebuteer het nadat van haar verse reeds in die Nuwe Stemme-reeks en Groot Verseboek opgeneem is. Alle lesers, insluitende die natuurwetenskaplikes, sal deel word van die borrel en gis in hierdie versameling uit die oesjaar van 2016.
(Dr Zandra Bezuidenhout)
.
