There’s this need to make utterance be heard, even understood
as I shape these words for you gone into that silence from where
I still hear your words as once you heard mine.
(“The words” – Gael Turnbull)
Digters word dikwels gekonfronteer met die vraag: “Hoekom dig jy?” Dié vraag word nie net deur nuuskieriges of deur joernaliste gevra nie, maar meer dikwels deur die digter self, en ʼn besinning oor die digambag of die doel daarvan om gedigte te skryf, lei tot die groot aantal Ars Poëtika-gedigte wat in die wêreldliteratuur bekend is. Ek kan myself kwalik ʼn groot digter indink wat nooit oor skryf geskryf het nie, wat nooit in poëtiese vorm besin het oor die rede waarom gedig word of die doel van die poësie nie. In baie van die bekende en beroemde dig-oeuvres kom verskeie Ars Poëtikas voor en dit is dikwels interessant hoe die fokus op skryf en die doel van skryf as kuns in die loop van ʼn lang digloopbaan verskuif. Die doel van hierdie reeks blogs is nie om die Ars Poëtikas van bekende digters (waaroor al by herhaling geskryf is) te belig nie, maar juis om te kyk na Afrikaanse Ars Poëtika-gedigte waaroor tot dusver nog min geskryf is. In hierdie inleidende blog noem ek wel interessantheidshalwe enkele bekende gedigte wat oor die digambag as sodanig handel, veral met die doel om later enkele algemene opmerkings te kan maak oor dit wat digters motiveer om te skryf en wat digters as die doel van die digkuns beskou.
In die bostaande gedig – een van my gunstelinggedigte – word die algemeen-menslike behoefte verwoord om gehoor en verstaan te word. Google die gedig gerus en lees hom in sy geheel! Hoewel woorde noodsaaklik is om kummunikasie te bewerkstellig, word die referensiële aard van woorde (m.a.w. die vermoë van woorde om die volle reikwydte van die bedoelde betekenis oor te dra) dikwels geproblematiseer, soos blyk uit die derde strofe van Turnbull se gedig:
and if your words those we have from our forefathers
for that bread and that wine are no longer those
I can use, I must believe you also believe
they are only words if necessary
in face of those questions of that beyond where I would reach[.]
Die bostaande strofe raak ook ʼn ander belangrike aspek van die skryfambag aan, naamlik die probleem om woorde te vind vir die abstrakte dimensie, die psigiese, dikwels onsegbare dinge wat in die mens se gees leef. Die begeerte om die numineuse ervaring by wyse van ontoereikende woorde te beskryf, is by N.P. van Wyk Louw reeds vanaf sy eerste bundel teenwoordig. Sy siel wil na die aangesprokene
gaan met al sy donker wense,
en die heilige, nooit-gehoorde
dinge sê, waarvoor die mense
huiwer, en wat om die grense
flikker van my duister woorde.
(“Grense”)
Vir dié digter is dig ʼn grens-oorskrydende handeling – ʼn ambag wat ten doel het om die gewone, alledaagse te buite te gaan en nuwe betekenisse te ontgin en uit te sê. In ʼn ander gedig (“my venster is ʼn blanke vlak”), wat, net soos “Grense” uit die digter se debuutbundel, “Allenspraak”, kom, wag die spreker “op magiese deursuiwering: // dat hierdie siel deursigtig word”. Die rol wat die siel speel by digterlike inspirasie, is vir baie digters belangrik. Ek dink byvoorbeeld aan Pablo Neruda se bekende gedig “And it was at that age … Poetry arrived in search of me”:
I did not know what to say, my mouth
had no way
with names,
my eyes were blind,
and something started in my soul,
fever or forgotten wings,
and I made my own way,
deciphering
that fire,
and I wrote the first faint line[.]
Die aard van die gedig word ook dikwels as stof vir Ars Poëtikas geneem, soos in dié bekende gedig van die Amerikaanse digter Archibald MacLeish:
A poem should be palpable and mute
As a globed fruit,
Dumb
As old medallions to the thumb,
Silent as the sleeve-worn stone
Of casement ledges where the moss has grown —
A poem should be wordless
As the flight of birds.
Die bekende slotstrofe van hierdie gedig (“A poem should not mean / But be”) verwoord die modernistiese siening van kuns. In Afrikaans is D.J. Opperman se “Digter” bekend as kommentaar op die digambag. Ook in dié gedig word iets gesê oor die aard van ʼn gedig – dat dit groei soos ʼn seilskip wat (deur die digter) in ʼn bottel gebou word en dan ter see gelaat word en dalk eendag deur ʼn onbekende gevind sal word:
Digter
Ek is gevang
en met die stryd
êrens in die ewigheid
op ʼn Ceylon verban
waar al my drange
na ʼn verlore vaderland
my dag na dag geëiland
hou met horisonne en verlange,
en in die geel gloed van die kers
snags deur die smal poort
van die wonder elke woord
laat skik tot klein stellasies vers
wat groei tot boeg en mas
en takelwerk – en die uiteindelike
reis met die klein skip
geslote agter glas.
Wat uit hierdie gedig duidelik word, is die behoefte aan ʼn gespreksgenoot of ʼn leser (soos by Turnbull hierbo), selfs al is dié ʼn onbekende en al is dit nie altyd seker dat die boodskap sal “aankom” nie. Dit is egter ook duidelik dat die spreker die gedig beskou as iets waarmee gereis kan word (onder andere die reis van een mens na ʼn ander word geïmpliseer). Die gedig is egter ook die resultaat van ʼn lang, moeisame proses om iets van betekenis (iets herkenbaars) te maak – dit is ʼn artefak wat deur ʼn vakman vervaardig word. Ten slotte is dit vir hierdie bespreking belangrik dat ook die aard van die digter omskryf word: hy is naamlik ʼn “gevangene” wat dikwels in afsondering ʼn byna onmenslike taak móét uitvoer wat deur ʼn innerlike drang aan hom opgedring word.
Ek sou in hierdie inleidende bespreking talryke ander – selfs beter – voorbeelde kon aanhaal en ander aspekte van kommentare op skryf as kuns kon belig. Die doel is egter slegs om enkele algemene opmerkings te maak waarteen Ars Poëtika-gedigte later geprojekteer kan word en wat ook vir nie-professionele lesers as riglyn kan dien vir die problematiek van dig, soos dit deur digters self ervaar word.