Om met ’n eie kompas te skryf
Johann de Lange in gesprek met Louis Esterhuizen
Johann de Lange is op 22 Desember 1959 in Pretoria gebore. Hy debuteer in 1982 met die digbundel Akwarelle van die dors waarvoor hy in 1983 die Ingrid Jonker-prys ontvang. Vir sy bundel Wordende naak (1988) ontvang hy die Rapportprys vir Poësie. Daarna volg Nagsweet (1990), Vleiswond (1993) en Wat sag is vergaan (1995). Vir sy gedig “Skerpskutter” ontvang De Lange ook die Pankratorprys in ’n internasionale poësiekompetisie van UNESCO, en ’n Avanti-toekenning vir sy draaiboek oor die lewe van Ingrid Jonker (“Verdrinkte hande”). Sy nuutste digbundel Die algebra van nood, verskyn in 2009.
|
Johann, ’n mens wil amper sê: Welkom terug! Dit is fantasties om na ’n stilswye van bykans 13 jaar weer ’n nuwe bundel van jou in die hand te kan neem. Waarom dié lang stilte en hoe het dié agtste bundel van jou (Die algebra van nood, Human & Rousseau, 2009) sy ontstaan gehad?
Die swye van 13 jaar was nie iets wat ek beplan het nie. Ek het ná Wat sag is vergaan (Human & Rousseau, 1995) ’n redelik hedonistiese fase binnegegaan waartydens ek uitgelate met verskillende dwelmmiddels eksperimenteer het. Toe dié na so om & by 3 jaar tot ’n einde gekom het, het ek ’n hele klompie jare verkwis met soek na ’n poëtiese medium waarin ek gestalte kon gee aan my dwelmervarings, maar ek kon net nie ’n bevredigende styl vind nie. Ek het aanhou skryf, maar omdat ek nooit pertinent aan ’n bundel gewerk het nie, het ek nie ernstig aan publikasie gedink nie; hou ook in gedagte dat dit al hoe moeiliker word om te skryf, omdat jy inskryf teen wat jy reeds geskryf het.
Aangesien my bundels almal uit druk is, het ek Human & Rousseau genader oor die moontlikheid om ’n seleksie uit my bundels te publiseer. Hulle was geesdriftig, & het gevra of ek so 20 nuwe gedigte het om by te voeg, sodat die bundel darem iets nuuts ook bring, aangesien ek lanklaas ’n nuwe bundel gepubliseer het. Ek het vir prof. Henning Snyman gevra om deur sowat 120 gedigte te gaan & 20 te identifiseer waaraan ek verder kan werk met die oog op publikasie. Hy het toe vir Alida Potgieter van Human & Rousseau genader & aanbeveel dat hulle eerder ’n nuwe bundel publiseer & die keusebundel vir ’n wyle uitstel.
Daarna was dit maande se harde werk om af te rond & te organiseer. Ek skryf nie eenheidsbundels nie, maar wanneer ek ’n bundel saamstel & die gedigte orden, begin ’n tweede fase natuurlikerwys waartydens ek klein wysigings aanbring om verse op mekaar te laat inspeel, om sekere tematiese geledinge verder & meer spesifiek uit te werk & te versterk. Terselfdertyd het ek begin soek na ’n kunswerk vir die omslag & via ’n vriend by Christiaan Diedericks uitgekom. Hy is ’n ongelooflike kunstenaar & dit was opwindend om met hom saam te werk. Nie altyd maklik nie, want ons is albei eiesinnige mense, maar saam het ons ’n omslag geskep wat loshande die mooiste is wat ek nog gehad het. Vir my begin ’n boek met die omslag – ek is van die Aucamp skool-van-die-mooi-boek. Gelukkig het ek Alida Potgieter & Kerneels Breytenbach aan my kant gehad & hulle kon die bemarkingsmense se arms so effe draai…
Jy is bekend as een van ons tegnies mees vernuftige digters en Die algebra van nood bevestig hierdie reputasie by uitstek. Tog bestaan die gevaar deurgaans dat ’n mens die toon van ’n vers dood kan wurg as gevolg van ’n bykans oordrewe tegniese benadering – iets wat jy nog altyd in al jou bundels uitstekend kon vermy. Is (of was) dit ooit ’n probleem vir jóú en indien wel, hoe ontkom jy dié slaggat van tegnies vernuftig, dog bloedlose poësie?
Ek sal jou woord vat oor my tegniese vernuf. In vergelyking met dié van skrywers wat ek bewonder, is dit maar aan die power kant. Maar die pluskant daarvan is dat ek nooit ophou leer nie. Daar kan nooit ’n punt kom dat ek voel ek weet genoeg nie. Daarvoor is poësie te veel van ’n spél vir my. Wat die spanning tussen tegniek/vernuf & spontaneïteit aanbetref, is daar in retrospek heelwat van my verse wat nie daaraan ontkom nie. Ek glo darem dat die hoeveelheid met elke bundel minder word. Vernufspoësie is ’n rigting van sy eie, & ek skryf nie vernufspoësie nie, eerder gedissiplineerde poësie. Wat in die omgang straks ‘outyds’ genoem sal word. Ek volg nie modes nie, ek het my eie kompas.
Johann, in bykans al jou vorige bundels word daar met verskillende persone op verskillende maniere ‘n “gesprek” gevoer. Met Die algebra van nood is dit ook ‘n prominente verskynsel; nie net tematies nie, maar ook stilisties. Is hierdie gewoon ‘n intertekstuele spel a la post-modernisme of het jy ‘n ánder dryfveer hiertoe?
Ander tekste is net soveel deel van mens se belewenis as normale dag-tot-dag ervarings. Daar was nooit ’n doelbewuste besluit by my om op tekste te ‘reageer’ nie. Dit is nou maar soos ek gebek is. Dit is die manier waarop ék met tradisie omgaan, & dit is maar één manier tussen baie ander.
My eerste kennismaking met Tristia was ’n keerpunt. Dit was ’n teks wat meteens ánder moontlikhede vir my geopen het, die soort teks waarmee mens jou ’n leeftyd kan besighou sonder om dit uit te put. Wat my verál geboei het, benewens Louw se idiosinkratiese ontginning van taal, die sinkretistiese aanslag van dié bundel, was die manier waarop hy ander tekste omgedig het, in sy eie woorde uit die óngevormde kuns gemaak het.
In Die algebra van nood is daar ’n hele afdeling (‘Náspele & Voortvlugte’) wat op verskillende maniere met brontekste omgaan. Daniël Hugo het die brontekste by twee van die gedigte identifiseer. In een het ek doelbewus ’n teks van Louw sélf ontgin. Die manier waarop brontekste ontgin word, & die sóórt tekste wat as brontekste gebruik word, verskil telkens. So, in die geval van Algebra was dit dus ’n berekende spel. Elders is dit meer organies deel van hoe ek beleef & skryf. Intertekstualiteit is by verre nie die belangrikste aspek van my oeuvre nie. Dit sou oorvereenvoudigend wees om dit so te lees.
Jy is beslis nie iemand wat terugdeins van kontroversie nie en daarom is een van die hoofkenmerke van jou werk die onverskrokke eerlikheid daarvan. (Amper sê ek “weerloosheid” – en selfs dié adjektief sou van toepassing gewees het!) Nietemin, as gevolg hiervan bring jou werk nog altyd teenstrydige menings na vore, soos dit nou wéér die geval is met die resensies wat reeds oor Die algebra van nood verskyn het. Vind jy dit inhiberend om aan ‘n vers te werk wat jy vooraf wéét kontroversie gaan uitlok? Of is júís dié adrenalien vir jou belangrik tydens die skeppingsproses?
Wanneer ek aan ’n gedig werk, dink ek nie aan wat die moontlike ontvangs daarvan mag wees nie. Ek konsentreer eerder op dinge wat ek kán beheer. Kontroversie is nie iets wat ek soek nie. Dit kompliseer jou lewe & kan ’n distraksie word as mens dit toelaat. Ek glo jy kies nie jou temas nie, hulle ontspring uit jou persoonlike patologie. Van my temas is kontroversieel vir sommige lesers & dis helaas heeltemal buite my beheer.
Die enkele gedig in Algebra wat klaarblyklik vir sommige lesers problematies is (‘Nog een maal wil ek in jou mond kom’) word m.i. deur party lesers verkeerd gelees. Enigeen wat meen dat ek daarmee Van Wyk Louw wil verkleineer of verkrag of onteer, verstaan nie my relasie met Louw nie. Of is moedswillig.
In 2007 het jy ’n keur uit Wilma Stockenström se verse na Engels vertaal (The wisdom of water, Human & Rousseau). Waarom het jy juis op Stockenström besluit en watter werkswyse het jy gevolg? Kon jy die vertalings byvoorbeeld in samewerking met die digter maak of het jy heeltemal onafhanklik van haar gewerk? En ook – hoe belangrik is die hele kwessie van vertaling vir jou? Jy het immers vantevore al verse van Antjie Krog, Sheila Cussons, Lucas Malan en Ernst van Heerden ook vertaal.
Ek is nie ’n professionele vertaler nie. Vertaling is ‘n geliefde aktiwiteit vir my, iets wat ek doen om skryf-fiks te bly. Ek dink dis een van die beste leerskole, & ook ’n wonderlike manier vir ’n skrywer om sy eie kultuur te verryk met werk uit ander kulture. Met my vertalings van Wilma se gedigte was dit anders gesteld. Hoewel haar prosa in heelparty tale vertaal is, is haar poësie nie baie goed bekend buite SA nie. Ek wou iets daaraan doen.
My vriendskap met Wilma het baie te doen gehad met my keuse, maar my bewondering vir haar poësie was ’n groot faktor. Die vertalings is met haar samewerking gedoen, & met dié verstandhouding dat geen vertaling die wêreld ingestuur sal word tensy dit haar goedkeuring wegdra nie. So ’n kollaborasie het ooglopende winste, maar dit het ook beperkings. Wilma was baie streng in haar vereistes & het my nie baie speling vir ‘herskepping’ (enige ‘poëtiese’ ingrepe) toegelaat nie – want vertaling is herskrywing ook. Dus het ek báie na aan die Afrikaans gebly. Sommige dinge gaan uiteraard verlore – veral by iemand soos Wilma wat Afrikaanse woorde op ’n baie unieke wyse ontgin. Maar dan was daar by geleentheid ook winste. Umberto Eco beskryf vertaling as “the art of failure”.
Vertaling is in baie opsigte soos kreatiewe skryfwerk, & die vertaler skep iets wat in ’n sekere sin sýne ook is. ’n Goeie vertaling word ’n nuwe gedig in eie reg. Borges stel dit so mooi: “The original is unfaithful to the translation.” Hoe ook al, dit is verrykend & baie leersaam. Ek sou vertaling ’n baie belangrike komponent maak van enige kreatiewe skryfkursus.
Johann, jy is iemand wat baie poësie lees en hom veral op hoogte hou met die internasionale digkuns. Is daar oorsese digters wat jy in die besonder sou wou uitsonder as digters wie se verse tot jou spreek? Hoe belangrik is hierdie aspek vir die digter as ambagsman? Ek vra hierdie vraag omdat ’n mens nogals dikwels die absurde argument teëkom dat iemand nie ander poësie wil lees nie, aangesien hy of sy bang is vir beïnvloeding.
My antwoord op hierdie vraag sal jou ure/bladsye lank kon besighou. Ek het nou die dag gekyk & besef dat ek al byna 46 000 bladsye rondom digters & digkuns op die internet afgelaai het. Die internet is ’n wonderlike resource in ’n land waar biblioteke toenemend verwaarloos word. Hoewel mens nie altyd die volledige bundel kan aflaai, kan jy gewoonlik ’n goeie verteenwoordigende seleksie aflaai. So dis meteens moontlik om báie, & baie wýd te lees. Selfs digters te hoor lees. My mees onlangse ‘ontdekkings’ was die biseksuele Skotse digter Carol Ann Duffy & die lesbiese Kay Ryan van Kalifornië, albei poet laureates. (Waar is I.D. du Plessis tog vandag om te sien hoe wyd & veelduidig sy vreemde liefde besê word.)
Ek is ’n kompulsiewe internet surfer, & so het ek die laaste maande wonderlike Australiese & Ierse digters ontdek. Digters soos Judith Wright (Australië se Marianne Moore), Les Murray, Stephen Edgar. Aan die Ierse kant ouens soos Ciaran Carson, Derek Mahon, Eavan Boland, Maurice Riordan:
The Wineglass
Maurice Riordan
We can never play it back again,
Our love-life’s little song and story.
The wineglass slips your fingers’ hold
And signals to the planet’s core.
I could, for just one millisecond,
Restore the moment to your hand.
Instead we watch it gather force
Along the curve-line through the floor.
We can never play it back again,
Our love-life’s little song and story.
Michael Longley:
Michael Longley
1
Put in mind of his own father and moved to tears
Achilles took him by the hand and pushed the old king
Gently away, but Priam curled up at his feet and
Wept with him until their sadness filled the building.
2
Taking Hector’s corpse into his own hands Achilles
Made sure it was washed and, for the old king’s sake,
Laid out in uniform, ready for Priam to carry
Wrapped like a present home to Troy at daybreak.
3
When they had eaten together, it pleased them both
To stare at each other’s beauty as lovers might,
Achilles built like a god, Priam good-looking still
And full of conversation, who earlier had sighed:
4
‘I get down on my knees and do what must be done
And kiss Achilles’ hand, the killer of my son.’
Of Ciaran Carson:
Ciaran Carson
Suddenly as the riot squad moved in, it was raining exclamation marks,
Nuts, bolts, nails, car keys. A fount of broken type.
And the explosion
Itself – an asterisk on the map. This hyphenated line, a burst of rapid fire …
I was trying to complete a sentence in my head, but it kept stuttering,
All the alleyways and side-streets blocked with stops and colons.
I know this labyrinth so well – Balaclava, Raglan, Inkerman, Odessa Street –
Why can’t I escape? Every move is punctuated.
Crimea Street. Dead end again.
A Saracen, Kremlin-2 mesh. Makrolon face-shields.
Walkie-talkies. What is
My name? Where am I coming from? Where am I
going? A fusillade of question-marks.
Daar is ander waarvoor ek nog steeds lief is: Elizabeth Bishop (ook lesbies), te veel om op te noem, maar daar is klassiekes soos ‘One art’ (waarop die Amerikaner Marilyn Hacker ’n waardige antwoord geskryf het met ‘From Orient Point’ ), ‘The Armadillo’, ‘The Fish’.
Elizabeth Bishop
The great light cage has broken up in the air,
freeing, I think, about a million birds
whose wild ascending shadows will not be back,
and all the wires come falling down.
No cage, no frightening birds; the rain
is brightening now. The face is pale
that tried the puzzle of their prison
and solved it with an unexpected kiss,
whose freckled unsuspected hands alit.
Dan is daar Adrienne Rich, Denise Levertov, Sharon Olds, John Berryman (wat n ongelooflike virtuoos!), John Updike (ja, hy is ‘n bedrewe digter ook), Leslie Monsour, Lisel Mueller, Mark Doty, Billie Collins (hy het die wonderlike vermoë om uit die doodgewone ’n epifaniese oomblik te haal), Rita Dove:
Rita Dove
The fish in the stone
would like to fall
back into the sea.
He is weary
of analysis, the small
predictable truths.
He is weary of waiting
in the open,
his profile stamped
by a white light.
In the ocean the silence
moves and moves
and so much is unnecessary!
Patient, he drifts
until the moment comes
to cast his
skeletal blossom.
The fish in the stone
knows to fail is
to do the living
a favor.
He knows why the ant
engineers a gangster’s
funeral, garish
and perfectly amber.
He knows why the scientist
in secret delight
strokes the fern’s
voluptuous braille.
En Thom Gunn (wat ek die voorreg gehad het om te ontmoet & mee te korrespondeer), Stanley Kunitz:
The Knot
Stanley Kunitz
I’ve tried to seal it in,
that cross-grained knot
on the opposite wall,
scored in the lintel of my door.
but it keeps bleeding through
into the world we share.
Mornings when I wake,
curled in my web,
I hear it come
with a rush of resin
out of the trauma
of its lopping-off.
Obstinate bud,
sticky with life,
mad for the rain again,
it racks itself with shoots
that crackle overhead,
dividing as they grow.
Let be! Let be!
I shake my wings
and fly into its boughs.
Ek kan aangaan, maar volstaan hiermee. Om ’n onbekende digter te ontdek, is altyd ’n opwindende ervaring.
Ten slotte – ek ken jou as iemand wat baie ernstig oor die digkuns besin en baie spesifieke opvattings daaromtrent huldig. Hoe voel jy oor die stand van die Afrikaanse digkuns tans en in welke mate word dit deur bepaalde tendense (of verskynsels) bedreig?
Die Afrikaanse poësie was vir ’n lang tyd in bedroewende kondisie. Daar was weliswaar opflikkerings met die debute van Ilse van Staden se debuut & Danie Marais, maar dis verál met stemme soos dié van Loftus Marais, Carina Stander, Gilbert Gibson & Ronelda S. Kamfer dat mens weer hoop begin kry het. Vier digters wat radikaal van mekaar verskil, & vernuwing bring waar dit broodnodig is. Iewers sê Antjie Krog dat skryf vir haar begin met verset & ek dink dis ’n goeie uitgangspunt. En daardie verset kan baie verskillende gedaantes aanneem.
Onbehaaglike tendense?
Literêre pryse: Ons het hopeloos te veel. Hier stem ek met Wilma Stockenström saam waar sy sê dat iemand in Afrikaans maar net hoef te poep & dit word bekroon. Pryse dien nie die letterkunde nie, hulle dien ánder gode. Skrywers & lesers kan gerus onthou dat pryse min sê oor die intrinsieke waarde van tekste. Pryse weerkaats maar net die feilbare & tydgebonde opinies van komitees. Sê eintlik meer oor politieke klimaat, modes, persoonlike agendas. En menige skrywer is al totaal verlam deur pryse, verál wanneer dit te vroeg gebeur. Veel belangriker as bekronings vir ’n skrywer is langlewendheid, uithouvermoë. Thom Gunn beklemtoon dit eweneens wanneer hy skryf: “It is not so difficult to kindle the poetic fire in the first place as to keep it going, hot and bright, through a whole lifetime.”
Boekeredakteurs: ’n Goeie boekeredakteur is ’n skaars ding. Verkieslik moet hy of sy nie sélf ’n skrywer wees nie, maar eerder letterkundige of akademikus. Ons het hier ter plaatse dikwels die situasie dat koerante joernaliste in die poste aanstel eerder as om ’n professionele persoon te nader. Hoe moeilik kan dit dan nou wees om skrywers & boeke te hanteer, reg? Die gevolg hiervan is dat sommige boekeredakteurs heel uit hulle diepte is.
’n Bedrewe boekeredakteur moet bewus wees van subtekste binne die bedryf ten einde te verseker dat boeke ’n regverdige ontvangs kry. Wanneer ’n boekeredakteur oningelig is oor onderstrominge binne die bedryf, kan dit gebeur dat verál literêre tekste nie altyd die allerbeste resensente kry nie. Hoe onpartydig kan ’n resensie wees as jy die boek stuur vir iemand wat ’n boesemvriend van die skrywer is, of die skrywer vyandig gesind is?
Daar is baie geleenthede vir ’n boekeredakteur om sy of haar posisie te misbruik: boeke kan vir ‘verkeerde’ resensente gestuur word, glad nie uitgestuur word nie, opsetlik laat uitgestuur word, vir vriende of bedmaats gestuur word, of ’n resensie kan terug gehou word (& daar sal altyd ’n goeie rede voor aangebied word). Kortom: dis feitlik onmoontlik om sulke misdrywe te bewys, want dis moeilik om te onderskei tussen aangebore onnoselheid & moedswilligheid.
Daar is tans ’n groot tekort aan goeie resensente, & ongelukkig is party van hulle so ontnugter deur die huidige toestand van die resensiebedryf dat hulle ophou skryf het. En diegene wat wel bereid is om te skryf (’n danklose taak as daar ooit een was), word so dikwels gebruik dat hulle verwyt word dat hulle te véél resenseer. Dit is belangrik dat dormante resensente wéér & méér begin resenseer as ons die bedryf van middelmatigheid wil red. Behoed ons van die tonnelvisie van kritici wat hulle ganse loopbaan op die werk van een skrywer parasiteer. Van lui resensente wat meen hulle kom hul verpligtings na as hulle bundels parafraseer & die res van die ruimte vol stop met aanhalings.
Die internet: webruimtes soos SêNet waar almal wat maar asemhaal (op eie stoom of met behulp van mediese toerusting) ’n spreukbeurt kry & toegelaat word om opinies te besig oor sake waarvan hulle meestal nie ’n snars verstaan nie. Is dit net die letterkunde wat hieronder ly, of word leke ook toegelaat om byvoorbeeld op mediese blaaie of webtuistes met hulle opinies te smous? Dieselfde geld blogs. Vir elke goeie blog is daar ’n honderd wat geen verdienste het nie. Woorde mag allemansbesit wees, maar die vermoë om te skryf is nié. Dit is seker maar die gatkant van die internet, die prys wat mens moet betaal vir die ander vryhede wat dit bied.
Dankie vir die gesprek, Johann, en veral vir jou openhartige antwoorde. Is jy nie dalk lus om vir ons lesers ‘n nuwe vers (of vertaling) hieronder te plaas nie?
My nuwe verse is nog nie bevredigend afgewerk nie, so ek volstaan met drie vertalings:
‘n Gekweste bok spring die hoogste
Emily Dickinson
‘n Gekweste bok spring die hoogste
het ek jagters hoor vertel –
net maar die dood se steil ekstase
en dan’s die woud weer stil.
Katte soos engele
Marge Piercy
Katte soos engele is veronderstel om skraal te wees;
varke soos gerubyne is veronderstel om vet te wees.
Mense is meestal iewers tussenin, ‘n kneukel
been wat uitstaan op die knie wat jy
graag sou wou stop, ‘n vetrol wat hang
oor ‘n lyfband. Jy straf jouself,
een van daardie rubberballe wat kinders het
wat terugbons van hul eie rakette,
spring terug van dieselfde blad.
Jy wil graag skraal wees en naatloos
soos ‘n bout.
Toe ek ‘n jongmeisie was
het ek gehou van werwelige mans wat asketies grinnik
die ene elmboog en woorde en kraakbeen
gerib soos staangemaakte newelgrys skeepsrompe,
gesigte wat die oë blind sny
op die glimmende lem, kennebakke
soos die boeë van Egeïese skepe uit om te roof.
Nou soek ek na mans wie se gemaklike boepe
‘n liefde vir die vlees en die tafel verraai,
mans wat in die kombuis sal kom sit,
wat nie dink aartappels skil
sal hulle penisse laat krimp nie;
mans met breë vingers
en pers vyerige balle,
mans met verrimpelde plooie en die effense
bedolwe voorkoms van beddens nog onlangs
goed gebruik.
Ons is nie almal veronderstel
om te lyk soos ondervoede veertienjarige
seuns nie, ongeag van wat die mode
mag gebied. Jy is gebou om ‘n wa te trek,
om ‘n swaar las op te lig en te kan dra,
teen die helling op te hys, en so
ook ek, boerelywe, aardse, soliede
welgevormde donker verglaasde potte
wat op die vuur kan staan. Wanneer ons
ons pense teenmekaar druk kletter ons nie
maar bons op die goeie stoffering.
Die Pous se penis
Sharon Olds
Dit hang diep verborge in sy togas, ’n delikate
klepel in die middel van ’n klok.
Dit roer as hy beweeg, ’n spookvis in ’n
stralekrans van silwer seegras, die hare
wieg in die donker en die hitte – en snags
terwyl sy oë slaap, staan dit op
tot lof van God.