Let wel: Vanweë die lengte van die versreeks waarop hierdie vrae en antwoorde gebaseer is, volg die reeks “Swerwende verse” uit Onversadig (2011), heelonder.
Wanneer het u dié gedig geskryf, professor Cloete? Hoe het dit ontstaan?
Hierdie gedig is in 2005-2007 geskryf in die tyd toe my vrou baie siek was, betreklik kort voor haar dood, en toe ek baie gelees en herlees het langs haar siekbed. en my verdiep het in die ou Egiptiese poësie, met name Ichnaton se “Himne aan die son”, waarmee ek jare lank al vertroud was. Ek het toe my vrou se lyding en my eie probeer weglees deur sonnige gedigte te lees.
Kon u dié bepaalde gedig vinnig tot in sy finale vorm afrond, of het dit deur verskeie weergawes na sy finale vorm ontwikkel?
Ek het aanvanklik al die gegewens as ‘t ware in my hand gehad maar dit het ‘n tyd gevat om dit te rangskik en te laat voeg. Dit gaan naamlik hier om die integreer van verskillende ou tekste en wêrelde: Egiptiese, Joodse, Italiaanse, my eie en ander Afrikaanse.
Hoeveel van dié vers is aan u “gegee” en hoeveel daarvan was die resultaat van wroeg en sweet?
Die gedig het ‘n lang aanloop gehad. Die konsep van swerwende verse het ontstaan toe ek by die lees van die “Ilais”, “The Secret History of the Mongols”, die Ou Testamentiese Psalms, Ichnaton se “Himne aan die son” en Franciscus se “Sonlied” ingesien het hoe die een gedig tot die ander een lei. Ek het daar ‘n artikel oor geskryf in Tydskrif vir Letterkunde 44[2] 2007 Lente. Kort daarvoor het ek Goethe se “Faust” herlees, en dit het toe vir die eerste keer tot my deurgedring dat Van Wyk Louw se “Die Swart Luiperd” tot in die woordelikse toe teruggaan op “Faust”. Daaroor het ek ‘n artikel geskryf wat opgeneem is in die huldiginsbundel vir Ina Gräbe, “Word, (Wo)men, World ” [ red. H. Roos e.a., 205]. Intussen het die gedig parallel met die skryf van die artikels gegroei tot wat dit tans is.
In welke mate het die vers sy finale vorm bereik? Het u byvoorbeeld die een of ander ordeningsbeginsel toegepas?
Dit was ‘n kwessie van rangskikking van materiaal wat hulle self aangebied het. Soos JC Bloem sou gesê het: ek het die raam gekry, ek moes net invul.
Het u die vers gedurende sy vormingsproses aan iemand gewys en of mee bespreek? Is daar iemand (of instansie) wat u as klankbord gebruik terwyl u aan ‘n vers werk?
My vrou was altyd my klankbord. Sy het my gedigte altyd gelees. Ek kon haar oordeel vertrou. Na haar dood is daar wel so ‘n twee- of drietal vertrouelinge, vriendinne, maar ek is sku om voor pulikasie iemand se raad te vra.
Hoe lank na die vers voltooi is, hetu dit laat publiseer? Waar het die betrokke vers die eerste keer verskyn?
Die gedig het begin ontstaan in 2005 en het in “Onversadig” [2011] verskyn.
Kan u ietsie sê oor die kwessie van “feit” en “fiksie” in dié vers?
Wel, die feite is dat digters mekaar lees, van toeka af veral in lande rondom die Middellandse See, en later oral in Europa, Engeland, Amerika, en dat gedigte ander gedigte maak, dus: fiksie maak fiksie, net so goed as wat feite fiksie maak. Dit is waarom ons van ekfrasis praat. Ek het hierdie term wat taamlik vreemd in Afrikaans was ‘n klompie jare gelede onder die aandag van die WAT gebring en sien dit slaan nou oral uit..
Kan u kortliks sê waaroor die vers, volgens u, handel?
Moeilik om te sê. Ek hoop daar is nie net een inhoud nie. Sê maar die gedig handel oor ons gesamentlike menslike besit, met name ons verering vir die wonderlike in die skepping en die goddelike daarvan. Digters is meestal so besitlik, maar niks is werklik joune nie, nie in die kunste nie en allermins in die wetenskappe.
Was daar dalk iets (boek/musiek/film/skildery) wat ‘n bepaalde invloed op die tot standkoming van dié betrokke vers gelei het?
Ja, ander gedigte, soos ek hierbo gesê het.
Het u ‘n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer u aan ‘n vers werk?
Nee glad nie, maar ek is beslis nie gerig op populisme nie.
In welke mate verskil hierdie vers van u ander gedigte?
Ek dink dit is meer epies as my ander verse, konseptueel en integrerend omvattender?
Is daar iets in dié vers wat u as tipies “Suid-Afrikaans” sal beskou?
Nie tipies Suid-Afrikaans in sy geheel nie, maar die lesers sal sien dat ook Eugène Marais iewers ingewerk is, en iets van my eie bewonderende belewe van ons natuurlewe, wat ons Suid-Afrikaanse wêreld integreer met die Europese, Egiptiese [Afrika-se] Welt, selfs dus met die ou-ou wêreld.
Kon u dié vers tot ‘n bevredigende punt afhandel, of het jy dit maar ten einde laas “versaak”?
Nee, ek is doodtevrede.
Was u tevrede met die lesers se reaksie na die skryf (of publikasie) daarvan?
Ja.
‘n Laaste vraag, ter wille van die interessantheid: Kan u nog die eerste vers wat u ooit geskryf het, onthou? Indien wel, vertel ons ietsie daarvan?
Die vroegste reëls wat ek onthou, en wat vandag nog nie klaar is nie, is ‘n melankoliese gedig:
Trek dig die dekens oor jou kop en slaap
Die lug is somber buite…
Ek onthou nog dit was ‘n reënerige dag, in die koshuis, ‘n bleek dag. Later in my lewe het ek geleer om liewer na die sonnige te kyk.Ek het daardie fragment nog in my deurmekaar argief, dink ek.
_____________________________________________
Erkenning: Die konsep van Digstring is ingegee deur Brian Brodeur se benadering op sy weblog “How a poem happens“.
***
swerwende verse*
1 (Akhenaton: Hymn to the Sun)
May you always appear thus gloriously in the horizon of the sky,
O living Aton, origin of life!
Arisen from the eastern horizon,
you have filled all earth with your splendor;
You are beautiful, great, dazzling, exalted above each land,
yet your rays encompass the lands
to the limits of all which you have created;
There in the Sun, you reach to their boundaries,
making them bow to your Son, whom you love;
And though you are far, your rays are over the earth,
and you are in the faces of those who watch your journeying.
2 (Psalm 19: 5-7)
Die uitspansel maak die werk
van sy hande bekend.
Die een dag gee die berig deur aan die ander
en die een nag deel die kennis aan die volgende mee
en hulle taal bereik die uithoeke van die aarde.
Vir die son is daar in die hemel ‘n tent opgeslaan.
As hy stralend begin om sy baan te volg,
is hy soos ‘n bruidegom wat uit sy slaapkamer kom.
Aan die een kant van die hemel kom hy op
en aan die ander kant gaan hy onder,
en niks ontkom aan sy gloed nie.
3 (Hymn)
You go to rest in the western horizon,
and earth is in a darkness like death,
With the sleepers in bedchambers, heads covered
Every lion comes forth from his doorway
The Sunfolk awaken and stand on their feet,
for you have raised them up;
Their bodies are bathed, they put on their clothing,
their arms raised in praise of your appearing.
Throughout the land they take up their work.
4 (Psalm 104)
U is beklee met koninklike luister,
U is met ‘n kleed van lig omhul.
Dit is U wat die hemelkoepel
soos ‘n tentdoek gespan het.
As U die donker bring en dit nag word,
roer al die diere in die bos.
Die leeus brul op soek na prooi
As die son opkom, sluip hulle weg
dan gaan die mens na sy werk toe
en hy werk tot die aand.
5 (Hymn)
You have risen, and they are alive;
you go to rest, and they die.
For you are the measure of Time itself
6 (Psalm 104)
U het die maan gemaak
om die vaste tye mee aan te gee,
die son weet wanneer om onder te gaan.
7 (Hymn)
Ships go downstream or upstream as well,
each path lies open because of your presence;
The fish in the River dart about in your sight,
and your beams are deep in the Great Sea.
8 (Psalm 104)
Daar is die see, groot en wyd,
wat wemel van diere, klein en groot.
Daar vaar die skepe, en daar is die Leviatan.
U het hom gemaak om mee te speel.
9 (Hymn)
For you have placed a Hapy in the sky
that he might come down upon them –
Making waves upon the mountains
like those of the Great Green Sea
to water the fields in their villages.
10 (Psalm 104)
Uit die hemel laat U dit op die berge reën,
die aarde word versadig deur die reën wat U gee.
11 (Hymn)
The herds are at peace in their meadows,
trees and the vegetation grow green,
Birds fly from their nests,
their wings spread wide in praise of your Person;
All the small beasts leap about on their feet,
and all who fly up or settle to rest
live because you have shone upon them.
12 (Psalm 104)
Daar kom al die wilde diere drink
en die wildedonkies hulle dors les.
Die voëls maak hulle neste langs die water
en kwetter tussen die takke.
U laat gras uitspruit vir die diere
die seders op die Libanon,
dié wat Hy geplant het,
waar die voëls hulle neste maak,
en die reier sy huis in die boomtoppe bou.
Die hoë berge is ‘n tuiste vir die klipbokke,
die rotse is ‘n skuilplek vir die dassies.
13 (Hymn)
It is you who create the seed in women,
shape the fluids into human beings.
Nurturer from the womb to those given breath
to bring into life all that he has created.
You have risen, and they are alive;
you go to rest and they die.
14 (Psalm 104)
Hulle is almal van U afhanklik,
U gee hulle kos op hulle tyd.
Maar as U U terugtrek,
is dit klaar met hulle,
as U hulle asem wegneem, is hulle dood.
U gee die lewensasem en daar is lewe.
15 (Vagebond 1)
van verwondering vervul
dink ek aan my vrugbestaan
in my Ma se skoot verhul
al die bene van my lyf
elke dag van my bestaan
was toe reeds volledig opgeskryf
16 (Vagebond 2)
eeue daarvóór was ek lankal daar
in die donker slaap
toe breek die lig en ek ín haar
gedroom die tyd wat roer roteer
nou word ek weer en weer
gebore elke oggend staan ek op en elke keer
is dit ‘n avontuur
tienduisend kilometer en derduisend jaar
skei my van die digter-koning van die Jode
en nog verder terug die digter-farao
van die Egiptenare
tog is dit steeds dieselfde bruidegom
wat uit die ooste se slaapkamer
soggens met opstaantyd na my in Afrika toe kom
dit is dieselfde mense wat dan ontwaak
en land toe gaan
en rou aarde braak
en wat die son se lig
in hul gesig laat straal
en in dieselfde suurstof
en atome asemhaal
steeds drink die donkies en die ander diere
hier in die verre suide
soet koel lafenis uit die aarde se riviere
bo my ver van die Middellandse See soveel later
bo my uitgedroogde bar land
versamel die wolke in hulle kamers water
as Krom Joggom Konterdans
uit die Groot Woestyn reën maak
op sy Afrikaviool
en die weerlig die wolke oopkraak
die wind en die grootwild maal
dan op die vlaktes rond
en die kleinvolk roer ontroer
diep onder in die grond
vinke maak hulle neste
aan die wilgertakke wat druip
oor die Vaalrivier
waar die reier ‘n padda bekruip
die Bosveld se Leviatan
die luislang se spiraal
soos ‘n cochlea wurg uit die impala
sy laaste asemhaal
by Letaba lê die Nylkrokodil en rus
op die sand
in die deining
speel die walvis by Hermanus
by Satara hoor ek snags lig beangs
hoe brul die leeus Egipte en Palestina
se verre nakomelinge by hul vangs
dit is dieselfde see waarop die skepe vaar
kruis en dwars
en oor dieselfde ewenaar
dieselfde horlosie van die maan en son se lig
laat mense gesamentlik vir die Omvattende Gedig
lofliedere sing
onder dieselfde son
waar ek in God se bakhand knus
en doodgerus
luister na Dawid en Achnaton
17 (Akhenaton: Hymn to Aton en Sint Franciscus:
Canticle of the Sun)
met geringskatting van die nasies word
onmerkbaar langsaam en sag
fluisteringe van die een dag in die ander dag
millennium ná millennium uitgestort
Achnaton en Franciscus is op ‘n interdigterlike plek
binne die fanakalo se poëtiese taal
skoon glansend bonasionaal
buite tydruimte onder die son saamgetrek
waar waters is wat in borrelende wolke vry
en minagtend oor ons kwansuise grense
hoog oor ons klein aarde ry
18 (Hymn)
May you always appear thus gloriously in the horizon of the sky,
O living Aton, origin of life!
Arisen from the eastern horizon,
you have filled all earth with your splendor;
You are beautiful . . .
19 (Canticle)
Most high, all powerful, all good Lord!
All praise is yours, all glory, all honor, and all blessing.
Be praised, my Lord, through all your creatures,
especially through my lord Brother Sun,
who brings the day; and you give light through him.
And he is beautiful and radiant in all his splendor!
Of you, Most High, he bears the likeness.
20 (Hymn)
For you have placed a Hapy in the sky
that he might come down upon them –
Making waves upon the mountains
like those of the Great Green Sea
to water the fields in their villages.
21 (Canticle)
Be praised, my Lord, through brothers Wind and Air,
and clouds and storms, and all the weather,
through which you give your creatures sustenance.
Be praised, My Lord, through sister Water;
she is very useful, and humble, and precious, and pure.
22 (Vagebond 3)
die een dag roep die ander dag op met lig
met mense en bome gevul, met diere en water die een gedig
roep die ander op oor tyd en afstand
met minagting vir mense se taal en afgegrensde land
agter die ooste staan daar ‘n immergroen boom vol
ryp appelkose elke oggend nou al
millenniums lank kom ‘n enkele een oor die horison aangerol
om ‘t ewe of dit oor Italianer
is of Jood, Egiptenaar of Afrikaner
of is dit elke keer dalk, van son
gemaak, ‘n nuwe diskobolos
van die onvermoeide Griek Myron
***
* Nota: Daar is onmiskenbare ooreenkomste tussen die Egiptiese farao Achnaton se Himne aan die Son (Aton: die son) en uit ‘n later tyd Psalm 19 en 104, al drie lank v.C., en ook tussen die Himne aan die Son en Sint Franciscus se Canticle of the Sun (Cantico di frate Sole) van nog veel later (1224). Die Himne en die Psalms kan as skeppingsgedigte al drie dalk teruggaan op ‘n mondelinge bron wat rondgeswerf het rondom die Middellandse See. Achnaton, later die Psalmdigter Dawid en baie later Franciscus het al drie gekom rondom die Middellandse See. Franciscus se verwantskap met Achnaton is dalk direk, dalk indirek deur middel van die Psalms, wat Franciscus goed sou geken het.
Die ooreenkomste tussen hierdie skeppingsgedigte is maar by benadering deur my gekursiveer om die identifisering van die interdigterlike te probeer vergemaklik. Ons het welliswaar hier met vertalings te make, maar die oorkoepelende ooreenkomste is onmiskenbaar, en dat die ooreenkomste selfs woordeliks ondanks die vertalings deurskemer, maak dit soveel merkwaardiger.
Die vertaling in Engels van Achnaton se Himne is van J.L. Foster. Van Franciscus se Canticle is daar talle Engelse en ander vertalings.
© TT Cloete (Uit: Onversadig, 2011: Tafelberg)