Dis interessant hoe dissiplines meer van hulself kan leer deur na ander dissiplines te kyk, en sodoende ‘n buiteoog te kan werp op die self se wêreld.
‘n Dissipline waarvan ek nie veel weet nie, is sake. Maar nou die dag het ek iets geleer oor die letterkunde deur na ‘n besigheidspersoon te luister. Die persoon had die volgende te sê: “Dikwels doen mense in besigheid iets opsetlik nie reg nie, sodat hulle dit kan regstel.”
“Regtig?” vra ek, ietwat verbaas.
“Ja, dit registreer dan as veel meer positief as wat die geval sou gewees het as dit in die eerste plek reg gedoen was. Dis eintlik ‘n aanvaarde praktyk … Perfeksie beteken niks as dit nie gemeet kan word nie.”
Wel, wel, wel. ‘n Insiggewende sin daardie: Perfeksie beteken niks as dit nie gemeet kan word nie.
En dit het my toe laat dink aan boeke en resensies. Is dit beter vir ‘n resensent om ‘n boek of digbundel se vermeende sterkpunte op te noem (te sê), of om dit eerder te wys – aan te toon, ‘n snuifie te gee van hoe daardie sterkpunte binne die boek- of bundelverband, binne die netwerk van die teks se verbande, funksioneer? Ek stem vir die tweede: Wys, moenie sê nie, lui die kitsreël. Dit is nie net waar van boeke skryf nie, maar ook van die skryf oor boeke (resensies).
Daar is verskeie maniere waarop ‘n resensent kan “wys” waaroor ‘n boek gaan eerder as om te sê, en as dit suksesvol gedoen word, is dit gewoonlik ‘n voorbeeld van critique. Daar is verskeie redes waarom critique-beoefening ‘n belangrike onderdeel van ‘n letterkundige dampkring behoort te wees. Dis veel belangriker as blote kritiek (positief sowel as negatief), in Engels genoem criticism.
Maar eers iets oor die manier waarop critique kan plaasvind. Een van die wyses waarop critique sigself voltrek is om dit wat “verkeerd” is (na die mening van die resensent) of die vermeende swakpunte aan te toon. Dit is nie om opsetlik fout met die boek of bundel te vind nie, maar meer om dit wat wel goed is, by wyse van teenstelling uit te lig. Sodoende verkry jy ‘n “patroon” van vermeende negatiewe en positiewe punte waarin die resensieleser die positiewe punte veel meer driedimensioneel kan voorstel – soos wat dit in die werk voorkom; en ook herinner kan word van die breër gesprek waaruit sulke punte hul betekenis put.
Critique het te doen met die problematisering van die teks deur middel van kontra-insette. Problematisering werk met die idee van skering en inslag: deur middel van kontrapunte sit jy die kritiese leser aan die dink oor die teks en of dit slaag in terme van sy eie doel. Natuurlik behoort die kontra-insette geloofwaardig en gemotiveerd te wees in terme van die teks.
Trouens, wat kontra-insette ook doen, is om die leser ook te laat nadink oor die waarde en toepasbaarheid van die maatstawwe self. Critique word juis hierin van ander vorme van kritiek onderskei: Dis ‘n tweerigtingvorm van kritiek wat sigself, nie net die teks nie, gelyktydig onder die loep plaas.
Critique is baie duidelik te onderskei van die begrip “kritiek”. Omdat dieselfde woord (“kritiek”) in Afrikaans, soos in Engels, dikwels gebruik word om beide begrippe aan te dui, word die betekenis en aard van critique gekompromitteer. Maar dis critique wat jy meestal lees in New York Times Book Review, dis critique wat jy meestal in die Times Literary Supplement lees. Dis critique wat die hoogste standaard van resensering in toonaangewende literêre tydskrifte verteenwoordig.
En dis critique wat nog te min in ons eie resensering te lande te bespeur is, en dikwels ondermyn word, en veral misverstaan word (ondanks verblydende tekens van die teendeel).
Critique het twee voorvereistes: die doelbewuste strewe daarna, en ‘n leserskorps wat daardie strewe begryp. As jy die eerste het sonder die tweede, gaan critique verlore wees. Die Suid-Afrikaanse resensiegehore verstaan nie critique nie. En as critique misgelees word, word dit gewoonlik as kritiek verstaan. Natuurlik kan critique ook kritiek impliseer, maar nie alle kritiek is critique nie.
Critique het bepaalde eienskappe. Dis “onderskeidend”. Dit werk met die naasliggende begrippe “geldigheid”, “omgrensing” (limiete), “besinning”, “ondersoek”, “motivering”, en veral “sistematies”.
Om onderskeidend te werk te gaan impliseer om waardes teenoor mekaar op te stel en te vergelyk. Op sy beurt impliseer dit ondersoek en besinning. Die limiete (grense) van ‘n bepaalde geldigheid is ook belangrik. Alle geldighede het grense. Dit beteken dat waardes in die letterkunde nie grensloos toepasbaar is nie. As jy verby ‘n bepaalde waarde se geldigheid beweeg het, gewoonlik omdat die teks dit noodsaak, word geldigheid aan ander waardes afgestaan.
Vir critique is geldigheid eerder as “korrektheid” of die “regte” of die “ware” van belang. Die uitvloeisel hiervan is dat critique nie dogmaties is nie. En as dit ‘n gevolgtrekking maak, dan gooi dit tegelykertyd “skaduwees” van alternatiewe gevolgtrekkings. Daar sit, met ander woorde, ‘n geur van tentatiwiteit in, wat bedoel is om die kritiese leser aan die dink te sit. Tentawiteit beteken helaas nié om ongefokus óf dubbelsinnig te resenseer nie. Die strengheid wat deur critique vereis word, skakel dubbelsinnigheid uit.
Verder is critique altyd in die vorm van ‘n argument en bespiegelend van aard. Dogmatiese resensies argumenteer nie, dit maak stellings, het dikwels ‘n vooropgestelde rangorde wat dit wil bevredig, werk met ‘n vasgestelde verwysingsveld, verwys na hiërargiese begrippe soos “die kanon” op onkritiese wyse, is dikwels reduksionisties of vereenvoudigend, en is meestal nie ontledend nie maar beskrywend, of kwasi-ontledend.
Maar ja, nie alle critique is noodwendig die beste critique nie. En resensies bevat soms trekke van beide ‘n dogmatiese benadering sowel as critique.
Ek glo daar moet wegbeweeg word van die beskrywende kritiek wat dikwels resensies kenmerk, in die rigting van critique. (So iets is egter slegs moontlik as die beskrywende kritiek reeds goed gevestig is, wat by ons wel die geval is.)
Goeie beskrywende kritiek sal ‘n werk in literêre of droë (hoewel akkurate) akademiese terme beskryf; dis wesenlik ‘n studie van oppervlaktes wat selde uitkom by die geheimsinnige bedrading daaragter. Hoewel dit belangrik is dat skrywers van resensies terme grondiglik ken, is dit eers wanneer kritiek agter hierdie terme begin loer dat dit vir lesers interessant sal word, eers wanneer daar na die baie spesifieke senings en skakels van ‘n spesifieke werk gekyk word. Resensies moet dus op intuïtiewe vlak veel meer kreatief met die werk omgaan en minder steun op die gebruik van beskrywende terme. Laasgenoemde laat die fokus vasval in generiese aspekte, en die grootsheid en misterie van kuns lê juis in die spesifieke aard daarvan.
Critique is by uitstek toegerus om met die spesifieke aard van ‘n werk om te gaan.
Dit lyk egter soms of daar tans in die Afrikaanse akademiese kringe ‘n klein konserwatiewe drukgroep is wat pogings om weg te beweeg van beskrywende, dogmatiese kritiek as ‘n verval wil sien. Dis te verstane, in die lig van die feit dat hoër kultuurbedrywighede op die oomblik onder druk verkeer en inderdaad plek-plek verval in die gesig staar.
Maar waar geldige vrese oor verval bestaan, sal mens ook vind dat konserwatisme (dit wat iets ewe erg as verval naamlik stagnasie verteenwoordig), die kans sal probeer gryp om vooruitgang te fnuik.
Die ou beskrywende kritiek, wat op ‘n droë proses van toetsing aan vasgelegde generiese waardes steun pleks van op kreatiewe analise, is ‘n anachronisme in die postmoderne tyd – ‘n tyd waarin die spesifieke en afwykende aard van werke beklemtoning geniet.
Die resensie moet in sigself meer van ‘n kunswerk wees as ‘n beskrywing. Dogmatiese resensering is gewoon nie soepel of kreatief genoeg vir die vereistes van die eietydse literêre werk nie.
En die begrafnis wat wag is een wat ek beslis nie self sal bywoon nie. Daarvoor sal ek (met respek) te besig wees om dronk te word.
Charl-Pierre, ek het pas ‘n artikel by Poetry Foundation raakgelees wat netjies aansluit by hierdie (en volgende) blogs van jou.
Gaan kyk gerus by: http://www.poetryfoundation.org/journal/article.html?id=186047
Die aanhaling is kosbaar. Dis werklik pragtig. Dis filosofie as kunswerk, wat filosofie op sy beste is.
Waarby my inskrywing hierbo nog glad nie uitkom nie, is: Hoe kan ons ‘n resensiekultuur van critique in die praktyk kweek? Wat moet resensente meer of minder doen, om van hul kant die teelaarde uit te brei. Maar veral: Wat kan gedoen word om ‘n gehoor te kweek wat die soort “kritiek: waarvan Foucault praat, te bevorder.
Ek weet dat ek as resensent, nie die minste nie, nog baie te leer het in hierdie verband en ander van my kollegas seker ook. Dis ‘n kwessie van ‘klein treetjies’. Maar die punt is: Dis nie net ‘n meer opwindende soort resensent nie, maar ‘n meer gepaste resensiegehoor, wat gekweek moet word.
Charl-Pierre, voor hierdie gesprek sy loop neem (want ek dink dit sal), net iets terloops. Terwyl ek jou stuk gelees het het ek heeltyd aan twee van my gunsteling aanhalings van Foucault gedink. Die eerste is: “I can’t help but dream about a kind of criticism that would try not to judge but to bring an oeuvre, a book, a sentence, an idea to life (…) It would multiply not judgments but signs of existence; it would summon them, drag them from their sleep. Perhaps it would invent them sometimes — all the better. All the better. Criticism that hands down sentences sends me to sleep; I’d like a criticism of scintillating leaps of the imagination. It would not be sovereign or dressed in red. It would bear the lightning of possible storms.” En: “It is understandable that some people should weep over the present void and hanker instead, in the world of ideas, after a little monarchy. But those who, for once in their lives, have found a new tone, a new way of looking, a new way of doing, those people, I believe, will never feel the need to lament that the world is error, that history is filled with people of no consequence, and that it is time for others to keep quiet so that at last the sound of their disapproaval may be heard…” Dit is uit een van Foucault se fantastiese onderhoude. Geniet, for what it’s worth!