Daniel Hugo. Die onvertaalbare poësie

 

Mense sê dikwels Afrikaans is ‘n mooiklinkende taal waarin jy dinge op ‘n unieke manier kan uitdruk. Maar goed beskou is dit ‘n stelling wat waar is van alle tale. En dit is veral waar van die digkuns waarin welluidendheid en betekenisverdigting baie keer van deurslaggewende belang is. Dit is dan ook dié soort gedigte wat in ‘n groot mate onvertaalbaar is. (Daar is natuurlik meer ontspanne of anekdotiese verse wat vertalers minder moeite gee.)

Eugène Marais se beskrywing van Mabalêl wat met die “klingelinge van haar enkelringe” in die voetpaadjie na die rivier aftrippel, is ‘n bewys van hoe mooi Afrikaans kan klink. En Langenhoven se “kluitklap op die kis” is ‘n bewys van hoe onheilspellend Afrikaans kan klink. En D.J. Opperman se weergalose beskrywing van die hamerkop is sekerlik onnabootsbaar in enige ander taal:

 

                                    Hy pluk met gesnitter en gesnater

                                    paddas en vissies

                                    witterig los uit die water.  

 

Maar ‘n mens moet in gedagte hou dat elke taal klanknabootsende woorde besit wat ewe mooi kan wees. Dink maar aan die Engelse digter Tennyson se “The moan of doves in immemorial elms, / And murmuring of innumerable bees.” Van die Vlaamse digter Guido Gezelle is daar die beroemde reël “O, ‘t ruischen van het ranke riet” wat hy laat weergalm in sy “droevig lied”.

Toevallig is hierdie Vlaamse reël goed vertaalbaar in Afrikaans, sonder enige verlies van klank of betekenis: “O, die geruis van die ranke riet.” Maar hoe vertaal ‘n mens daardie ander Vlaming, Paul van Ostaijen, se “Berceuse nr. 2”?

 

                                    Slaap als een reus

                                    slaap als een roos

                                    slaap als een reus van een roos

                                                reuzeke

                                                rozeke

                                                zoetekoeksdozeke

                                    doe de deur dicht van de doos

                                    Ik slaap.

 

In Afrikaans kán sekere dinge op ‘n unieke, onvertaalbare manier gesê word. Dink maar aan woorde en uitdrukkings soos “appelblouskimmel” (perd), “spookasem” (candyfloss), en “op Moedverloor se vlakte wees”. En van “vlakte” gepraat, wat van al daardie geografiese woorde soos “koppie”, “vlei” en “veld” wat die Suid-Afrikaanse landskap só goed beskryf dat dit al lankal ook ingeburgerde Engelse woorde is. Vroeër jare het elke selfrespekterende Engelse woordeboek met die woord “aardvark” ge-open.

Maar dit is nie iets wat net eie is aan Afrikaans nie; elke taal het onvertaalbare woorde en uitdrukkings. Die onvertaalbaarste deel van ‘n taal is sekerlik sy gedigte en liedere. Neem byvoorbeeld die volgende reëls van Ingrid Jonker:

 

                                    Bitterbessie dagbreek

                                    bitterbessie son

                                    ‘n spieël het gebreek

                                    tussen my en hom.

 

Presies hóé onvertaalbaar daardie eerste twee reëls is, blyk uit Gerrit Komrij se andersins voortreflike vertaling in Ik herhaal je (Uitgeverij Podium, Amsterdam, 2000). Die Nederlands is hoogdrawender as die speels-wrange Afrikaanse woorde.

 

Bittervrucht van dageraad

bittervrucht van zon.

 

Komrij se formulering roep onwillekeurig Paul Celan se “donker melk van daeraad” op. Dit is ‘n ongelukkige assosiasie, omdat geen persoonlike leed vergelykbaar kan wees met die massa-lyding van die holocaust waaroor Celan se gedig “Todesfuge” gaan nie. (As verweer sou Komrij kon aanvoer dat dié spesifieke weergawe deur George Weideman van Celan se “Schwarze Milch der Frühe” slegs in Afrikaans bestaan.)

Ingrid Jonker se Engelse vertalers trap ernstiger klei met die volgende welluidende strofe uit dieselfde gedig:

 

                                    Papegaai-bont eggo

                                    kierang kierang my

                                    totdat ek bedroë

                                    weer die koggel kry.

 

André P. Brink en Antjie Krog se Engelse vertaling in Black butterflies (Human & Rousseau, 2007) klink só:

 

                                    Parrot-coloured echo

                                    tricks me tricks me on

                                    until I turn beguiled

                                    to retrieve the mocking song.

 

Behalwe dat die woorde “beguiled” en “retrieve” uit ‘n formele register kom wat glad nie klop met die volkse aard van Jonker se gedig nie, gaan die ritme én die klank van die oorspronklike totaal verlore. Komrij se vertaling is veel nader aan die gees en ritme van die Jonker-vers:

 

                                    Papegaai-bonte echo

                                    lach me, lach me uit

                                    totdat ik bedrogen

                                    op het spotwoord stuit.

 

Maar die unieke Afrikaanse woorde “kierang” en “koggel” skep ‘n allitererende eggo wat klaarblyklik in geen ander taal herskep kan word nie. En is daar ‘n kragtiger argument vir die voortbestaan van ‘n taal – enige taal – as die onvervangbaarheid van sy poësie?

 

Daniel Hugo is ‘n vertaler en digter