Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

 

 

 

‘n Bruin blaar tuimel deur Henriëtte van Wyk. Minimal Press, 2020.

Resensie: Joanette van der Merwe

 

Henriëtte van Wyk se debuutbundel is ‘n kreatiewe verwerking van aftrede en ‘n poging om tot verhaal te kom in ‘n leefwêreld wat eensklaps klein geword het, maar terselfdertyd skielik té groot is in die wyse waarop die afgetredene haarself onsigbaar voel in die buitewêreld waar sy nie meer ‘n rol speel nie.

Die eerste drie afdelings in die bundel vorm saam die “aftree fragmentasies”, en die titels som die temas van die grootste deel van die bundel op: “fragmentasie van die ontrukte”; “fragmentasie van stille tuimeling”; “fragmentasie van verwering”.

Woorde wat telkemale in hierdie afdelings herhaal word is “ontrukte” (11, 13, 18); “nutteloos/nuttelose” (11, 17, 37); “funksieloses” (14); “onbruikbaar” (15); “verslane” (21); “leeg/leë” (26; 28; 34); “stilte” (27; 35; 46; 47); “klankloosheid” (30), asook woorde wat dui op ‘n afwesigheid soos “happe” (25); “gate” (25); en “holte” (30).

Hierdie herhaling skep ‘n bykans kloustrofobiese gevoel, soos aangedui word in die gedig “die ontrukte” (18):

 

hoe verskraal die dag se ritme.

alles in enkel klanke.

 

Die herhalende woorde wat deur die “aftree fragmentasies” weerklink, toon hoe die afgetredene se leefwêreld verskraal, gevul slegs met eggo’s van die wêreld daarbuite, soos in die gedig “dieselfde uur” (12):

 

weektyd klink anders hier by die huis:

‘n laat kar ronk

‘n sementmenger tuimel

iemand fluit

dit raak stil

net ‘n hond wat huil

…

dit suis –

net ‘n mens wat skrik.

 

In die gedig “tydlyn” (16) verskerp die kontras tussen binne en buite:

 

die oggend vibreer ‘n miernes –

dit kap, dit bou, dit boor, dit skree

dit drup ‘n snoer in-die-sweet-van-my-aanskyn

…

in die hoekie van my huis

stuif stof op ‘n leertas

tuimel ‘n doodswoord op die bruin wand –

Mene Mene Tekel Upharsin

verbysterend die toerniket

wat sel en sin versmoor

en al wat op hierdie ondermaanse oorbly

is God en ek

 

Terselfdertyd weerspieël die herhalende woorde die wyse waarop daar na sin en betekenis gegryp word, en hoe ‘n lewe nuwe patrone moet vind in die afwesigheid van die roetines wat eens vorm aan die dae en weke gegee het.

In die afdeling “fragmentasie van stille tuimeling” verskuif die fokus na die oudword-proses. Die beelde in hierdie verse is aangrypend in die wyse waarop hulle onderliggend aan die weerloosheid van veroudering ‘n tydlose aardsheid oproep:

 

die spieël wys ‘n ou grotvrou

oë leeg in die styl van niks

stil gelaat nes sediment gevou

(“grotvrou”, p.26)

 

Die gedig “fermentasie” (36) dui ‘n omwenteling in die beelde en temas van die digbundel aan:

 

spruit ‘n siklus oop

waar bruin blare gaan lê

want die stilte van winter

broei oerverbindings brekend

 

waar bruin blare gaan lê

gis die einde van volmaakte voltooiing

…

kiem die lower van borrelende verandering

want die stilte van winter

fermenteer feestelike vrolikheid

spruit ‘n losspringende siklus oop

 

Hierdie versoening met die siklusse van die lewe lei tot die gedig “’n sin op” (37), wat open met die erkenning:

 

die werke van jou hande

in die ruimste sin daarvan

het geen sin nie –

dwaal jy in die waan van nuttelose waarde

beroof dit jou van sinne

 

Die frase “die waan van nuttelose waarde” roep terug na ‘n vroeër gedig met dié frase as titel (11). In hierdie gedig wys die frase op die “ontrukte en verwaaide” wat haar “krag van behoort verloor” het en as ‘n “bruin blaar” “tuimel… na stilte” om te “verdwaal in die wind se warrel” (11).

In “’n sin op” (37) verkry die frase egter ‘n ander betekenis. Dit is nie meer ‘n roulied vir die “ontrukte en verwaaide” nie, maar eerder die begin van introspeksie ten einde betekenis in iets dieper en van meer ewigdurende waarde te vind. Dit is ook opvallend dat die frasering van “’n sin op” ook herinner aan 1 Korintiërs 13:1-3, wat weer terugwys na die gedig “sonder simbaal” (31).

Dit is hierdie voortdurende terug- en kruisverwysing tussen die verskillende gedigte wat die bundel sy bekoring gee. Die herhaling van woorde, frases, beelde en begrippe pas soos ‘n raaisel ineen en noop die leser om telkemale op soek te gaan na waar die woorde die eerste keer voorgekom het. Om hulle dan in ‘n ander konteks te sien, verdiep die verstaan van beide gedigte, sowel as die bundel as geheel. Die konstante beweging tussen gedigte gee ook vorm aan die bundel se struktuur: soos ‘n wyerkringende spiraal van die engte van die kamer en die huis, na die geliefde en die natuur, tot waar God en ‘n verdiepte geestelike besef gevind word.

In die afdeling “fragmentasie van verwering” is daar steeds verlies: aan tyd (“tyd tik dit”, 42); die verlede (“ou ouerhuis”, 43); jeug (“tien duskant honderd”, 44; “spieëltjie aan die wand”, 48); en kinders wat grootgeword en die huis verlaat het (“ontdekking”, 46). Daar is egter ook ‘n gevoel van openheid en uitreik na die groter wêreld en iets buite die self:

 

oë kyk die horison oop

sien die anderkant –

die vors van lewende waters

waar daar rus is

 

in die mat van die iris

staan ‘n goue son op

…

oë kyk die hemel oop

breek vrywillig die uur

(“na waters waar rus is”, p.45)

 

Die afdeling sluit af met “die poort van die bo-maanse”, waar natuurbeelde heenwys na die goddelike en die gewaarwording rig bó die aardse bestaan na die beskouing van oneindigheid en ewigheid. Die idee van die “bo-maanse” word ook gevind in die gedigte “geseënd” (57), en “binnestilte” (63), wat in kontras staan met die versmorende “ondermaanse” waar net “God en ek” oorbly in “tydlyn” (16).

Die temas van natuur, die goddelike, en dieper verbintenisse word voortgesit in die volgende afdeling, “om te is”, wat volgens my beide tematies en verstegnies die sterkste gedigte in die bundel bevat.

Die laaste gedig in “om te is” is getiteld “die aard van bestaan” (66). Net soos die eerste gedig in “fragmentasie van die ontrukte” (“in die waan van nuttelose waarde” (11)), word die beeld van ‘n blaar gebruik. Waar dit aanvanklik gedui het op verwerping, nutteloosheid en verganklikheid, word die beeld in “aard van bestaan” vernuwe om vreugde, belofte, en aanvaarding aan te toon:

 

om te lewe is

elke dag se blaredans

gedra in die bries van belofte

en ‘n blink weerkaatsing van die dowwe spieël

om onbevange verby die onbekende net te is

 

Die laaste afdeling is ‘n versameling van haikoes. (Van Wyk het vroeër ‘n versameling haikoes gepubliseer: Padhaikoes in Namibië, 2016, Wordweaver Publishing House.) Die haikoes is my gunsteling deel van die bundel en dit is ’n bekragtiging van Van Wyk se sterkste punte as digter: ‘n fyn oog vir die natuur en ‘n ewe fyn aanvoeling vir taal op die vlak van woorde en klank.

‘n Bruin blaar tuimel is ‘n stewige debuut wat die digter se bemeestering van klank en struktuur vertoon. Ek sien uit daarna om te sien op watter temas sy in haar toekomstige bundels sal voortbou.

 

 

 

 

Uit die kroes deur Lynthia Julius. Kwela Boeke, 2020.

Resensie: Joanette van der Merwe

 

In Lynthia Julius se debuutbundel Uit die kroes (2020) loop twee hooftemas deur al die gedigte: persoonlike geskiedenis en die geskiedenis van bruinmense in Suid-Afrika. Hierdie twee temas is onlosmaaklik vervleg – beïnvloed mekaar wedersyds in ʼn ryke en soms ontstellende kruisbestuiwing – en konfronteer die leser met die ongemaklike feit dat rasse buite die wit hegemonie histories nog nooit kon aanspraak maak op ʼn “universele” ervaring nie.

In ʼn dekonstruktiewe raamwerk word ʼn nie-wit ras as ʼn gemerkte term beskou; dit beteken kleur is die mees opvallende aspek van ʼn persoon. Uit die kroes kan gelees word as terselfdertyd ʼn verset teen en ʼn toeëiening van so ‘n “gemerktheid”, sowel as die veroordeling van ‘n struktuur wat verset en/of toeëiening vereis en min ruimte laat vir ‘n ander opsie.

Die gedig “Kleur kom tog alleen” (28) (‘n inspeling op Antjie Krog se Kleur kom nooit alleen nie (2000)) vat hierdie spanning saam: “Kleur kom alleen as jy die enigste van jou soort by ‘n party is” en “[k]leuralleen kom met die dosent saam wat vir jou sê / jy moet jou werk na ‘n sekere uitgewer stuur, / hulle soek bruin skrywers”. Maar ook: “[j]ou huile, jou alleen soos gat / (en jou kleur, jy’t altyd nog jou kleur)”, en die onteenseglike slotsom:

 

So of jy moer met kleur of nie

kleur die etter kom alleen.

Die twee gedigte waarmee die bundel afsluit, eggo hierdie tema en bring die nuanses van ras na vore:

Gaan sê jou ma jy’s verlief op

‘n Nama(kwa)kind

een met kroes hare en ‘n geel vel

                                                (“Wat sal jou ma sê”, p.81)

 

en:

 

fok glad wees

[…] ek vee nie die geskiedenis uit my hare uit nie

kroes is kroes

kroes word nooit tot die wortel glad nie

                                                (“Kroes”, p.82-83)

 

Dit is ‘n digter se opdrag om die wêreld ánders te bekyk en hierdie visie vir ander aan die lig te bring. Julius bied die persoonlike aan deurtrek met die politiese, en woeker met die politiese sonder om die persoonlike uit die oog te verloor. Die feit dat sy deurgaans twee sulke groot temas gesamentlik aanpak laat egter nooit haar gedigte of die bundel as geheel lomp voel nie: dit getuig van Julius se vaardigheid dat sy hierdie proses amper moeiteloos laat lyk.

In terme van styl en stem is dit die opregtheid en die intimiteit waarmee sy skryf wat ‘n sukses maak van hierdie geskiedskrywing. Daar is geen ironiese afstand tussen die skrywer en haar woorde of haar leser nie. Die beelde is lyflik en aards (soms skokkend) en haar taal is pretensieloos en toeganklik, dog robuust genoeg om sterk idees oor te dra.

Die stylfigure is ook nooit opvallend of steurend nie, maar dit beteken nie dat dit afwesig is nie. Die kombinasie van gemaklike taal en ‘n informele struktuur laat die gedigte eenvoudig voorkom, maar dit is juis hierdie kenmerke wat die gedigte by die leser laat bly en telkemale laat teruggaan om te herlees en wéér te lees.

Die bundel open met portrette van bruinmense in die bloedige geskiedenis van Suid-Afrika – “Sara” (7), “Frederik die Hottentot” (8), “Amria van Bengale” (12) – en ander ongenaamd, soos wat die geskiedenis hulle ook naamloos gelaat het: “Halfnaatjie” (9), die “jou” van “Swyg” (10) en “Die psalmboek” (15), en die “meid” van “Nege-en-dertig slae” (13).

Die gedigte “1830” (16) en “1949” (21) bied ‘n groter snit van die geskiedenis. “1993” (24) sluit hierby aan en het die potensiaal om een van die gedigte te word wat ‘n generasie of tydsgees gaan kenmerk:

 

Ek het apartheid net geruik

seker tot my spyt

miskien as ek kon voel

wat Adam Small in sy veertig jaar

in die woestyn gevoel het

sou ek beter verstaan het hoekom die studente so kwaad is[.]

 

Die ervaring van die post-apartheidjare word verder ondersoek in “Skuld” (24-25). Die verset teen oorgeërfde trauma word op sigself ‘n poging om hierdie trauma te verwerk:

 

Ek betaal nie skuld af vir my ouers nie

[…] ek las nie goed aanmekaar wat ek nie breekgemaak het

maar so kom kry het nie

[…]

my arms gaan nie gebeentes vashou van

gefossileerde haat en seerkry nie

ek gaan nie die massa van my land

my mense op ‘n paar kilogram lyf se rug dra nie

 

Net so aangrypend en gevoelig geskryf is die intieme blikke op ‘n persoonlike lewe. Dit sal ‘n fout wees om die persoonlike ‘n metafoor vir die politiese te maak, of omgekeerd, maar die eggo’s tussen die poging om ‘n afwesige pa te begryp en te vergewe en die poging om van die geskiedenis sin te maak, skep ‘n melankoliese leitmotif wat die bundel as ‘n geheel verryk.

In hierdie opsig staan “Naggesprek” (32-33) en die kort, oënskynlik-eenvoudige “Luna” (29) uit vir hulle onderblemtoning; ‘n vrugbare jukstaposisie met die meer voor-die-hand-liggende (maar nie minder treffende)“Krismisboom” (30-31), “Die vrouens in my familie” (34) en “Ma’s ‘n huis” (36).

Die samestelling van die bundel is só dat die verskillende temas van die gedigte mekaar ten beste vertoon. Tussen die familie-verse is “Ontheemding” (41-42) wat terselfdertyd ‘n elegie vir die Nama-taal en -kultuur is en ‘n besinning oor hoe ras en taal behorigheid kompliseer:

 

Ek is toe verkimberley, ‘n whyster gemaak

ek kon nog nooit soos hulle praat

as ek in Springbok kom is ek te stad

in Kimberley te Nama.

 

Uit die kroes sluit aan by groot tradisies in die Afrikaanse poësie. Die gedigte wat met die Suid-Afrikaanse rassepolitiek in gesprek tree, roep die passie en sterk gevoel van Antjie Krog se politiese verse op, terwyl die intieme blikke op die huislike lewe, liefdesverhoudings, en innerlike soeke ʼn mens telkemale aan Elisabeth Eybers herinner.

Ook aangrypend is die gedigte waarin Julius die tradisionele (wit) kerktradisie konfronteer, byvoorbeeld “Geloof se mosterdsaadjie” (74):

 

Jy weet nie of jy weer in die wit Jirre

met die gladde hare

se kerk kan sit

en vorentoe gaan vir nagmaal nie

 

Die wyse waarop Julius die goddelike leemte aanspreek en vergestalt (die afwesigheid as’t ware teenwoordig maak) in gedigte soos “Vir ʼn one laat vat” (58) en “Between a rock and a hard place” (75) is ‘n her-verbeelding van godsdienstige poësie. Ook hierdie gedigte spreek tot die ander temas in die bundel, soos dié van ras, geskiedenis, en herkoms. Die spreker is “’n Nama(kwa)kind… wat soms nog wil glo in die Jirre God / al moet sy twyfel as sy teen haar mense kyk” (“Wat sal jou ma sê”, p.81).

Enige digbundel het ‘n paar gedigte wat minder sterk is, of bloot nie alle lesers in dieselfde mate sal geval nie. In Uit die kroes is daar dan ook enkele gedigte waarin die styltegnieke effens selfbewus voel en die klimaks miskien geforseerd voorkom. Eerder as om afbreuk aan die bundel as ‘n geheel te doen, beklemtoon hierdie handjievol gedigte egter net die hoë standaard van die res, en laat dit ‘n mens met vertroue dat Julius met haar digkuns vorentoe net van krag tot krag sal gaan.

Reeds in haar debuutbundel wys Julius dat sy ‘n sterk en unieke stem het en die digkuns vaardig aanwend om haarself uit te druk in verse met blywende krag. Uit die kroes laat die leser met heelwat om oor na te dink en nog meer: laat ʼn mens uitsien na Julius se volgende bundel.