Narratiwiteit in liriese verse:Teoretiese aspekte van die bestudering van narratiewe inhoude, strukture en tegnieke in liriese poësie
|
Bron van hierdie artikel, met vergunning: Stilet, nr 22(2), September 2010, p.1-35 |
ABSTRACT
Narrativity in lyric poetry – Theoretical aspects of the study of narrative content, structure and technique in lyric poetry
In this article theoretical aspects of the narratological analysis of lyric poetry are discussed. The point is made that narrative content as well as narrative structures and techniques in lyric poetry can be analysed by using theoretical concepts and methods from contemporary narratology (postclassical narratology). Such an investigation requires the researcher to take cognisance of historical information concerning trends and poets’ preference for the use of cycles, sequences or narrative volumes. Generic phenomena are also relevant for such an approach and therefore literary modes and genres are discussed, specifically the idea of genre as a developing and variable matrix of communication. The theoretical aspects of the research are motivated by referring to recent developments in narratology, especially the theoretical contributions of Peter Hühn and Brian McHale. In conclusion a framework for the investigation of narrative in lyric poetry is proposed and some possible outcomes are put forward.
1. Inleiding
Een van die mooiste omskrywinge van die poësie, is dié van Dylan Thomas:
Poetry is the rhythmic, inevitably narrative, movement from an overclothed blindness to a naked vision… (Sinclair, 1975:219).
Thomas kwalifiseer die stelling verder deur die volgende uitspraak:
Narrative is essential. Much of the flat, abstract poetry of the present has no narrative movement at all, and is consequently dead (Sinclair, 1975:219).
Vanselfsprekend moet so ‘n uitspraak gesien word teen die agtergrond van Thomas se eie idiosinkratiese poësie-opvatting en ook teen die agtergrond van die historiese tydperk waarin die uitspraak gemaak is[1]. Desnieteenstaande kan hieruit afgelei word wat Thomas as essensiële eienskappe van die poësie beskou. Hoewel hy in suiwer liriese en metaforiese terme praat sodat die definisie sy eie betekenis ikonies illustreer, is die klem op die narratiewe aspek van poësie, dat poësie “onvermydelik narratief” is, opvallend. Uit die tweede aanhaling kan afgelei word hoe belangrik beweging, verandering en vloei in die gedig is. Dit is byna asof die “narratief” hier beskou word as die teenoorgestelde van “staties”.
Die vrae wat by nadenke oor hierdie uitsprake na vore kom, het wyer implikasies as net Dylan Thomas se poësiebeskouing. Wat sou onder die term narratief verstaan kon word as dit gebruik word met betrekking tot die poësie, spesifiek liriese poësie? Dit gaan duidelik nie om die blote vertel van ‘n storie nie en enige vorm van ontwikkeling kan ook nie as narratief beskou word nie. Verder is die vraag of narratiwiteit gesoek moet word in die inhoud van die gedig, of in die uitwerking van die poësie op ‘n leser of hoorder of in die digproses soos deur die digter ervaar.
As ‘n mens egter liriese poësie lees met ‘n bewustheid daarvan dat daar ‘n narratief in die liriek kan skuil, kom daar fasette van die gedig na vore wat andersins misgekyk of onderskat kan word. Die vraag na die rol en waarde van ‘n (potensiële) narratiewe inhoud in ‘n liriese gedig moet uiteraard noukeuriger nagevors word voordat daar meer spesifieke gevolgtrekkings gemaak kan word[2].
‘n Ondersoek van die narratiewe aspekte in liriese poësie moet onvermydelik rekenskap gee van verskeie meer omvattende kwessies wat sowel literêr-histories as literêr-teoreties van aard is. Daar moet nagegaan word of die voorkoms van narratiewe inhoude, strukture en tegnieke in liriese verse in bepaalde periodes meer prominent voorkom as in ander om te bepaal of dit gaan om ‘n algemene eienskap van liriese poësie of om ‘n periode-bepaalde verskynsel. Die aard en die vorm waarin die narratiewe inhoude, strukture of tegnieke voorkom, moet beskryf en geïnterpreteer word, hetsy in ‘n bepaalde periode of daarbuite.
Die teoretiese implikasies van so ‘n ondersoek is egter ook van groot belang. Hoe word die narratief gedefinieer, spesifiek in ‘n liriese vers? Hoe word daar onderskei tussen epiese en liriese tekste en hoe word die verhouding tussen die liriek en die epiek omskryf? Verder kan die narratief in verse manifesteer in enkelgedigte of in groepe gedigte en daarom moet die verhouding tussen die enkelgedig en die bundel waarin dit staan of die verhoudinge tussen gedigte in reekse of siklusse ook ondersoek word. Daar moet dus rekenskap gegee word van die teorie oor genres en literêre vorme en die implikasies van hierdie teorie vir die ondersoek na die narratief in die liriek.
Deeglike besinning oor die manier waarop die ondersoek onderneem word, is essensieel, met ander woorde, volgens watter teorie of metode gaan die narratiewe inhoude beskryf en geanaliseer word? Kan die narratologie gebruik word om liriese gedigte te ondersoek? Watter narratologiese konsepte is bruikbaar in so ‘n ondersoek? Wat ook van die uiterste belang is, is die vraag hoe die narratiewe aspekte van liriese verse ondersoek kan word sonder om die betekenisvolle liriese aard en die gebruik van algemene en spesifieke poëtiese aspekte in so ‘n gedig te verwaarloos.
In hierdie artikel word daar op ‘n meer uitvoerige wyse aandag gegee aan die literêr-historiese en teoretiese aspekte, soos wat hierbo genoem is, wat ‘n rol speel in die bestudering van narratiewe inhoude, strukture en tegnieke in liriese poësie. Die literêr-historiese aspekte van die navorsing kom eers aan die orde deur na mengvorme van liriek en epiek in die geskiedenis en in die kontemporêre literatuur te verwys. Daar word ook aandag gegee aan die kwessie van die tekstuele konteks van gedigte deur onder meer te verwys na die samestelling van bundels. Daarna word die teoretiese aspekte van die navorsing uiteengesit deur eerstens relevante aspekte van genreteorie te bespreek en daarna die metodologiese implikasies van die gebruik van die narratologie vir die ontleding van die poësie uiteen te sit.
2. Literêr-historiese verskynsels
In die poësie van alle tye kan daar tekste gevind word waarin liriese en epiese (asook dramatiese) elemente en aspekte saam voorkom en onskeibaar van mekaar werksaam is om betekenis te genereer en die aard en toonaard van die gedig tot stand te bring. In die antieke tekste wat die voorlopers van die moderne Westerse literatuur is, is epiese, liriese en dramatiese elemente vermeng en die genres wat ons tans ken, waarin die onderskeid epiek, liriek en dramatiek grootliks korreleer met die uiterlike vorm van die tekste, is veel meer resente historiese verskynsels. Daar moet dus vooraf gestel word dat dit in hierdie ondersoek gaan om ‘n spesifieke bewustheid van die onderliggende denkstruktuur (vergelyk 3.1) waaruit die gedig ontwikkel, sowel as om die tekstuele manifestasie van narratiewe inhoude, struktuur en tegniek in die tekste. Trouens, in die praktyk van skryf word bepaalde poëtiese en narratiewe tegnieke en style in al die verskillende genres gebruik.
Dit gaan in hierdie betoog ook eksplisiet nié om epiese poësie nie, maar spesifiek om liriese poësie waarin narratiewe aspekte herken kan word. Epiese poësie is bekend vanaf antieke tye as ‘n duidelik onderskeibare genre (watter tekstuele formaat dit ook al vertoon het) met sy eie geskiedenis, teorie en kontemporêre verskyningsvorme en problematiek. In haas alle tale is daar baie beroemde voorbeelde van epiese poësie, eposse, ballades en lang gedigte[3] (vergelyk Lind, 1998), maar dit is aparte generiese verskynsels wat op sigself ondersoek kan word.
2.1 Digters en gedigte
Die vermenging van vorme, as denkmodus sowel as in formaat of styl, is ‘n ou verskynsel. Dit is ‘n bekende feit dat antieke religieuse geskrifte aanvanklik in poëtiese vorm geskryf is hoewel groot dele daarvan verhalend in inhoud was, onder veel meer byvoorbeeld die Ou Testament van die Jode en die Gilgamesj-epos. Die boek Openbaring in die Nuwe Testament word trouens beskou as ‘n vermenging van epiek, liriek en dramatiek (vergelyk Mazzaferri, 1989; McGinn, 1988:524). ‘n Ander interessante geval is Augustinus se Confessiones, wat as outobiografiese geskrif hoofsaaklik narratief van aard is, maar algaande al hoe meer liries raak soos blyk uit die gebruik van die grammatikale teenwoordige tyd wat die klem verplaas van die historiese betekenis van die teks na die veralgemenende (liriese) kwaliteit van die ervaringe wat beskryf word (West, 1944:hoofstuk 2; Grobler, 1998:35-43). Klassieke en Middeleeuse eposse en dramas, wat verhale vertel en opvoer of dramatiseer maar in poëtiese vorm geskryf is, is nog ‘n voorbeeld van vermenging van tekssoorte (Aristoteles in De Kock & Cilliers, 1991:xxii – xxv; Abrams, 1981:50; Cloete, 1992:80,102; Lind, 1998:324,327). ‘n Uitvoerige historiese oorsig val nie binne die skopus van hierdie artikel nie, maar ontelbare voorbeelde uit die literatuur van die Renaissance, die moderne era en die modernistiese literatuur ondersteun die feit dat dit gaan om ‘n relatief algemene verskynsel (vergelyk Hühn & Kiefer, 2005; McDowell, 1998).
Nader aan die kern van die huidige betoog is die voorkoms van mengvorme van epiek en liriek in modernistiese[4] en postmodernistiese tekste, en daar is talle voorbeelde van tekste wat primêr as liries beskryf sou kon word, maar ook op vindingryke maniere narratiewe tegnieke en strukture inkorporeer. Dit gaan dus nie om epiese poësie nie, maar om die subtiele wyse waarop ‘n verskeidenheid narratiewe eienskappe in liriese poësie gebruik (kan) word.
Daar bestaan in Afrikaans verskeie belangrike digbundels waarin ‘n verhaal onderskei word, meer nog, waarin ‘n verhaal ‘n prominente rol speel. Komas uit ‘n bamboesstok van D.J. Opperman (1979) is nie net die representasie van ‘n lewensgeskiedenis in poëtiese vorm nie, maar gebruik ook verhalende insidente en teksvorme uit die Bontekoe-joernaal en die geskiedenis van Marco Polo (Spies, 1992). In Die burg van hertog Bloubaard (2000) gebruik H.J. Pieterse die Bloubaard-legende as ‘n uitgebreide metafoor sodat verskillende aspekte van inhoude van die verhaal in die bundel metafories ontgin word (vergelyk Du Plooy, 2009).
My belangstelling in narratiewe inhoude, strukture en tegnieke in liriese poësie het uitgeloop op die navorsing wat aanvanklik beslag gekry het in ‘n referaat oor Kleur kom nooit alleen nie van Antjie Krog[5] (vergelyk ook Du Plooy, 2010a). Die gebruik van narratiewe in die inhoud, die vorm en die tegniek in gedigte kom duidelik na vore in die bundel, veral as dit in verband gebring word met Krog se oeuvre en spesifiek die bundel Lady Anne (1989).
In die werk van kontemporêre Afrikaanse digters soos Charl Pierre Naudé (In die geheim van die dag, 2007) en Danie Marais (Uit die buitenste ruimte, 2006) kan ‘n steeds sterker wordende narratiewe aard en styl onderskei word. Hierdie digters, soos ook Carina Stander (Die vloedbos sal weer vlieg, 2006), skryf ook met die opset om ‘n bepaalde soort narratiewe inhoud te hanteer (vergelyk Naudé, 2010; Marais, 2010). Ouer gevestigde digters hanteer ook narratiewe materiaal gemaklik in liriese verse soos in die gedig “Reis na Namakwaland” van T.T. Cloete (Driepas, 1989:67-71), in die verse in Dolf van Niekerk se bundel Nag op ‘n kaal plein (2006) en in Breyten Breytenbach se bundel Die windvanger (2007). In Antjie Krog se hele oeuvre is daar talle narratiewe verse en verse wat ‘n narratief as metafoor gebruik.
Wat belangrik is om in gedagte te hou, is dat die wyse waarop narratiewe inhoude en tegniese vorme in liriese poësie voorkom, grootliks kan verskil. Soms kan ‘n narratief gevind word in ‘n enkelgedig, byvoorbeeld “Reis na Namakwaland” van T.T. Cloete (1989:67-71) of in ʼn selfs korter liriese vers soos “My lute, awake” van Sir Thomas Wyatt wat deur Helen Dubrow (2006:254-271) ontleed word. Soms word die verhaal ontwikkel oor verskillende verse heen, hetsy in ‘n siklus of reeks of ‘n bundel soos in die siklus “Het Stuwmeer” van Willem van Toorn (vergelyk Du Plooy 2009:173-198)[6].
Die sterker aanwesigheid van narratiewe inhoude en strategieë in die poësie, in watter formaat ook al, kan ook in poësie in ander tale opgemerk word. Dit speel ʼn groot rol in die werk van die Engelstalige Suid-Afrikaanse digter Douglas Livingstone, om maar ‘n enkele ander voorbeeld uit die Suid-Afrikaanse literatuur te gee (vergelyk Kahl, 2010)[7]. Frederick Feirstein, ‘n Amerikaanse psigoanalitikus en digter, skryf oor die voorliefde van kontemporêre digters om die grens van die enkelgedig te oorskry, ‘n verskynsel wat Feirstein beskou as ‘n vernuwingstrategie in kontemporêre Amerikaanse poësie. Volgens Feirstein het die modernistiese poëtiese tradisie uitgedien geraak:
In the latter part of this century (the twentieth century – HdP) when modernism in the hands of its imitators became dogma rather than adventure, and academic literary criticism became politicized, the techniques of rhyme and meter, like the genres of narrative and dramatic poetry, fell into disrepute (Feirstein, 1998:255).
Die “uitputting” van modernistiese konvensies het die weg geopen vir wat Feirstein noem “expansive poetry”, liriese poësie wat nogtans ‘n reeksagtige karakter vertoon. In ‘n artikel waarin hy die verskillende funksies van rym bespreek in sulke ekspansiewe of voortvloeiende verse en versreekse, wys hy op die vermenging van vorme, genres en denkmodusse in kontemporêre poësie: “The sequential form, though lending itself best to the lyric and meditative poem, can encompass other genres as well” (Feirstein, 1998:265). Dieselfde gedagte, naamlik die vermenging van genres en style as die lewensasem en die dinamiek van die poësie, word gevind in Michael Lind se uitvoerige bespreking van die moontlikhede van ‘n kontemporêre versepos:
If the question is whether it is possible to blend elements from epic predecessors with aspects of living genres of fiction, drama and cinema, and techniques of contemporary poetry, in the same way that Virgil and Dante and Tasso and Camoens and Milton renovated epic by hybridization, the answer is clearly yes (Lind, 1998:333).
Fabian Stolk (2001:125-144) skryf uitvoerig oor verhalende bundels en lang gedigte en gedigreekse in die moderne Nederlandse literatuur. Hoewel hy verhalende poësie as ‘n ou en gerespekteerde vorm van poësie beskryf, wys hy op die verskynsel dat epiek en liriek in die poësie vermeng kan word. Hy benader die kwessie vanuit die verhalende kant en vind dan dat poësie met verhalende kenmerke dikwels in wese liries is (Stolk, 2001:132). Hy verwys na Nijhoff se “Awater” en “Goede Manieren” van Robert Anker wat albei gekenmerk word deur wat hy noem “lyrisch-epische ambivalensie”. Dieselfde verskynsel kan opgemerk word in die werk van Tomas Lieske, Willem van Toorn en Eva Gerlach om slegs enkeles te noem. In ‘n reeks onderhoude wat in November 2007 gevoer is met die Nederlandse digters, Anker, Lieske, Van Toorn en Gerlach, het hulle almal die gebruik, selfs voorliefde vir die gebruik van narratiewe inhoude en vorme in hulle werk erken. Lieske stel dit onomwonde dat hy narratiewe inhoud gebruik om die leser te boei, dat dit vir hom interessanter is (vergelyk Du Plooy, 2010b). Volgens Van Toorn bied ‘n reeks of ‘n siklus gedigte die moontlikheid om ‘n omvattende gedagtegang te kan ontwikkel en weer te gee. Hy is ook van mening dat sy werk toenemend ‘n narratiewe vorm aanneem. In Eva Gerlach se poësie kan baie reekse en reeksagtige versgroepe gevind word. Sy is besonder gesteld op die samehang in ‘n bundel en sy erken ook dat daar onderliggend aan die meeste van haar gedigte ‘n klein verhaal lê (Gerlach, 2001:301-320; Du Plooy, 2010b).
Waar die aanvanklike impuls vir die navorsing oor die narratiwiteit in liriese verse uit die prominensie van die verskynsel in onlangse Afrikaanse poësie gekom het, is dit meer as duidelik dat dit hier gaan om ‘n veel wyer verskynsel en teoretiese problematiek wat oor tyd en genre-onderskeidinge heen strek, soos ook blyk uit die artikels wat bydraes tot hierdie ondersoek gelewer het. (vergelyk Literator, 31(3); Stilet, XXII[2]
Uit hierdie algemene bespreking van voorbeelde kom ‘n ander kwessie na vore, naamlik dat die verhalende samehang in die liriek oor die grense van die enkelgedig heen kan strek, sodat gedigtegroepe en digbundels as sodanig ook ondersoek kan word. Dit gaan daaroor dat afgesien van tematiese koherensie of verskillende vorme van tegniese koherensie in gedigreekse en -siklusse en ook in digbundels, daar ook ‘n narratiewe koherensie kan voorkom (vergelyk ook Toolan, 2009:44-45; Stolk, 2001:125-144) en dat hierdie narratiewe samehang binne een gedig of ‘n groep gedigte kan manifesteer.
2.2 Gedigte in bundels
Tussen 1996 en 1999 was een van die navorsingprojekte van die Onderzoekschool Literatuurwetenschap[8] gerig op die poësiebundel as ‘n verskynsel. Die resultaat van die navorsing is saamgevat in ‘n omvattende en besonder boeiende boek met die titel De tweede gisting. Hierdie titel is ‘n uitbreiding van die uitspraak van Marsman dat die gedig soos jenewer is wat omgestook is uit die graan van die lewe. Wanneer die digter keuses maak met betrekking tot die seleksie en rangskikking van verse om ‘n bundel saam te stel, ontstaan daar tussen die gedigte en tussen die enkelgedig en bundel nuwe verhoudinge en bykomende betekenisse. Hierdie fase van die estetiese of kreatiewe aktiwiteit kan beskou word as ‘n volgende of tweede proses van gisting wat die smaak van die produk intensiveer (Zuiderent, 2001:11).
Terwyl daar baie handleidings en studies bestaan oor die ontleding en bestudering van die enkelgedig as teks, word daar in De tweede gisting telkens verwys na die gebrek aan omvattende studies oor die digbundel as verskynsel (Zuiderent, 2001:12; Van der Starre, 2001:29 e.v.; Heynders, 2001:76 e.v.), ‘n toedrag van sake wat Van der Starre (2001:29 e.v.) uitvoerig bespreek deur die faktore wat so ‘n ondersoek bemoeilik, te ontleed. Odile Heynders (2001:78) verwys na die invloed van die sterk twintigste-eeuse teorieë op die praktyk van poësiestudie en merk ook op dat in gedagte gehou moet word dat in dieselfde historiese periode dieselfde literatuurbeskouing in beide die teorie en die literatuur self gehuldig word. Sy toon aan hoe die formalistiese teorieë, nog steeds onder die invloed van die Romantiek, fokus op die outonome teks en enkelwerk, hoe die strukturalistiese teorieë die klem plaas op teorievorming en teksstrukture met min aandag aan tematiese en inhoudelike sake terwyl die poststrukturalistiese teorieë die retorika van teksfragmente vooropstel in hulle soeke na ‘n steeds vernuwende diskoers oor die literatuur. Hierdie situasie in die literêre teorie het daartoe gelei dat teoretiese en akademiese belangstelling sterker op die enkelgedig en op die verskynsel van poëtiese aard en kwaliteit gefokus was in die eerste driekwart van die twintigste eeu. Gevolglik vind ‘n mens belangstelling vir die digbundel as digbundel in die Nederlandstalige wêreld hoofsaaklik by filoloë en teksredakteurs wat hulle met die bestudering van afsonderlike en spesifieke bundels van bepaalde outeurs besighou (Heynders, 2001:79).
In Afrikaans skryf Edith Raidt in 1965 oor “Die bundel as eenheid” in ‘n opstel wat opgeneem is in Dietse studies, Bundel aangebied aan Prof. dr. J. du P. Scholtz by geleentheid van sy vyf-en-sestigste verjaarsdag, 14 Mei 1965 (Lindenberg e.a., 1965) en Leon Strydom se proefskrif Oor die eenheid van die digbundel – ‘n tipologie van gedigtegroepe uit 1975 is ‘n beduidende en belangrike bydrae tot die teorie oor bundels. Vanselfsprekend is daar verskeie studies oor digbundels van bepaalde outeurs, byvoorbeeld die omvattende Kolonnade van Lina Spies (1992) oor die werk van D.J. Opperman en Helize van Vuuren se Tristia in Perspektief (1989) oor N.P. van Wyk Louw se bundel. Verder kom bespiegeling oor en kommentaar op bundelsamestelling en die geheelindruk van ‘n spesifieke bundel dikwels voor in resensies[9] sowel as in navorsing oor die werk van bepaalde outeurs. Teoretisering oor die variasiemoontlikhede en die aard van die bundel as sodanig is in Afrikaans egter net so skaars as in Nederlands.
Teenoor hierdie leemte in die literêre teorie, is dit algemeen bekend dat die samestelling van ‘n bundel vir die meeste digters self baie belangrik is (Van der Starre, 2001:29). Die bundel De tweede gisting word afgesluit met ‘n bydrae van die Nederlandse digter Eva Gerlach (2001:301-318) waarin sy verslag doen van die proses van die samestelling van ʼn bundel, naamlik “Over het ordenen van gedichten in een bundel, Niets bestendiger (een reconstructie)”.
Die waarde van hierdie navorsing vir ‘n gesprek oor narratiwiteit in die poësie lê daarin dat die omvang van die navorsing toon dat die samehang in bundels ‘n belangrike aspek van die betekenismoontlikhede van gedigte uitmaak. Dit toon dat digters wel deeglik behoefte kan hê aan ‘n wyer doek, dat hulle dikwels die skopus van die enkelgedig wil vergroot deur dit in ‘n bepaalde tekstuele konteks te plaas en dat die plek van ‘n spesifieke gedig tussen ander gedigte baie belangrik is. Hierdie waarneming sluit ook aan by die literêr-historiese gegewens wat toon dat digters tans graag werk met uitgesponne gedigte, met reekse en siklusse waarin meerdere betekenisse op verskillende maniere eggo. Terwyl die sentrale betoog in De tweede gisting (2001) toon hoe prominent en betekenisvol sowel paradigmatiese as sintagmatiese bindinge in ‘n digbundel is, word dit ook duidelik dat narratiewe samehang een potensiële manifestasie is van die vorme van koherensie in reekse, siklusse en in bundels. In sy artikel “Tussen Caliope en Erato. Een onmogelijke genre: dichtbundels met een verhalende structuur” verwys Fabian Stolk (2001:125-144) na verskeie Nederlandse digbundels en lang gedigte wat as verhalend beskou kan word, onder meer Gerrit Achterberg se Spel van de wilde jacht en Marthinus Nijhoff se “Awater”. Achterberg se Spel van de wilde jacht is aanvanklik nie goed ontvang nie, juis vanweë die dubbelslagtige aard van die bundel, maar volgens Stolk (2001:136) is dit juis die ambivalensie wat hierdie en soortgelyke bundels boeiend maak.
Verhalende aspekte kom dus voor in liriese gedigte uit verskillende historiese periodes, maar ook in liriese gedigte van verskillende formate, in verskillende versvorme, in siklusse en reekse, in bundels en in lang en kort gedigte. Navorsing oor die onderwerp sal dus met hierdie verskeidenheid van tekssoorte moet rekening hou.
3. Teoretiese aspekte van die bestudering van narratiwiteit in liriese poësie
Die teoretiese besinning oor die voorkoms en die interpretasie van narratiwiteit in gedigte en bun
dels word hier onder twee aspekte tuisgebring. Daar word eers uitvoerig gekyk na die genreproblematiek en daarna na ontwikkeling in die kontemporêre postklassieke narratologie waarin eksplisiet aandag gegee word aan die bestudering van die narratiewe aspekte van liriese poësie.
3.1 Genre
Die eerste probleem waarop ‘n mens stuit wanneer die vermenging van liriek en epiek ondersoek word, is omskrywinge of definisies van terme soos poëties en narratief, epies en liries, modus en genre en wat verder daarmee saamhang. Daar bestaan nie net baie standpunte daaroor nie, maar hierdie standpunte verander ook voortdurend. Die problematiek van narratiewe inhoude en tegnieke in liriese poësie lê myns insiens egter op ‘n meer basiese vlak as gewone genre-onderskeidinge en daarom word hier ‘n kort oorsig gegee van relevante kontemporêre beskouinge oor tekssoorte, sowel generiese aspekte as die onderliggende denkmodusse waarmee genres in tradisionele beskouinge saamhang.
Die onvaste en veranderende wyse waarop literêre tekste in die literatuurgeskiedenis beskryf en saamgegroepeer word, kompliseer die onderskeide waarmee literatore werk. Ek gaan hier nie in op die probleem van die onderskeid tussen “literatuur” en ander tekste nie, maar aanvaar dat die term letterkunde of literatuur dui op ‘n kategorie tekste wat eintlik ‘n aggregaat is en wat as ‘n herkenbare kulturele objek of verskynsel beskou kan word (vergelyk Fowler, 1982:1-6; 11-19).
In hierdie kort verkenning van die implikasies van generiese onderskeidings gaan spesifiek aandag gegee word aan die onderliggende denkpatrone of modusse waaruit bepaalde onderskeide voortspruit, aan die gedagte dat tekssoorte as kommunikatiewe raamwerke funksioneer en in die derde plek aan die veranderlikheid van generiese beskouinge, benaminge en kenmerke.
Tekste word skynbaar gemaklik van mekaar onderskei op grond daarvan dat in ‘n bepaalde teks vertelling, besinning (of buite-temporele belewenis) of dramatisering dominant is en hierdie onderskeiding val dan rofweg saam met die onderskeid tussen verhalende, liriese en dramatiese tekste. Die onderskeid tussen liriek, epiek en dramatiek gaan terug na antieke tye. Plato verwys al na “poëtische inspirasie … als een constructieve kracht” (Den Boeft e.a., 1994:17) en, hoewel hy baie krities was oor die poësie, bespreek hy nogtans die funksie en verantwoordelikhede van die tragediedigter in Die Staat (Den Boeft e.a., 1994:19) en die eposdigter in Io (Den Boeft e.a., 1994:22). Die bestaan van verskillende genres was toe reeds gevestig, maar dit is ook interessant dat wat fisiese formaat betref liriek, epiek en dramatiek deurmekaargevloei het en daarom skryf Aristoteles ook in die eerste gedeelte van sy Poëtika uitvoerig oor die vermenging van verssoorte en die vermenging van digsoorte, van die tragedie en komedie (wat met “media” vertaal word deur De Kock & Cillliers, 1991:2-3). Hy tref selfs ‘n vergelyking tussen die epos en die tragedie in tegniese terme (Aristoteles in De Kock en Cilliers, 1991:9). As Aristoteles dan verder oor die struktuur van die “kunssoorte” skryf, is dit ‘n verhalende struktuur wat beskryf word, en “plot” wat daarin ‘n belangrike rol speel (Aristoteles in De Kock en Cilliers, 1991:14-15).
Generiese onderskeide kan waarskynlik teruggevoer word na eienskappe van die mens of die menslike aard. Mense het dit skynbaar nodig om uiting te soek in taal en wel soms deur te vertel, soms deur dromend te bespiegel of te verbeeld en soms deur nabootsing, opvoering en dramatisering. Verhale en vertelling is so oud soos die mensdom; liriese poësie met vaste patroonmatighede is die vorm waarin die oudste (religieuse) tekste opgeteken is en die mens het hom van die vroegste tye af met rolspel besig gehou (De Coninck, 1965:213-215; Preminger, 1974:639; Van Vliet, 1998:18-19). Hierdie soort aktiwiteite fungeer dus op ‘n basiese, byna argetipiese vlak. Dit is myns insiens vergelykbaar met die konsep van die “Geistesbeschäftigungen” waaroor André Jolles dit in sy Einfache Formen (1956 [1929]) het, dat daar naamlik in ‘n gemeenskap bepaalde geestesaktiwiteite werksaam is wat dan in sekere taalvorme tot uiting kom[10].
In die geskiedenis het daar sekondêre konvensies ontwikkel vir die formaat waarin gemeenskappe en individue hulle doelbewus geskepte taaluitinge gestruktureer het. Daar is dus in alle taaluitinge enersyds die veranderlike aspekte waarin individuele of ‘n spesifieke kulturele aanvoeling op unieke wyse tot uiting kom en andersyds vaste vorme wat as kodes funksioneer. Sulke strukturerende kodes dra by tot die betekenis van ‘n teks deur enersyds self betekenisvol te wees, maar andersyds deur die inhoud te struktureer in ‘n herkenbare formaat om kommunikasie te verbeter.
Op grond van die yking van bepaalde literêre konvensies met verloop van tyd, word daar aanvaar dat liriek gekenmerk word deur ‘n monologiese taalsituasie, waarin ‘n liriese “ek” as woordvoerder optree, waarin dit dikwels gaan om die uiting van ‘n momentele ervaring, soms in aanspreekvorm, soms ook gepaardgaande met uitroepe (vergelyk Stolk, 2001:126). ‘n Verhaal word weer gekenmerk deur die aanwesigheid van karakters/personasies en gebeurtenisse wat geplaas word in ‘n bepaalde ruimte en in tyd. ‘n Verhaal bevat altyd (volgens Prince, 1982:4,80 e.v.) ‘n verandering en in alle verhaalteorieë word aanvaar dat handeling en verandering essensieel is om ‘n teks ‘n verhaal te maak (vergelyk Bal, 1980:113-14; Rimmon-Kenan, 1983:2; veral Hühn, 2009:186). Afgesien van al die fynere onderskeide wat gemaak kan word, setel die dinamiek van ‘n verhaal in beweging en verandering terwyl die liriese gedig temporeel meer staties is en sterk deur sy uiterlike vorm van versreëls en strofes gekarakteriseer word. Die vraag is egter of hierdie onderskeide waterdig is, in hoe ‘n mate dit tydgebonde is en of die temporeel-geörienteerde en besinnende denkmodusse mekaar noodwendig uitsluit in ‘n teks. Die verhouding tussen denkmodus en uiterlike vorm, dit wil sê ‘n teks wat as prosa of poësie of drama herken kan word, bly ook steeds aan die orde.
Fowler (1982:20) vergelyk die vaste en veranderlike aspekte van tekssoorte en -vorme met Saussure se onderskeid tussen langue en parole om so aan die historiese en kulturele veranderlikheid en aanpasbaarheid van genres erkenning te gee. Al verskaf die genre ‘n kommunikatiewe raamwerk waarin die skrywer die teks se inhoud kan orden en struktureer, en al is die herkenbaarheid van die genre vir die leser ‘n (minstens aanvanklike) riglyn om die teks te verstaan (binne bepaalde historiese periodes), is die soortlikheid van ‘n taalteks egter potensieel in ‘n voortdurende staat van transformasie en transmutasie (Fowler, 1982:20-26; 31). Selfs die vaste of meer stabiele vorme van literêre tekste is sowel histories as kultuur- of gemeenskapsgebonde op ‘n spesifieke moment in die geskiedenis en is daarom kwalik in klinkklare definisies vas te vat: “Genre at all levels are positively resistant to definition. Definition is ultimately not a strategy to their logical nature” (Fowler, 1985:40). Nogtans kan dit nuttig wees om enkele terme van nader te beskou.
Daar word dikwels verwys na Goethe (Van Gorp e.a., 1991:159) wat gepraat het van epiek, liriek en dramatiek as die drie natuurvorme. Heather Dubrow verwys ook na hierdie breë groeperinge en noem dit modusse (“modes” – Dubrow, 1982:4), omdat dit duidelik na groter en meer basiese onderliggende kategorieë van soortlikheid in tekste verwys as na byvoorbeeld ‘n spesifieke soort roman soos ‘n speurroman of ‘n Bildungsroman. Die aanduiding van epiek, liriek en dramatiek as modusse is vir hierdie artikel belangrik omdat hierdie maniere van representasie in die uiterlike vorm van verskillende genres, soos die roman of novelle of gedig of drama, tot uiting kan kom. By nadere beskouing kan byvoorbeeld epiese eienskappe in romans, gedigte of dramas voorkom en dit geld ook vir liriese en dramatiese eienskappe.
Omdat die onderskeid tussen epiese, liriese en dramatiese modusse baie oud is en in die wêreldliteratuur in allerlei vorme en vermengings voorkom, word daar beweer dat hierdie maniere van kommunikeer iets universeel mensliks vertoon. Soos hierbo genoem is, is dit dan skynbaar ‘n menslike eienskap om op bepaalde tye of in bepaalde omstandighede te wil vertel, of te wil bespiegel en besin, dieper in ‘n enkele moment te wil insink sodat temporaliteit opgehef word ten bate van ‘n momentele liriese ervaring, ter wille van ‘n holistiese en gelyktydige ruimtelike belewenis of situasie wat durend buite tyd kan wees. Dit is ook eie aan die mens om handeling te wil naboots, dit te wil nadoen en oordoen, om menslike handeling te herhaal en daardeur gebeurtenisse weer teenwoordig te stel as ‘n a-historiese liminale belewenis.
Sommige teoretici noem epiek, liriek en dramatiek genres en dan volg die subgenres en tipes daarna en ander noem die verhaal, die gedig en die drama genres en laat die subgenres daarna volg. Vir my lyk dit die duidelikste om epiek, liriek en dramatiek as denkmodusse te beskou, onderskeie van verhalende, liriese of dramatiese tekste wat genres genoem kan word. Die volgende vlak van generiese onderskeiding is die subgenres, wat verhalende tekste betref byvoorbeeld die roman, novelle en kortverhaal en daaronder ressorteer die tipes soos pikareske roman, speurroman, historiese roman, ensovoorts. Sonnette, epiese gedigte, ballades, ronddele, ensovoorts is dan weer subgenres van die poësie, terwyl die sonnet weer onderverdeel in tipes soos die Engelse en Petrarcaanse sonnette. Uiteindelik is daar in die postmoderne era ontelbare literêre soorte of tipes wat vroeëre onderskeidings ondermyn, parodieer en transformeer of vernuwend aanpas en hergebruik en daar is gans uiteenlopende maniere om hierdie soorte in te deel en om aan te dui op welke vlak elke onderskeid funksioneer (Van Gorp e.a., 1991:158).
Die belangrikste aspek van enige onderskeid is in die praktyk egter die veranderlikheid van generiese eienskappe, want die kommunikatiewe spel in ‘n teks gebruik en versteur terselfdertyd elke moontlike definisie wat gemaak kan word (Fowler, 1982:23). Joliffe (2003:153) gebruik die term ‘coding template’ om die dinamika van kommunikasie te beskryf as
the agent … that bundles together features of texts – topoi, allusions, themes, syntax, diction, rhyme, and so on – and then ‘gives presence’ to them in varying degrees. The generic dynamic ‘fronts’ those features that causes instances of the same genre to resemble one another…
Die bekende kommunikatiewe en betekenisdraende generiese eienskappe is dus daar, maar dit is juis die oorvleueling en inbedding en vermenging van genres wat opwindend is. Dit is in die huidige gesprek nutteloos om genre-eienskappe te gebruik om tekste te klassifiseer aangesien
…[i]t follows from the reflexivity of the genre-concepts that the concepts by themselves are insufficient to ‘prove’ that some particular work is a lyric, an epic, or a drama (Rogers,1983:77).
Fowler (1982:37) stel dit baie mooi wanneer hy verduidelik dat die doel van generiese onderskeidinge nie is om te klassifiseer nie, maar om te kommunikeer en dat die kreatiewe en beweeglike vryheid die belangrikste eienskap daarvan is:
But in reality genre is much less of a pigeonhole than a pigeon, and genre theory has a different use altogether, being concerned with communication and interpretation.
Generiese vorme, hetsy dit gaan om die sogenaamde natuurvorme, genres, subgenres of tipes, is dus nie vas nie. Teksvorme is histories en konvensioneel bepaal, en in die literatuurgeskiedenis was daar tye waarin variasie en verandering hoog geag is, en ander tye waarin die vermoë om juis binne patrone en raamwerke te werk, as uitnemend beskou is. T.S. Eliot (1949:377 e.v.) gee reeds aan hierdie kwessie aandag in sy bekende essay “Tradition and the individual talent” (1919). Dat daar steeds al hoe meer mengvorme ontstaan en dat daar al hoe meer improviserend geskryf word, sodat die onvaste en veranderlike aard van genres bykans vanselfsprekend is, is al deur Bakhtin (1994:188) omskryf:
A genre is always the same and yet not the same, always old and new simultaneously. Genre is reborn and renewed at every stage in the development of literature and in every individual work of a given genre. This constitutes the life of genre. A genre lives in the present, but always remembers its past, its beginning. Genre is a representative of creative memory in the process of literary development.
Deels vanweë die verskeidenheid maniere waarop skrywers met die tradisionele vorme omgaan (deur nabootsing, aanpassing, verandering, ondermyning, ensovoorts) het hierdie problematiek in die loop van die twintigste eeu steeds meer gekompliseerd geraak: “Genres are ordered, unified, and bounded on the one hand, and fragmented, heterogeneous, and open-ended on the other” (Briggs & Bauman, 1992:147).
Vlasselaers en Van Gorp (1989:9) vat die verskuiwing wat ingetree het soos volg saam:
De genreproblematiek verruimt zich aldus tot een theorie van mogelijke communicatiecategorieën, die niet meer als hiërarchisch opgebouwde classificaties worden beschouwd, maar als functioneel-pragmatische tekstmodaliteiten, werkzaam in een open (poly)systemisch krachtveld van normen en waarden.
Hassan (1987:91-92) sien hierdie verskuiwing binne die groter historiese raamwerk van die ontwikkeling van die modernistiese “genre/boundary” na die postmodernistiese “text/intertext” en hierdie siening sluit aan by ‘n teoretiese benadering wat klem lê op funksie eerder as op die bestudering van die manifestasie van vaste vorm. Die beweeglikheid van literêre kommunikasie waarin kreatiwiteit en vernuwende denke sterk figureer, sluit aan by Alter (1988) se uitspraak dat genre nie as ‘n geslote raamwerk beskou moet word nie, want indien dit gebeur, word die formele eienskappe van ‘n teks stagnant en dus deurskynend sodat dit nie werklik iets kan bydra tot die betekenisgenerering of die interpretasie van die teks nie. Hy stel dus voor dat genre soepeler benader moet word en bloot as ‘n vertrekpunt gesien word (Alter, 1988:250).
Joliffe (2003:153-154) se mening is ook dat die funksies van verskillende tekstipes in bepaalde kontekste ‘n mens verder bring in die ontleding van tekste as wat klassifisering en kategorisering op grond van vasgestelde genre-kenmerke dit sou kon doen. Dieselfde gedagte kom voor by Miller (1984:151) wat die retoriese funksie van genre beklemtoon:
…a rhetorically sound definition of genre must be centered not on the substance or the form of the discourse but on the action used to accomplish it.
As ‘n mens so daarna kyk, dit wil sê as jy die retoriese funksie van ‘n bepaalde teksstrategie in ag neem, kan die (ver)wisseling en vermenging van genres of kommunikatiewe modusse binne een teks baie effektief wees om die tema sterker uit te lig, om vervreemding en vooropstelling te bewerkstellig deur die genreverwagting te ondermyn en dus die leser se verbeelding en kreatiewe interpretasievermoë net meer te prikkel. Generiese eienskappe, van natuurvorme of modusse en van spesifieke genres of subgenres, hermanifesteer eenvoudig véélvoudig.
Wanneer narratiewe strukture en tegnieke in liriese gedigte ondersoek word, val die fokus op tekste waarin daar juis met verskillende modusse of genres gewerk word, tekste waarin die generiese style en die funksies van bepaalde modusse vermeng word, ongeag die uiterlike vorm of genre waartoe die teks behoort. Dit gaan dus streng gesproke nie oor genre nie, maar oor improvisasie ten opsigte van skryfmodusse wat die teks of die tema die beste kan dien. Die interessantste tekste sal dan daardie wees wat J. Hillis Miller as atipies beskou, “not typical of anything but itself” (Miller, 2002:139). Ter wille van terminologiese duidelikheid word die epiek, liriek en dramatiek dus verderaan modusse genoem en die roman, gedig of drama genres.
3.2 ‘n Postklassieke narratologiese benadering tot liriese poësie
Om te skryf oor narratiwiteit[11] in liriese gedigte is nie nuut nie, soos blyk uit ‘n herlesing van Wordsworth se “Preface” tot die oorbekende bundel romantiese poësie onder die titel Lyrical ballads. Ballades is immers per definisie verhalend en tog was die liriese aard daarvan vir Wordsworth bykans vanselfsprekend soos blyk uit die artikel “Narrative Means to Lyric Ends in Wordsworth’s Prelude” (Morgan, 2008:298-330).
Nogtans sal die analise en interpretasie van narratiewe strukture, inhoude en tegnieke in liriese poësie tans ‘n klemverskuiwing in die bestudering van die poësie impliseer[12]. Hierdie fokus op die narratiewe aspekte in liriese poësie sluit wel aan by tradisionele werk wat gedoen is ten opsigte van die ontleding van epiese poësie (Lind, 1998:323-361), maar die resente ontwikkeling steun eksplisiet op die metodes en konsepte van die kontemporêre narratologie. Hoewel die formele formulering van die narratologiese metodologie en terminologie aanvanklik bepaal en gemerk is deur die strukturalistiese wortels van die dissipline, is daar met verloop van tyd weldeeglik voortdurend aanpassings gemaak in samehang met die ontwikkelende debatte en tendense in die literatuurwetenskap en literatuurfilosofie, sodat die postklassieke narratologie inderdaad tans ‘n verfynde en ontwikkelde werkwyse bied[13]. In die Handbook of Narratology (Hühn e.a., 2009) bespreek Jan Christoph Meister die ontwikkelinge binne die resente narratologie uitvoerig en toon aan dat die kontemporêre narratologie as ‘n dissipline beskou word waarin, afgesien van die verrekening van die universele narratiewe eienskappe van tekste, ook aandag gegee word aan vraagstukke soos historisiteit en kontekstualiteit, aan die pragmatiese implikasies van die lees en verstaan van verhale sowel as die bestudering van die epistemologiese en kognitiewe implikasies van die interpretasie van verhalende tekste (Meister, 2009:320 e.v.).
In die inleiding tot The Narratological Analysis of Lyric Poetry beweer Peter Hühn en Jörg Schönert (2005:1) dat die geldigheid van ‘n narratologiese benadering tot liriese poësie berus op die uitgangspunt dat vertelling ‘n antropologies universele semiotiese praktyk is. Onafhanklik van kultuur of historiese plasing, word vertelling gebruik om ervaring te struktureer ten einde sin daarvan te maak en om die sodanig gegenereerde betekenis te kommunikeer. Daar word dus tans aanvaar dat die gesofistikeerde noukeurigheid en bewese verklarende vermoë van die kontemporêre postklassieke narratologie daartoe kan bydra om die bestudering van liriese poësie (minstens van bepaalde aspekte daarvan) te ontwikkel en te verfyn. Meer nog, Hühn beweer selfs dat vertelling as aktwiteit so ‘n basiese menslike meganisme is om inligting en ervaring te verwerk en te verstaan, dat selfs liriese tekste onvermydelik ‘n narratiewe aspek sou moes vertoon. Hühn gaan sover as om te beweer dat so ‘n narratologiese benadering verrykend sal wees vir die poësieteorie wat nie oor ‘n soortgelyke verfynde en uitgebreide metodologie beskik nie (Hühn & Schönert, 2005:1-10; vergelyk ook Hühn & Sommer, 2009:228-241).
Wanneer die narratologie gebruik word in die interpretasie van liriese gedigte moet daar duidelik onderskei word tussen die verskynsel dat daar in die liriek narratiewe inhoude kan voorkom, en die gebruik van die narratologie as ‘n metode en ‘n teoretiese raamwerk om bepaalde aspekte van die liriese gedigte te ontleed. Dit is wel logies dat narratiewe inhoud in ‘n gedig ‘n narratologiese benadering suggereer. Die belangrikste vereiste vir so ‘n onderneming sou myns insiens wees om gebalanseerd te bly werk. Indien daar byvoorbeeld uitsluitend narratologies te werk gegaan word, kan die poëtiese aard van die poëtiese tekste moontlik verwaarloos word, maar indien daar net op die poëtiese aspekte van liriese verse gefokus word en die narratief (waar dit wel in liriese verse voorkom) bloot as ‘n tematiese aspek beskou word, bly die spanning tussen narratiewe en liriese aspekte onontgin, terwyl hierdie spanning ‘n beduidende en betekenisgenererende krag in die resepsie van die poëtiese teks kan wees.
Die ideaal sou wees om die verhouding (hetsy ‘n verhouding van spanning of samewerking) tussen die epiese en liriese te ondersoek, maar terselfdertyd die tekstualiteit van die gedigte na behore in ag te neem, sodat daar van sowel die poëtiese en die narratiewe aspekte as van die wisselwerking tussen die twee modusse rekenskap gegee kan word. Die uniekheid van die narratiewe eienskappe in die poëtiese teks moet dus verreken word in verhouding tot die “kerneienskappe” van die poësie. Geen analise en interpretasie van liriese gedigte kan geskied sonder om aandag te gee aan die kenmerkende poëtiese werkinge van die poësie nie – soos dubbele referensialiteit (wat aansluit by die konsep ikonisiteit soos omskryf deur Bronzwaer, 1993) en die oorkodering van tekste wat die referensiële werking van taal aanvul deur die invoer van fonetiese, sintaktiese, metriese en metaforiese strukture en kodes (Hühn, 2005:142). Die gebruik van die narratief kan dus as ‘n bykomende kode beskou word, maar dit kan ook ikonies gebruik word in samehang met al die ander aspekte van poëtiese taalgebruik (vergelyk ook Lotman, 1977: hoofstukke 5, 6 en 7).
Volledigheidshalwe moet hier genoem word dat daar natuurlik ook prosatekste is waarin die narratiewe aspekte uitgebou word deur die invoer van ‘n poëtiese vertelstyl, sodat ‘n poëtiese digtheid tot stand kom waardeur bykomende betekenis genereer word. Mens kan dink aan tekste soos 18-44 van Etienne Leroux, Fugitive pieces van Anne Michaels en Breyten Breytenbach se prosatekste Season of dust and snow, Dog heart en Woordwerk, wat almal in ‘n bepaalde sin as liries beskryf kan word. In Ingrid Winterbach se oeuvre kom hierdie verskynsel prominent voor. Phil van Schalkwyk (1998:137) bespreek ruimtelike koherensie in Karolina Ferreira en dui aan dat hierdie roman met sy sirkulerende herhalingspatrone, waardeur die kumulatief-konsekutiewe tydsverloop vertraag word, ‘n subversiewe onderliggende verhaal suggereer, wat soos in ‘n gedig, ‘n additief-assosiatiewe koherensie ontwikkel en konvensionele narratiewe temporaliteit ondermyn.
As daar op hierdie wyse gekyk word na die verhoudinge tussen eienskappe wat tradisioneel tot verskillende genres behoort, lyk dit asof die onderskeid liriek en epiek as gekoppel aan bepaalde genres, herbedink behoort te word.
Die voorkoms van verse wat ‘n “langer asem” het, lang gedigte (“long poems”, wat onder meer verhalend kan wees), reekse, siklusse en samehangende bundels, is waarskynlik een van die redes vir die toenemende belangstelling in die kontemporêre verhaalteorie vir die narratiewe aspekte van liriese poësie – alhoewel die herlees van ouer gedigte ook toon dat die verskynsel algemeen in uiteenlopende poëtiese tradisies en in vroeër tydperke voorgekom het (vergelyk Hühn & Kiefer, 2005; Dubrow 2006). Die aanwesigheid van narratiewe inhoude en strategieë in kontemporêre poësie as ‘n eienskap van laat-modernistiese en postmodernistiese poësie – of minstens van die poësie van die laat twintigste en vroeë een-en-twintigste eeue – sowel as die kontemporêre teoretiese belangstelling in en ondersoek na narratiwiteit in poësie, hou egter ook waarskynlik verband met die sogenaamde “narratiewe wending” wat tans in soveel dissiplines en kommunikatiewe toepassings ‘n prominente rol speel. James Phelan (2005:85), redakteur van die Amerikaanse tydskrif NARRATIVE, verwys na hierdie verskynsel soos volg: “And the study of narrative across the disciplines, ‘the narrative turn’ in the academy, is still going strong and promises to continue generating important insights for years to come.”
In ‘n insiggewende artikel, “The interplay of narrative and lyric: competition, cooperation, and the case of the anticipatory amalgam”, wys Heather Dubrow (2006:254-271) daarop dat die onderskeid tussen liriese en verhalende tekste dikwels slegs in breë trekke beskryf word na aanleiding van oppervlakkige opposisies – soos dat die liriek staties is en verhale met veranderinge gemoeid is; dat die liriek na binne gerig is en verhale ‘n eksterne situasie uitbeeld; of dat liriese eienskappe die voortstuwende vloei van die verhaal terughou. Volgens haar moet ‘n mens eerder gaan kyk wat gebeur as die voor die hand liggende verskille tussen die twee modusse ondersoek word in die lig van die kompleksiteite van ‘n spesifieke teks wat beide modusse gebruik maar hulle ook tematiseer.
Die gevolgtrekking waartoe Dubrow (2006:264) kom na aanleiding van die analise van die wisselende verhouding tussen narratiewe en liriese inhoude en eienskappe in ‘n aantal tekste, lui soos volg:
I am arguing, then, that we need to calibrate our scales, devoting proportionately less attention to conflicts between lyric and narrative in order to recognize the frequency and variety of their cooperative interactions.
In die boek The dynamics of narrative form: studies in Anglo-American narratology (Pier, 2005), bespreek Peter Hühn (2005) – in ‘n artikel met die titel “Transgeneric narratology: application to lyric poetry” – die moontlikhede wat die gebruik van die narratologie kan inhou vir die analise van poëtiese tekste met narratiewe eienskappe. Hy beklemtoon, net soos Dubrow, dat wanneer die verhouding tussen narratiewe en liriese elemente en aspekte in poëtiese tekste ondersoek word, bepaalde eienskappe van die narratief in die analise van die poësie belangrik is, maar dat daar ‘n uniekheid is in die narratiewe eienskappe van so ‘n poëtiese teks. Hieruit volg dat, indien verhalende eienskappe soos opeenvolging, kousaliteit, tyd en teleologie in ‘n poëtiese teks gebruik word, dit in ‘n getransformeerde vorm gebruik sal word, gefiltreer deur die gees van die digter wat volgens eie poëtiese aanvoeling alles waarskynlik sal integreer in ‘n unieke komplekse poëtiese stelsel binne ‘n bepaalde vers, versreeks of bundel. Die ander narratiewe aspek wat uiters belangrik in die poësie is, is die mediasie, oftewel fokalisasie wat die gesigspunt van die belewende instansie in die teks aandui.
Hühn se siening oor die narratologiese benadering tot liriese poësie word breedvoerig uitgewerk in die boek The Narratological Analysis of Lyric Poetry. Studies in English Poetry from the 16th to the 20th Century (Hühn & Kiefer, 2005). In die inleiding tot hierdie boek verduidelik Hühn en Schönert (2005:1-10) hulle siening dat narratiwiteit hoofsaaklik setel in sekwensialiteit, oftewel die temporele rangskikking van gebeurtenisse in ‘n samehangende opeenvolging, en in mediasie wat die seleksie, die presentasie en betekenisvolle interpretasie van die opeenvolging van gebeure vanuit ‘n bepaalde perspektief impliseer. Van kardinale belang in liriese poësie is egter ook die artikulasie waardeur die gemedieerde inhoud in taal gestalte kry (Hühn & Schönert, 2005:2). Die liriese gedig word in hierdie betoog gedefinieer ten opsigte van teksteorie. As vertelling gedefinieer word as ‘n kommunikatiewe handeling wat bepaal word deur opeenvolging en mediasie, kan liriese en dramatiese tekste omskryf word as gereduseerde vorme van vertelling wat gekenmerk word deur die verskeidenheid van moontlike vlakke en bronne van mediasie, aangesien selfs ‘n eenvoudige of enkelvoudige opeenvolging van gebeure (wat verandering impliseer) reeds verhalend is. Die basiese narratologiese benadering tot liriese poësie gebruik die fundamentele onderskeiding tussen die vlak van gebeurtenisse enersyds en die vlak van presentasie aan die ander kant. Die handelingsaspekte en assosiatiewe aspekte van die aanbieding word in verband gebring met skripte en rame uit die kognitiewe paradigma om kulturele en estetiese aspekte te kan verreken en isotopieë te kan beskryf en analiseer. Wat die presentatiewe faset van die liriese teks betref, handhaaf hulle die onderskeid tussen stem (“voice”) en fokalisator en ook die onderskeid tussen die abstrakte outeur (verantwoordelik vir die keuse van formele en stilistiese, retoriese en verstegniese aspekte) en die verteller in die teks (aan wie bepaalde geestelike kwaliteite en vlakke van selfbewussyn toegeken kan word).
Die kontemporêre narratologie is inderdaad ‘n gespesialiseerde benaderingswyse wat die grense van die benadering sowel as die raakpunte met ander domeine en teorieë ondersoek. In ‘n artikel “Lyric Subversions of Narrative” skryf Susan Stanford Friedman (1989) oor die werking van narratiewe inhoud in ‘n liriese vers. Hierdie artikel was ‘n belangrike impuls vir navorsing oor die verhouding tussen liriek en epiek in liriese gedigte. In sy boek Narrative as Rhetoric (1996) skryf James Phelan oor “Lyric, Voice, and Readerly Judgement”, maar hy volg sy vorige uitsprake oor die rol van die narratief in die poësie op in ‘n inleidingsartikel in NARRATIVE (Phelan, 2009) waarin hy aantoon op welke wyses ‘n narratologiese ondersoek van liriese poësie goeie resultate kan oplewer.
Brian McHale (2009:1) skryf uitvoerig oor wat hy noem die blindekol in kontemporêre verhaalteorie, naamlik die rol en funksie van die narratief in die liriek. Hy toon bepaalde leemtes aan in die benaderinge van Phelan en Hühn, wat hulle besig hou met die onderskeid liriek en narratief en dan volgens hom die poëtiese kwaliteit as sodanig afskeep. Volgens McHale is sekere basiese onderskeidinge nodig om werklik met insig die narratiewe aspekte van liriese poësie te bestudeer, spesifiek die onderskeid tussen “lyricality” en “poeticity”, wat ek sal vertaal as liriese aard en poëtiese aard. Die sentrale vraag is naamlik: Wat maak poësie poësie, met ander woorde waarin setel die poëtiese aard van ‘n teks? Volgens McHale is die liriese aard van ‘n teks nie uitsluitend die maatstaf van die poëtiese aard nie, net soos wat die metaforiese aard van ‘n teks dit nie noodwendig poëties maak nie, omdat alle taal metafories is (McHale, 2009:14). Sy voorstel is dat segmentering die belangrikste eienskap van die poësie is (die verdeling in versvoete, versreëls, strofes). Omdat verhale egter ook segmente vertoon (gebeurtenisse, personasies, elemente van tyd en plek) stel McHale voor dat die segmentering van ‘n gedig in verband gebring moet word met die segmentering van die verhalende aspekte van die gedig om die poëtiese kwaliteit van die gedig na behore te kan verreken. Hy beklemtoon ook dat narratiewe elemente en aspekte in poësie op ‘n ander manier betekenis sal genereer as in prosatekste, omdat segmentering en die weerstand daarteen in die poësie op ‘n eiesoortige wyse funksioneer.
4. Die ondersoek van narratiewe inhoude, strukture en tegnieke in liriese poësie
As vertrekpunt kan die teoretiese argument aanvaar word dat die historiese gegewens en die teoretiese standpunte wat hierbo uiteengesit is, aandui dat ‘n ondersoek na die narratiewe aspekte van liriese poësie geldig, nuttig, relevant en waardevol kan wees, maar ook dat dit teoreties verantwoordbaar is. In die projek Vers en Verhaal is daar dus uitgegaan van die standpunt dat soveel moontlik manifestasies van narratiwiteit in liriese poësie beskryf moet word om tot geldige algemene gevolgtrekkings te kan kom en om verder oor die verskynsel te kan teoretiseer. Daar is dus begin om ‘n verskeidenheid variasies en variante van die hantering van narratiewe konsepte en strategieë in liriese poësie te onderskei, te beskryf, te analiseer en te interpreteer[14].
So ‘n ondersoek moet weldeeglik afgebaken en gefokus word. Die basiese aanname waarmee gewerk word, is dat die liriese poësie ook narratiewe eienskappe vertoon[15], maar in unieke onderlinge verhoudinge en in ‘n unieke verhouding tot ander poëtiese middele. Die narratiewe aspekte wat ook as vlakke onderskei kan word, manifesteer nie gewoon soos die algemene kommunikatiewe narratiewe eienskappe nie, maar word telkens in ‘n getransformeerde vorm as ‘n baie spesifieke soort narratief aangebied. Die basiese teoretiese vertrekpunt (in aansluiting by Hühn se werkwyse in Hühn, 2005; Hühn & Kiefer, 2005; Hühn & Sommer, 2009) is dat die gedig, reeks, siklus en bundel ondersoek kan word deur in die gedigte en gedigelemente die volgende strukture te onderskei:
- ‘n reeks samehangende elemente wat ‘n opeenvolging van kousaal en/of logies verbonde gebeurtenisse daarstel, hoe gereduseerd so ‘n verhalende lyn ook al is;
- bemiddeling deur ‘n interpreterende en waarnemende instansie, dit wil sê ‘n funksionele fokaliserende instansie uit wie se perspektief die representasie van verbeelde of fiktiewe elemente gemaak word en wat bepaalde ingrepe in die ordening van materiaal impliseer ten opsigte van temporele verhoudinge, die visie op karakters, op ruimte en op gebeure;
- die eiesoortige artikulasie van narratiewe stof, ‘n vertelhandeling, ‘n representerende handeling in taal wat die invoer van vervreemdende strategieë insluit (vergelyk ook Hühn 2005:140-142).
Die verhouding van narratiewe eienskappe tot die “kerneienskappe” van die poësie moet verder vanselfsprekend geskied met inagneming van die historiese dimensie. Die sogenaamde kerneienskappe van die poësie is ook ‘n problematiese konsep, maar ek gebruik dit om te verwys na die hele kluster van eienskappe waardeur die poësie tradisioneel (volgens ons huidige sienings) getipeer word en wat die meervoudige referensialiteit van poësie op grond van representasietegnieke insluit, dit wil sê die oorkodering van tekste wat die referensiële werking van taal aanvul deur die invoer van foniese, sintaktiese, tipografiese, ritmiese, metriese en metaforiese strukture en kodes (Hühn, 2005:142), waarvan die resultaat dikwels ikonisiteit aan die gedig verleen (soos omskryf deur Bronzwaer, 1993). Soos reeds gestel, kan ‘n narratiewe stramien in ‘n liriese gedig as ‘n bykomende kode beskou word, maar in interaksie met die hele arsenaal van poëtiese tegnieke kan dit ook bydra tot die ikoniese aard van die gedig (soos Lotman, 1972, die konsep van ikonisiteit ontwikkel en uitbou).
In enige ondersoek van die poësie word aangeneem dat sowel die vorm as die inhoud betekenisdraend is en dat vorm en inhoud saamhang. Hierdie ondersoek is in sy aanvang heuristies om by wyse van ontdekking die manifestasies van narratiwiteit in liriese poësie te vind, te beskryf en te ontleed. Daarna word hermeneuties gelees om tot geldige en relevante interpretasies te kan kom omdat beskrywings van struktuur en teoretisering alleen nie tot ‘n betekenisvolle argument of sinvolle gevolgtrekkings kan lei nie.
Die doelstellings van so ‘n ondersoek sluit sake soos die volgende in:
- Om die verskynsel van die gebruik van narratiewe strukture, tegnieke en inhoude in (liriese) poësie te ondersoek
- Om die omvang van die verskynsel in kontemporêre poësie te bepaal
- Om spesifieke vorme van narratiwiteit in vroeëre liriese tekste te ondersoek deur herlesings te doen van ouer (belangrike) tekste
- Om ondersoek in te stel na die verhouding tussen verskillende manifestasies van narratiwiteit in die poësie en die sogenaamde narratiewe wending
- Om vas te stel of die huidige prominensie van narratiewe inhoude, strukture en tegnieke ‘n tendens binne postmodernistiese literatuur is
- Om vas te stel of die gebruik van die narratief saamhang met wat “expansive poetry” genoem word
- Om te ondersoek of die voorkoms van narratiwiteit in liriese poësie saamhang met ‘n behoefte aan ‘n meer humanitêre/menslike en toeganklike poësie in vergelyking met esoteriese modernistiese poësie en teoretiese praktyke
- Om te eksperimenteer met die gebruik van narratologiese metodes en konsepte in die analise van die poësie
- Om narratologiese konsepte en terme te toets en aan te pas vir optimale gebruik in die analise van die poësie en so ‘n bydrae te maak tot die arsenaal van teoretiese moontlikhede binne die postklassieke narratologie as ‘n dissipline
In hierdie stadium kan daar nie tot finale gevolgtrekkings gekom word nie, maar die werk wat tot nou toe gedoen is in die projek maak dit wel moontlik om bepaalde uitsprake te maak oor narratiwiteit in liriese poësie. Daar is dus wel bepaalde vermoedens wat deur die loop van die ondersoek al hoe sterker gestalte gekry het.
1 Wat literêr-historiese aspekte betref, is dit duidelik dat narratiwiteit tans (in die vroeë een-en-twintigste eeu) prominent figureer in die poësie, maar dat die verskynsel ook in ander periodes voorgekom het. Narratiewe inhoude kan dus in gedigte uit enige periode gevind en ontleed word.
2 Narratiewe inhoude, strukture en tegnieke kan in (langer of korter) enkelgedigte, in gedigreekse, gedigsiklusse en in bundels gevind word. Daar sou ook ondersoek ingestel kon word na die deurlopende onderliggende verhale in ‘n digter se oeuvre of na die “verhaal” wat deur ‘n nasionale letterkunde vertel word. Dit wil dus voorkom asof gedigte ook gelees moet word ten opsigte van hulle inbedding binne ‘n verhaal, hetsy die verhaal van die digter, die kulturele ruimte of die historiese periode.
3 Daar is tans ‘n veel groter losheid in hantering van genres in die literatuur en in die literatuurbeskouings wat vernuwing en eksperimentering moontlik maak. Die behoefte aan improvisasiemoontlikhede vind ‘n bron vir metaforiek in verhale waar die verhale uit verskillende kulturele tradisies kom.
4 In die poësie van die afgelope paar dekades is daar duidelik die behoefte aan meer “ruimte” vir uitdrukking, ‘n behoefte aan ‘n groter, wyer palet, en dus word gedigte in (tekstuele) kontekste geplaas sodat gedagtes kan ontwikkel. Die liriese kwaliteit word behou in samestellende gedigte, terwyl die langer “asem” van die gedagtegang in siklusse en reekse ontwikkel word.
Wat teoretiese kwessies betref, kan daar ook voorlopige stellings gemaak word.
1 Dit wil wel voorkom asof die fokus op narratiewe aspekte ‘n alternatiewe benadering tot bepaalde tekste in die verskuns bied, ‘n benadering wat kan lei tot vars lesings en insigte asook tot ‘n wyer siening van die poësie. Indien daar gefokus word op die wisselwerking tussen die verhalende en die liriese is dit asof die leser bewus word van die dinamiek wat tot stand kom wanneer narratiewe binding geïntensiveer word deur die beswerende seggingskrag van die liriek. Waarop dit neerkom, is dat temporaliteit en opeenvolging bind en dat lesers ‘n narratiewe lyn volg sodat gedig-onderdele aanmekaargeskakel word, maar die segging word geïntensiveer deur meditatiewe terughouding en/of stolling en gekompliseer deur poëtiese digtheid. Die narratief in ‘n liriese teks is dus een van die vorme van koherensie wat in die poëtiese teks werksaam is.
2 Vanuit ‘n ander hoek benader, is dit asof die verhalende aspekte van die gedig ‘n vooruitstuwing bewerkstellig, terwyl die “tydlose”, temporeel gestolde, liriese momente terugremmend werk. Hierdie soort prosesse in ‘n gedig sluit aan by Roland Barthes (1977) se klassifikasie van narratiewe elemente as, enersyds die elemente van verspreiding en andersyds die elemente van integrasie. Die elemente van verspreiding bestaan uit kardinale funksies, wat die belangrike momente van keuse en verandering in ‘n teks aandui, en katalisators, wat minder belangrike handelinge aandui. Die elemente van integrasie is indisieë, oftewel belangrike betekenisgenererende estetiese kunsgrepe, en informatiewe, wat minder belangrike inligting bevat. Terwyl die vooruitstuwing agter die verhaal aan deur die elemente van verspreiding bewerkstellig word, rem die indisieë terug en dwing die leser om in diepte te lees en te besin. Die vooruitstuwing van die elemente van verspreiding en die remmende werking van die indisieë (volgens Barthes se strukturalistiese terminologie) sluit aan by McHale (2009) se beskrywing van die poësie as tekste wat deur segmentering gekenmerk word en sy siening dat die poëtiese segmentering kontrapuntaal staan teenoor die segmentering van die narratief wat daaroorheen geskuif word. Hierdie kontrapuntale ooreenskuiwing van die narratiewe segmente en die gedigsegmentering (in versreëls en strofes) is in elk geval ‘n verdere komplisering of uitbreiding van die onderliggende tekstuele spanning tussen sinsbou en versbou in die poësie, sodat die totale samehang in die gedig as gedig steeds bepalend bly.
3 Die gedig bevat ‘n gereduseerde verhaal wat hoofsaaklik bestaan uit kardinale funksies en dominante indisieë (as Barthes se terminologie gebruik word). Dikwels is daar in ‘n gedig ‘n enkele oorgang of verandering, maar dan is dit ‘n kerngebeurtenis of handeling waarin die relevante betekenis saamtrek. Daar sal ook in ‘n gedig meer indisieë voorkom in verhouding tot die kardinale funksies, dit wil sê meer as in ‘n gewone verhalende prosateks wat primêr ‘n verhaal wil vertel. Die gedig het dus ‘n lae narratiwiteit in die sin dat die gedig ‘n klein verhaal dra en ‘n kernverhaal of verhaalmoment gebruik om iets op ‘n ander manier te sê.
4 Die gedig gebruik die narratief nie ter wille van die verhalende inhoud as sodanig nie, maar ter wille van die poëtiese of liriese stelling waarvoor die narratief as metafoor dien. Die verhaal word dikwels ‘n uitgebreide metafoor in die sin dat die verhaal baie aspekte bevat (wat meestal intertekstueel deur suggestie opgeroep word) en al die aspekte kan metafories ontgin word sodat dit aan die digter ‘n arsenaal van metaforiese moontlikhede verskaf. Die verhaal stel dus aan die liriese gedig ‘n uitgebreide metaforiese woordeskat en verwysingsveld beskikbaar. So ‘n metaforiese raamwerk kan ook in kognitiewe terme as ‘n skript beskou word, nie as ‘n algemene kulturele of semantiese skript nie, maar as ‘n doelbewus gegenereerde skript omdat dit deur die digter aangedui word en sodoende in die verstaansproses van die leser ‘n beduidende rol sal speel.
5 Die verhouding tussen die liriek en die epiek lê op die vlak van denkmodus eerder as op die vlak van genre. In bepaalde tekste kan die verhouding tussen epiese en liriese elemente waarskynlik eerder op ‘n glyskaal geplaas word as om twee aparte kategorieë te onderskei.
6 Daar kan waarskynlik met groot vrug opnuut ondersoek ingestel word na generiese verskynsels omdat die kategorieë en onderskeidings in die literatuurstudie dalk aangepas moet word by die veranderende gebruik van modusse en kommunikatiewe raamwerke in die kontemporêre literatuur. Daar moet in die teorie ook vernuwend gedink word.
7 Wat die verhouding tussen liriese en epiese aspekte in tekste betref, moet daar inderdaad eerder ondersoek ingestel word na die verskeidenheid en veelvuldigheid van manifestasies van die verskynsel in tekste as om genres teenoor mekaar af te speel. Teoreties kan daar vir sowel die verhaalteorie as die poësieteorie voordele en vernuwing setel in ‘n oper en meer geïntegreerde benadering tot tekste waarin verskillende modusse en genres vermeng word.
5. Slot
Narratiwiteit in liriese poësie word tans deur verskeie narratoloë bestudeer. Hoewel daar sekerlik nog baie werk gedoen moet word, literatuur-histories én -teoreties, is dit ‘n navorsingsterrein wat reeds baie nuwe moontlikhede geopen het. Beproefde benaderings word bevraagteken en gevestigde teoretiese konsepte op nuwe opwindende maniere aangepas en hergebruik, sodat sowel die teorie as teksinterpretasies daardeur tot herformulering uitgedaag word. Die bestudering van die wisselwerking tussen epiek en liriek kan ook uitgebrei word om prosaverhale te ondersoek met die oog op die liriese kwaliteite daarin en vanselfsprekend kan sulke ondersoeke ook onderneem word om dramatiese literatuur te bestudeer met die oog op sowel die epiese as liriese aspekte van die dramatekste.
AANTEKENINGE
1. Sinclair (1975:218) verduidelik hoe Dylan se opvattings aansluit by die kontemporêre debatte van sy tyd en die werk van tydgenootlike digters soos T.S. Eliot (op wie se werk hy hom beroep) en Auden (wie se betrokkenheid hy afwys).
2. Om die verskynsel in breër verband te ondersoek, is ‘n navorsingsprojek onderneem onder leiding van Heilna du Plooy, met medewerkers Bernard Odendaal en Odile Heynders: Vers en Verhaal. Narratiewe strukture en tegnieke in liriese poësie.
3. Die sogenaamde “long poem” is nie noodwendig verhalend nie, maar kan wel verhalend wees (vergelyk Willockx, 2010).
4. Die werk van T.S.Eliot is ‘n prominente voorbeeld in die modernistiese tradisie (vergelyk Sorensen Emery-Peck, 2008).
5. Die referaat is in September 2004 op die ALV-kongres gelewer.
6. Vanselfsprekend is daar talle meer voorbeelde ook uit die werk van baie ander digters, maar ek hou my by voorbeelde waar daar reeds oor hierdie spesifieke problematiek geskryf is.
7. Die gebruik en voorkoms van narratiwiteit in poësie in die Suid-Afrikaanse swart tale sal weens die unieke aard van hierdie kulture se omgaan met verhale ‘n boeiende navorsingsterrein wees, maar dit val buite die skopus van hierdie artikel.
8. Die OSL bestaan uit ‘n groep literatuurwetenskaplikes van verskillende instansies en universiteite in Nederland wat gesamentlik navorsing doen oor literêr-teoretiese onderwerpe.
9. ‘n Veralgemenende uitspraak oor die verrekening van hierdie aspek in resensies sal eers gemaak kan word as daar ‘n groot aantal resensies empiries ondersoek is.
10. Hiermee beweer ek nie dat Jolles hom met die onderskeid epiek, liriek en dramatiek besig gehou het nie. Jolles het dit spesifiek gehad oor genres soos die legende, sage, mite, sprokie, ensovoorts. ongeag of dit in ‘n poëtiese of narratiewe vorm manifesteer. Ek sien gewoon ‘n verband tussen vertel, besin en dramatiseer en die geestesaktiwiteite waar albei soorte aktiwiteite berus op natuurlike menslike handelinge wat in taal gestalte kry.
11. Die term narratiwiteit word op verskillende maniere gebruik (vergelyk Du Plooy, 1986:226, 229,292; Ryan, 2006:188-196; Abbott, 2009:309-328). In die boek A Grammar of stories, omskryf Gerald Prince (1973:45) narratiwiteit as die verhalende graad of verhalende intensiteit in ‘n teks, terwyl Scholes (1982) narratiwiteit beskou as die vermoë om verhale te verstaan en te kan interpreteer. In sy latere boek Narratology gebruik Prince (1982:145) die term narratiwiteit om verhaalmatigheid of verhalende aard en kwaliteit aan te dui, dit wil sê “that [which] makes a story good as a story”, maar in die sogenaamde postklassieke narratologie is narratiwiteit ‘n sentrale term waarmee daar na verskillende eienskappe van verhaalmatigheid en verhalende tekste verwys word. Daar word byvoorbeeld onderskei tussen ‘n teks wat ‘n verhaal/narratief is en ‘n teks wat verhaalmatigheid/narratiwiteit/narratiewe eienskappe of inhoude besit of bevat (Ryan, 2006:192). Daar word soms klem gelê op die inherente/immanente narratiewe eienskappe soos ‘n intrige (plot), narratiewe logika en sekwensialiteit (reeksmatigheid), maar eienskappe soos vertelbaarheid en die dinamiek van gebeurlikheid speel ook soms ‘n rol.
12. Daar het voor die formele aanvang van die Vers en Verhaal-projek in Afrikaans verskeie navorsingsuitsette die lig gesien wat as voorlopers en voorstudies vir hierdie navorsing beskou kan word:
Du Plooy, Heilna. Veelvlakkig vertel: narratiewe patrone in Kleur kom nooit alleen nie. Ongepubliseerde referaat by die kongres van die Afrikaanse Letterkundevereniging, September 2004; Du Plooy, Heilna. 2006. H.J. Pieterse. In: Van Coller, H.P. (red.). Perspektief en Profiel. Deel 3. Pretoria: Van Schaik; Du Plooy, Heilna. 2008. Die verhale in en om die verse – “Het stuwmeer” van Willem van Toorn. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans. 2008(2); Odendaal, B.J. 1994. Retoriese fasette van die tematiek in Antjie Krog se Lady Anne. Kruispunt 175, jaargang XXXV, juni:86-100; Van Coller, H.P. & Odendaal, B.J. 2003. Kleur kom nooit alleen nie (Antjie Krog) en Die burg van hertog Bloubaard (H.J. Pieterse): ‘n poëtikale beskouing, dele 1 & 2. Stilet XV(1), Maart:16-64; Taljard, Marlies. 2007. Tussen Gariep en Niger – Die representasie en konfigurasie van grense, liminaliteit en hibriditeit in Kleur kom nooit alleen nie van Antjie Krog. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit (Proefskrif – Ph.D.).
13. Vir die bydraes van Roland Barthes (met die vroeë essay “The structural analysis of narrative”), Claude Bremond, Julien Algirdas Greimas en Tzvetan Todorov tot die klassieke strukturalistiese narratologie vergelyk Du Plooy (1986:150-192). Hierdie basiese konsepte is deur Gerard Genette saamgevat en uitgebrei tot ‘n omvattende teorie in sy boek Narrative Discourse (1980), en later ook deur Mieke Bal in De theorie van vertellen en verhalen (1985) en Shlomith Rimmon-Kenan in Narrative Fiction: Contemporary Poetics (1980). Hierdie teoretici het die narratologie as ‘n dissipline gevestig en die metodologie verfyn en prakties implementeerbaar gemaak. Hierby kom die werk van die Amerikaners Gerald Prince (1973,1982) en Seymour Chatman (1978). Na die aanvanklike formulering van terme en metode het die narratologie stelselmatig in samehang met elke volgende teoretiese en filosofiese ontwikkeling aanpassings gemaak (Hühn e.a., 2009:IX) sodat daar tans gepraat word van postklassieke narratologie waarin gewerk word met ‘n benadering tot narratiewe tekste waarin basiese narratologiese konsepte aangepas word met betrekking tot alle ander teoretiese benaderinge, onder meer resepsie-estetika, dekonstruksie en die kognitiewe paradigma soos blyk uit die omvattende resente publikasie getiteld Handbook of narratology (Hühn, e.a., 2009).
14. Die resultaat van hierdie navorsing is byeengebring in twee spesifieke uitgawes van Stilet en Literator. Al die bydraes wat gaan oor die Afrikaanse literatuur is opgeneem in hierdie onderhawige nommer van Stilet en die bydraes wat handel oor Nederlandse en Engelse tekste is opgeneem in Literator 31(3).
15. Terwyl die Vers- en Verhaal-projek aanvanklik van die standpunt uitgegaan het dat sommige liriese verse onder meer ‘n narratiewe stramien kan vertoon, is daar ander teoretici wat narratiwiteit beskou as ‘n universele menslike attribuut wat in alle talige tekste funksioneer. Heinen (2009:193) verwys na uitsprake van David Herman en Mieke Bal om die stelling te maak dat verhale nie meer slegs as ‘n literêre genre beskou word nie, maar as ‘n basiese menslike strategie waardeur tyd, proses en verandering begryp word. Omdat die verhalende denkwyse ‘n modus van denke is wat toegang verskaf tot ‘n kulturele argief, stel dit ‘n mens in staat stel om sin te probeer maak uit die chaos van die werklikheid. So beskou, sou die meeste, selfs alle, liriese verse, ondersoek kan word met die oog op ‘n onderliggende of gesuggereerde verhalende aspek.
VERWYSINGS
Abbott, H.P. 2009. Narrativity. In: Hühn, Peter, Pier, John, Schmid Wolf & Schönert, Jörg. (eds.). Handbook of Narratology. Berlin: De Gruyter. 309-328.
Abrams, M.H. 1981. A Glossary of Literary Terms. New York: Holt, Rinehart and Winston, Inc.
Achterberg, G. 1957. Spel van de wilde jacht. Amsterdam Querido.
Alter, R. 1988. Psalms. In: Alter, Robert. & Kermode, Frank. (eds.). The Literary Guide to the Bible. London: William Collins Sons. 244-262.
Bal, M. 1985. De theorie van vertellen en verhalen. Muiderberg: Coutinho.
Bakhtin, M.M. 1994 (1963). From: Problems of Dostoevsky’s Poetics. In: Morris, P. (ed.). The Bakhtin Reader. Selected Writings of Bakhtin, Medvedev, Voloshinov. London: Edward Arnold.188-193.
Barthes, R. 1977. Introduction to the Structural Analysis of Narratives. In: Barthes, R. Image – Music – Text. Glasgow: Fontana/Collins.
Breytenbach, B. 1989. Memory of snow and dust. Bramley, Johannesburg: Taurus.
Breytenbach, B. 1998. Dog Heart. Kaapstad: Human & Rousseau.
Breytenbach, B. 1999. Woordwerk (die kantskryfjoernaal van ‘n swerwer). Kaapstad:Human & Rousseau.
Breytenbach, B. 2007. Die windvanger. Kaapstad: Human & Rousseau.
Briggs, C.L. & Bauman, R. 1992. Genre, intertextuality, and social power. Journal of Linguistic Anthropology, 2(2):131-172.
Bronzwaer, W. 1993. Lessen in lyriek: Nieuwe Nederlandse poëtica. Nijmegen:Sun.
Chatman, S. 1978. Story and Discourse. Ithaca: Cornell University Press.
Cloete, T.T. (red.). 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr.
Cloete, T.T. 1998. Driepas. Kaapstad: Tafelberg.
De Kock, E. L. & Cilliers, L. 1991. Aristoteles. Poëtika. Johannesburg: Perskor-Uitgewers.
De Coninck, R. 1965. Genre. In: Moderne Encyclopedie der Wereldliteratuur. Gent: Wetenschappelijke Uitgeverij.
Den Boeft, J., Brandsma, F., Hoenselaars, T, Kloek, J., Levie, S., Von der Thüsen & Wiersma, S. (reds.). 1994. Denken over dichten. Dertig eeuwen poëticale reflectie. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Dubrow, H. 1982. Genre – Series: The critical idiom. London: Methuen.
Dubrow, H. 2006. The interplay of narrative and lyric: competition, cooperation, and the case of the anticipatory amalgam. NARRATIVE, 14(3):254-271.
Du Plooy, H. 1986. Verhaalteorie in die twintigste eeu. Durban: Butterworth.
Du Plooy, H. 2009. Die verhale in en om verse, met spesifieke verwysing na “Het stuwmeer” van Willem van Toorn. In: Foster, R., T’Sjoen, Y. & Vaessens, T. (reds.). Leuven/Den Haag: Acco.173-198.
Du Plooy, H. 2010a. Veelvlakkig vertel: Narratiewe strukture en tegnieke in Kleur kom nooit alleen nie van Antjie Krog. Stilet, XXII(2).
Du Plooy, H. 2010b. Skuil daar ‘n verhaal in die gedig? Literator, 31(3).
Eliot, T.S. 1949 (1919). Tradition and the Individual Talent. In: Stallman, W.S. (ed.). Critiques and Essays in Criticism. New York: The Ronald Press Company. 377-383.
Feirstein, F. 1998. Rhyme. In: McDowell, R. (ed.). Poetry after Modernism. Brownsville:Story Line Press. 255-267.
Fowler, A. 1982. Kinds of Literature: An Introduction to the Theory of Genres and Modes. Oxford: Clarendon Press.
Friedman, S.S. 1989. Lyric Subversions of Narrative in Women’s Writing: Virginia Woolf and the Tyranny of Plot. In: Phelan, J. (ed.). Reading Narrative: Form, Ethics, Ideology.162-185.
Genette, G. 1980. Narrative Discourse. Oxford: Basil Blackwell.
Gerlach, e. 2001. Over het ordenen van gedichten in een bundel. Niets bestendiger (een reconstructie). In: Zuiderent, A. & Van der Starre, E. (eds.). De tweede Gisting. Over de compositie van dichtbundels. Amsterdam: Amsterdam University Press.301-318.
Grobler, A.M. 1998. Die vertaling van die teenwoordige deelwoord in Augustinus se Confessiones. Potchefstroom: PU vir CHO (Ongepubliseerde M.A.-verhandeling).
Hassan, I. 1987. The Postmodern turn: Essays in Postmodern Theory and Culture. Ohio:Ohio State University.
Heinen, S. 2009. The Role of Narratology in Narrative Research across the Disciplines. In: Heinen, S. & Sommer, R. (eds.). Narratology in die Age of Cross-Disciplinary Narrative research. Berlin: De Gruyter.
Heynders, O. 2001. De eenheid van dichtbundels als coherentie-conventie. In: Zuiderent, A. & Van der Starre, E. (eds.). De tweede gisting. Over de compositie van dichtbundels. Amsterdam: Amsterdam University Press. 75-88.
Hühn, P. 2005. Transgeneric narratology: application to lyric poetry. In: Pier, J. (ed.). The Dynamics of Narrative Form: Studies in Anglo-American Narratology. Berlin: Walter de Gruyter. 139-158.
Hühn, P. & Kiefer, J. 2005. The Narratological Analysis of Lyric Poetry. Studies in English Poetry from the 16th to the 20th Century. Berlin: De Gruyter.
Hühn, P. & Schönert, J. 2005. Introduction: The Theory and the Methodology of the Narratological Analysis of Lyric Poetry. In: Hühn, P. & Kiefer, J. (eds.). The Narratological Analysis of Lyric Poetry. Studies in English Poetry from the 16th to the 20th Century. Berlin: De Gruyter. 1-14.
Hühn, P., Pier, J., Schmid, W. & Schönert, J. (eds). 2009. Handbook of Narratology. Berlin:De Gruyter.
Hühn, P. & Sommer, R. 2009. Narration in Poetry and Drama. In: Hühn, P., Pier, J., Schmid, W. & Schönert, Jörg (eds.). Handbook of Narratology. Berlin: De Gruyter. 228-241.
Jolles, A. 1956 (1929). Einfache Formen. Halle: Max Niemeyer Verlag.
Joliffe, D. 2003. Genre. In: Taylor, V.E. & Wiquist, C.E. (eds.). Encyclopedia of Postmodernism. London/New York: Routledge. 152-154.
Kahl, H. 2010. A Narratological Perspective on Douglas Livingstone’s A Littoral Zone (1991).Literator 31(3).
Krog, A. 1989. Lady Anne. Bramley: Taurus.
Krog, A. 2000. Kleur kom nooit alleen nie. Kaapstad: Kwela Boeke.
Leroux, E. 1967. 18-44. Kaapstad: Human & Rousseau.
Lind, M. 1998. On Epic. In: McDowell, R. (ed.). Poetry after Modernism. Brownsville: Story Line Press. 323-361.
Lindenberg, E., Raidt, E & Verhage, J.A. (reds.). 1965. Dietse studie – Bundel aangebied aan Prof. dr. J. du P. Scholtz by geleentheid van sy vyf-en-sestigste verjaarsdag, 14 Mei 1965. Kaapstad: Academica.
Livingstone, D. 1991. A Littoral Zone. Pietermaritzburg: The Carrefour Press.
Lotman, J. 1972. Die Struktur literarischer Texte. München: Wilhelm Fink Verlag.
Marais, D. 2006. In die buitenste ruimte. Kaapstad: Tafelberg.
Marais, D. 2010. Effe onmusikale worshonde, oftewel die poësie in die raamwerk van die verhalende vers. Stilet, XXII(2).
Mazzaferri, F.D. 1989. The Genre of the Book of Revelation from a Source-critical Perspective. Beihefte zur Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft 54.Berlin/New York : W. de Gruyter.
McDowell, R. (ed.). 1998. Poetry after Modernism. Brownsville: Story Line Press.
McGinn, B. 1988. Revelation. In: Kermode, F. & Alter, R. (eds.). The literary guide to the Bible. Cambridge, Mass. : Harvard University Press. 523-541.
McHale, B. 2009. Beginning to Think about Narrative in Poetry. NARRATIVE, 17(1):11-24.
Meister, J.C. 2009. Narratology. In: Hühn, P., Pier, J., Schmid, W. & Schönert, J. (eds.).Handbook of Narratology. Berlin: De Gruyter. 329-350.
Michaels, A. 1996. Fugitive Pieces. London: Bloomsbury.
Miller, J.H. 2002. On literature. Routledge: London and New York.
Morgan, M.R. 2008. Narrative Means to Lyric Ends in Wordsworth’s Prelude. NARRATIVE 16(3): 298-330.
Naudé, C-P. 2007. In die geheim van die dag. Kaapstad: Tafelberg.
Naudé, C-P. 2010. Slegs aanskyn. Vertelling as tegniek in die liriese vers. Stilet, XXII(2).
Opperman, D.J. 1979. Komas uit ‘n bamboesstok. Kaapstad: Tafelberg.
Phelan, J. 1996. Narrative as Rhetoric: Technique, Audiences, Ethics, Ideology. Columbus:Ohio State University Press, 1996.
Phelan, J. 2005. Spreading the word(s). NARRATIVE, 13(2): 85-89.
Phelan, J. 2009. The Narrative Turn and the How of Narrative Inquiry. NARRATIVE, 17(1):1-9.
Pier, J. (ed.). 2005. The dynamics of narrative form: studies in Anglo-American narratology.Berlin: Walter de Gruyter.
Pieterse, H.J. 2000. Die burg van hertog Bloubaard. Kaapstad: Tafelberg.
Preminger, A. (ed.). 1979. Poetry and Poetics. London & Basingstoke: Macmillan Press.
Prince, G. 1973. A Grammar of Stories. The Hague: Mouton Publishers.
Prince, G. 1982. Narratology. The Form and Functioning of Narrative. New York:Mouton Publishers.
Raidt, E. 1965. Die bundel as eenheid. In: Lindenberg, E., Raidt, E & Verhage, J.A. Dietse studie – Bundel aangebied aan Prof. dr. J. du P. Scholtz by geleentheid van sy vyf-en- sestigste verjaarsdag, 14 Mei 1965. Kaapstad: Academica. 111-130.
Rimmon-Kenan, S. 1980. Narrative Fiction: Contemporary Poetics. London: Methuen.
Rogers, W.E. 1983. The three genres and the interpretation of lyric. Princeton,New Jersey:Princeton University Press.
Ryan, M-L. 2006. Semantics, pragmatics, and narrativity: a Response to David Rudrum.NARRATIVE 14(2):188-196.
Scholes, R. 1982. Semiotics and Interpretation. New Haven: Yale University Press.
Sinclair, A. 1975. Dylan Thomas. Poet of his People. London: Michael Joseph.
Sorensen, E-P.J. 2008. Tom and Vivien Eliot do narrative in different voices: Mixing genres in The Waste Land’s Pub. NARRATIVE, 16(3):331-358.
Spies, L. 1992. Kolonnade. ‘n Studie van D.J. Opperman se bundels Heilige beeste, Negester oor Nineve en Komas uit ‘n bamboesstok binne verband van sy oeuvre. Kaapstad: Human & Rousseau.
Stander, C. 2006. Die vloedbos sal weer vlieg. Kaapstad: Tafelberg.
Stolk, F.R.W. 2001. Tussen Calliope en Erato. Een onmogelijke genre: dichtbundels met een verhalende structuur. In: Zuiderent, A. & Van der Starre, E. (reds.). De tweede gisting: over de compositie van dichtbundels. Amsterdam: Amsterdam University Press. 125-144.
Strydom. L. 1976. Oor die eenheid van die digbundel – ‘n tipologie van gedigtegroepe. Pretoria: Academica.
Taljard, M.E. 2007. Tussen Gariep en Niger – Die representasie en konfigurasie van grense, liminaliteit en hibriditeit in Kleur kom nooit alleen nie van Antjie Krog. Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. (Proefskrif – Ph. D.)
Toolan, M. 2009. Coherence. In: Hühn, Peter, Pier, John, Schmid, Wolf & Schönert, Jörg. (eds.). Handbook of Narratology. Berlin: De Gruyter. 44-62.
Van der Starre, E. 2001. Eenheid en volgorde. In: Zuiderent, A. & Van der Starre, E. (reds.). De tweede gisting: over de compositie van dichtbundels. Amsterdam: Amsterdam University Press. 29-46.
Van Gorp, H., Ghesquire, R., Delabastita, D. & Flamend, J. (eds.). 1991. Lexicon van Literaire ermen. Leuven: Wolters-Noordhoff.
Van Niekerk, D. 2007. Nag op ‘n kaal plein. Kaapstad: Human & Rousseau.
Van Schalkwyk, P. 1998. Die paradokse van koherensie in Karolina Ferreira (Lettie Viljoen) en Vincent (Willem Brakman). Ongepubliseerde magisterverhandeling. Potchefstroom: PU vir CHO.
Van Vliet, E. 1998. ‘n Pleidooi vir die poësie. (Uit die Nederlands vertaal deur Heilna du Plooy.) Pretoria: Protea Poësie.
Van Vuuren, H. 1989. Tristia in perspektief. Kaapstad: Vlaeberg.
Viljoen, L. 1993. Karolina Ferreira. Kaapstad: Human & Rousseau.
Vlasselaers, J. & Van Gorp, H. (eds.). 1990. Vorm of norm. De literataire genres in discussie. ALW: Vlasselaers & van Gorp.
West, R. 1944. St. Augustine. London: Davies.
Willockx, D. 2010. ‘Poëtische avonturen’. Over de verhouding tussen narratieve structuren en poëtische aspecten in twee lange gedichten. Literator, 31(3).
Zuiderent, A. & Van der Starre, E. (eds.). 2001. De tweede gisting. Over de compositie van dichtbundels. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Zuiderent, A. 2001. De tweede gisting van poëzie. Ter inleiding. In: Zuiderent, A. & Van der Starre, E. (reds.). De tweede gisting: over de compositie van dichtbundels. Amsterdam: Amsterdam University Press. 9-26.