In ’n artikel op Literary Hub vra Dustin Illingworth of die selfmoordbriewe van groot skrywers as ’n literêre subgenre geklassifiseer kan word. “Everything has gone for me but the certainty of your goodness. I can’t go on spoiling your life any longer. I don’t think two people could have been happier than we have been”. Só eindig Virginia Woolf haar aangrypende selfmoordbrief, gerig aan haar man, Leonard Woolf.
Dit is met ’n morbiede fassinasie wat mense selfmoordbriewe lees: dis immers die finale geskrewe woorde van ’n bekende skrywer. Die swanesang. Dalk bestaan daar ’n geloof dat ’n skrywer, wat oor ’n buitengewone verhouding met taal beskik, ’n glimps van die nalewe mag gee – of dalk die transmigratoriese vlam van hoop in die duisternis kan verwoord. Skrywers se selfmoordbriewe kan gelees word as egodokumente, as subteks tot ’n historiese tydvak of as die addendum van eksistensiële angs wat die geskiedenis onderlê. Maar dan is daar ook diegene wat ’n etiese probleem met die lees en klassifikasie van hierdie briewe het: dit is intens persoonlik en dis bloot voyeurisme om ’n skrywer se laaste oomblikke te belig, want ná alles beliggaam die briewe ’n groot tragedie. ’n Selfmoorbrief beklemtoon die onvoltooidheid van ’n lewe. Dan weer: Elke boek is immers ook ’n dood in die kleine, die tekstualisering van persoonlike transformasie en begrensing.
Die advokate, ten gunste van die selfmoordbrief as literêre genre, vra: Waarom kan gallows literature geag word as letterkunde, en die intieme, laaste woorde van ’n skrywer nié? Gallows literature dui op die laaste toespraak, biografiese beskrywing of verse van ’n persoon voor hy tereg gestel is. ’n Voorbeeld hiervan is die toespraak van die Amerikaner, John Brown, kampvegter teen die afskaffing van slawerny, wat in 1859 gehang is. In ’n sekere sin kan Nelson Mandela se “I am prepared to die”-toespraak tydens die Rivonia-verhoor ook as voorbeeld genoem word, aangesien die beskuldigde ten tye van sy toespraak oortuig was dat hy die doodstraf opgelê sou word.
’n Selfmoordbrief kan vertroostend, onthutsend, snaaks, of poëties wees. En só tipe brief behels veel meer as net ’n dokument; dit kan ook die gedaante van kassette, video’s of klankgrepe aanneem.
Die magistrale The savage god deur Al Alvarez besin oor die selfdood van skrywers en filosowe. Sylvia Plath se selfmoordnota lui: “Please call dr Horder”, vergesel van die telefoonnommer. Het sy verwag om betyds gered te word? Ons sal nooit weet nie. En hoeveel lesers soek nie antwoorde of ‘leidrade’ rondom Ingrid Jonker se selfdood in “Ontvlugting” nie?
.
Uit hierdie Valkenburg het ek ontvlug
en dink my nou in Gordonsbaai terug:
.
Ek speel met paddavisse in ‘n stroom
en kerf swastikas in ‘n rooikransboom
.
Ek is die hond wat op die strande draf
en dom-allenig teen die aandwind blaf
.
Ek is die seevoël wat verhongerd daal
en dooie nagte opdis as ‘n maal
Die god wat jou geskep het uit die wind
sodat my smart in jou volmaaktheid vind:
.
My lyk lê uitgespoel in wier en gras
op al die plekke waar ons eenmaal was.
.
In die versamelbundel verhale en essays, Wreed en mooi is die dood, lig Willem Landman die sluier op sy e-poskommunikasie met Karel Schoeman en die periode wat sy bestanddood / selfdood voorafgegaan het.
En van die selfmoordbrief met ’n literêre inslag na die uitdrukking van selfdood in die Internettkultuur. As deel van ’n groter distopiese wêrelduitkyk kom hierdie fenomeen dikwels voor; daar is onder meer die toonsetting van selfmoordbriewe, ook dié van Woolf. En dan is daar musiekgroepe, soos byvoorbeeld die van die Goth-subkultuur of dié wat suicide pop of suicide cabaret beoefen, byvoorbeeld Spiritual front, Anathema, of Dairy of dreams. Die distopiese wêrelduitkyk waarna ek verwys, het reeds voor C-19 beslag gekry – en ’n mens kan inderdaad wonder wat die toekoms verder mag oplewer.
Die populêre kultuur se uitdrukking rondom selfdood is egter veel meer onthutsend as sy estetiese eweknieë. Baie lesers en kykers is waarskynlik bekend met die minireeks, Thirteen reasons why, wat op Netflix stroom. Dié reeks, wat tieners sowel as volwassenes interesseer, handel oor die selfmoord van die 17-jarige leerder, Clay Jensen en die kassette wat sy nagelaat het nadat haar pyn as gevolg van boeliegedrag en seksuele aanranding ondraaglik geraak het. Die roman, Thirteen reasons why (2007) deur Jay Asher het die reeks geïnspireer. Maar die verhaal van Amanda Todd (1996-2012) is ongelukkig nie fiksie nie en toon onrusbarende ooreenkomste met die reeks. Todd, ’n 16-jarige Kanadese leerder en slagoffer van kuberteistering het haarself gehang, maar voor die finale daad het sy haar tragiese verhaal in ’n YouTube-video vertel. Todd het nie gepraat nie; slegs flitskaarte gebruik om haar traumatiese ervaring met haar kykers te deel. Na haar afsterwe het die berugte video egter viraal gegaan en dit is miljoene male gekyk – maar dit was te laat. En of dit nou Thirteen reasons why of Amanda Todd se video is, daar is spekulasies dat tieners se selfmoorddenke of gedrag beïnvloed word deur die tendense van die dag, soos dit in die populêre media bly sirkuleer.
Die jisei as doodsgedig
Daar bestaan wel iets soos ’n ‘sefmoordgenre’. Japan het ’n lang geskiedenis van die jisei, oftewel doodsgedig. Die jisei signalleer ’n afskeidsgedig aan die lewe. Een van die oudste rekords van dié digvorm dateer uit 686 v.C. met die afsterwe van Prins Otsu, ’n digter en seun van keiser Temmu. Otsu het selfmoord gepleeg nadat vals klagtes, dat hy ’n rebellie wou begin, teen hom gefabriseer is.
Jisei word geskryf in kanshu, waka en hakoe. In die Japannese taal word verskillende maniere van sterf beskryf: sjinju (selfmoord as gevolg van ’n liefdesteleurstelling); junshi (’n kryger wat sy lewe gee vir sy heer of owerheid); en roshi (die sterfproses as gevolg van hoë ouderdom).
Sommige jisei is donker getint; ander, weer, is hoopvol. Elke vers poog om die digter se laaste oomblikke so helder moontlik aan die leser oor te dra. Aanvaarding is ’n sleutelelemant in die poësie wat verband hou met die Zen-siening om die lewe – en onafskeidbaar daarmee, die dood – te aanvaar.
Enkele voorbeelde van hierdie doodsgedigte is die volgende:
.
I wish to die
in spring, beneath
the cherry blossoms,
while the springtime moon
is full.
.
– Saigyo (1190)
.
Frost on a summer day:
all I leave behind is water
that has washed my brush.
.
– Shutei
.
On a journy, ill:
my dream goes wandering
over withered fields.
.
– Basho
.
Soos uit die Japannees vertaal deur Yoel Hoffmann.
.
Verwysings:
https://www.japanpowered.com/japan-culture/jisei-the-japanse-death-poem?fbclid=IwAR3AgEklBEQJvkWmJUqGvz9SYu6gEOwoS21jgDOPFW5ibqlsTNi5FPYJG1s
ook klink dit na ‘n aanvallige ouer vrou se ernstige stelling:
“Ek trou altyd op 17 Desember”.
Dankie Nini. Dit laat my dink aan Buckfever Underground (van Toast Coetzer faam), se ‘I want to Die on a Tuesday Afternoon’. Uitreksel:
“i want to die
towards the end of the year
in december, or in november
so i won’t lose
that much on my subscriptions
to die burger and insig and DSTV
and any case then by christmas
all can be forgotten
so the new year
could be happy again”
Troebel terrein, maar ryk aan stof.
Maak asseblief die slotwoord van Saigyo se jinsei reg?
I wish to die
in spring, beneath
the cherry blossoms,
while the springtime moon
is ful.
– Saigyo (1190)