Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

 

 

 

 

Gisterwinter deur Susanne Pike. Minimal Press, 2020

Resensie: Elna de Beer

 

Gisterwinter is Susanne Pike se tweede digbundel. Die eerste bundel was Inkspoor, ‘n selfpublikasie, wat in 2016 verskyn het. Een van haar onlangse gedigte, Duisend Duine, is in 2020 getoonset deur Lizanne Barnard vir haar program Stuur my jou woorde. Gisterwinter is opgedra aan die digter se dogter wat in 2002 oorlede is.

Die titel, gisterwinter, verwys na ervaringe in die verlede wat soms traumaties en pynlik kan wees en ‘n stagnerende invloed op die lewe kan uitoefen, soos wat die winter die natuur in ‘n geforseerde ruspouse plaas. Dikwels word die doel van die mens se bestaan in so ‘n bevrore toestand bevraagteken en kan dit lei tot dieper insigte. Gelukkig is daar egter altyd die wete dat die lente op die winter sal volg en dat tragedies en traumatiese belewenisse wasdom en groei in die self en in verhoudings kan bewerkstellig.

Die voorbladfoto deur Rawpixel is ‘n swart en wit foto van die maan as agtergrond vir ‘n mot en ‘n blomtak. Die somber kleure herinner aan rou en dood :“die great sadness” waarna die spreker verwys in selfportret I (p.9), bosgroet (p. 25) en hierdie maan (p. 43). Die maan, mot/vlinder en blomme, is simbole wat die digter herhaaldelik in haar verse aanwend om verskillende aspekte van die dood-rou-herlewing-tema te illustreer. In vyeboom  (p. 22) skryf sy:

 

[met jou vlugvertrek

het swart vlinders die boom bedek]

 

waar sy die ongelukkige verloop van ‘n verhouding vergelyk met ‘n vyeboom. Die skoenlapper is simbolies van intense transformasie, die vermoë om uit een fase na ‘n ander te beweeg. Die digter beskryf in hierdie bundel ‘n intens persoonlike transformasie uit ‘n diep winterfase van rou en apatie na ‘n lentefase van herlewing. Die metamorfose van mot na skoenlapper kan dui op addisionele simboliese betekenisse van “mot”, soos die soeke na die goue randjie om elke donker wolk, teenoor die Bybelse assosiasie met verval waarna die digter verwys in elegie vir ‘n dooie huwelik (p. 23) waar ‘’die goue man” ontbloot word as klatergoud.

 

toe ons uiteindelik kragte meet

het ek geweet –

my El Hombre Dorado

was klatergoud vir roes en mot:

verpulwer deur die egverrot

 

Die eerste twee gedigte in die bundel is selfportret I (p. 9) met die motto: refleks in herfs en selfportret II (p. 10) met die motto: haikoes vir ‘n vier-seisoene vrou waarin die spreker introspeksie hou. Albei gedigte word gekoppel aan seisoene. Opvallend is dat die seisoene in die haikoes nie chronologies op mekaar volg nie, maar dat somer en herfs omgeruil is. Op hierdie wyse staan herfs dus in albei gedigte as eerste fokuspunt. Die laaste haikoe is dan die lente wat dui op die positiewe uitkoms en die metamorfose van die vlinder wat uit sy papie ontsnap. Dit is ook interessant dat die digter juis die fyn en delikate haikoe-vorm gebruik wat in sy wese herinner aan skoenlappers.

Herfs is simbolies van rypheid, volwassenheid en die laat val van skyn en voorgee. Dit behels pyn en afskeid en dui op ‘n proses van wording. Die natuur in al sy seisoene word ook deurlopend betrek in die gebeurtenisse rondom die spreker. So gebruik die spreker byvoorbeeld verskeie boomsoorte om die impak van mishandeling op die vrou te versinnebeeld in herbarium van verbale mishandeling (p. 32):

 

… boomvrou wat sy was,

haar krom dennerug

weer opgerig na ‘n dounat lug;

kruidjie-roer-my-niete

uit haar verlepte oë uitgepluk

doringwoorde      weggeruk

v  e  r  p  l  a  n  t

 

Die seisoene van die spreker se lewe word in verskillende groepe gedigte versinnebeeld. Die eerste groep gedigte handel oor swaarkry, nie net op ‘n emosionele vlak van verlies van geliefdes en die emosies wat daarmee gepaard gaan nie, maar ook op ‘n finansiële vlak. In die skedel breek oop (p. 11) slaag die digter, onder andere deur  haar gebruik van homonieme, om die gaping tussen diegene wat het en diegene wat nie het nie, te illustreer:

 

plastieksakke bult in Checkers, die brood

en melk is op, die kinders maak my op met

die geneul oor nuwe tablets, sê die ma, die pa

bedel tablets by Dis-Chem vir sy kop, die medies

is op, sug die pa …

 

 Hierdie kontras tussen armoede teenoor welstand kom ook in krismis II (p. 14) en sondaghuis (p. 33) duidelik na vore. Verder is dit ook ‘n deurlopende motief in die groep gedigte wat handel oor die spreker se kinderjare.

Die spreker steun egter deurlopend op haar geloof om haar deur die pynlike ervaringe te help. Haar visserspsalm (p. 12) is sprekend hiervan:

 

Die Here is my reddingsboei, Hy omsirkel my

met waterdigte arms.

Deur wildewaters lei Hy my na

‘n stil rivierstroom.

 

Ook in Moeder Teresa in ‘n wiskundeklas (p. 20) gee die spreker die geloof aan God en die krag wat daaruit geput word, die erkenning vir die optrede van die bekende non:

 

toe word jy wys en jy bewys

Sy teorie:

jy lééf Sy Storie

en jy kleur driedimensioneel

‘n reënboog in –

toe is jou lewensprent perfek

 

In die laaste groep gedigte kom daar ‘n sterk tema van hoop voor en waag die spreker versigtig om weer vreugde te ervaar. Dit dui op ‘n verandering van haar gemoedseisoene. In ‘n bietjie bitter (p. 61) skryf die digter speels:

 

ek het jou lief

ek het jou lief,

my bietjies-bietjies

aalwyndief

 

Hierdie is ‘n bundel gedigte wat wye aanklank sal vind. Die algemeen-menslike temas spreek tot lesers uit alle agtergronde. Die digter slaag daarin om haar gedigte toeganklik te maak vir lesers van ‘n verskeidenheid ouderdomsgroepe, van tieners tot volwasse en ouer lesers. Dit is gedigte wat ontroer en waarmee almal wat al pyn en verlies ervaar het, kan identifiseer.

 

 

 

I Wish I’d Said… Vol. 3 deur Johann de Lange & Goodenough Mashego (Reds.) Naledi, 2020.

Resensie: Dewald Koen

 

I

In 1969 verskyn die Switsers gebore psigiater Elisabeth Kübler-Ross se wêreldbekende boek On Death and Dying waarin sy haar teorie oor die vyf stadia van verdriet uiteensit. Die Kübler-Ross model omskryf die vyf stadia van verdriet soos volg: Ontkenning, Woede, Bedinging, Depressie en Aanvaarding. Gedurende die afgelope tien maande is mense regoor die wêreld as gevolg van die Koronavirus gedwing om bestekopname te neem van die wêreld waarin ons woon en die mense met wie ons ons lewe deel. Honderdduisende mense vanoor verskeie vastelande het weens die Koronavirus gesterf en gevolglik is talle geliefdes, familielede, vriende, kennisse en kollegas se lewe deur die dood aangeraak. Kübler-Ross se model is ook op talle Suid-Afrikaners van toepassing wat tydens die grendeltyd ’n vorm van verdriet ervaar het. Ten spyte daarvan dat die Skoppensboer ons daagliks agtervolg, het die dood ons gemaksone onverwags betree weens die wêreldwye pandemie.

II

Dit is gevolglik heel gepas om AVBOB se jaarlikse Poetry Project wat vanjaar vir die derde agtereenvolgende jaar aangebied is binne die konteks van die Covid-19 pandemie te bespreek. In sy inleiding tot die bundel I wish I’d said… Vol. 3 verwys die redakteur Johann de Lange na D.J. Opperman se Joernaal van Jorik (1949) waarin die karakter Dabor opmerk: “Ons maak maar almal ’n geraamte groot”.

Die dood ontsien niemand nie. Daagliks moet iemand êrens in die land of wêreld van ’n geliefde afskeid neem. Tydens die rouproses moet elke individu sy of haar verdriet op individuele wyse verwerk ongeag watter stadium van Kübler-Ross se model betree word. Om die gevoel van verlies in woorde om te skakel, is seker een van die mees uitdagende ondernemings. Vir digters is laasgenoemde onderneming des te meer uitdagend vanweë die slaggate van clichés waarin gedigte soos lykdigte kan verval. Gelukkig is die Afrikaanse poësie geseënd met gesoute digters wat op geslaagde wyse oor die dood dig. Digters soos Lina Spies, Petra Müller, Marlise Joubert, Joan Hambidge, Johann de Lange, Daniel Hugo, D.J. Opperman en Breyten Breytenbach (om maar enkeles te noem) het al oor die dood gedig. Dit was immers Breyten Breytenbach wat tydens een van die Tuin van Digters-feeste op Wellington opgemerk het dat “’n mens natuurlik eers seker [kan] wees dat jy regtig dood is wanneer Joan Hambidge ’n lykdig oor jou geskryf het”. AVBOB se Hoof Uitvoerende Beampte beskou die bundel as “a bereavement resource available to all South Africans, to help them craft funeral pamphlets and write eulogies”. Ek wil egter aanvoer dat hierdie bundel veel meer bevat en ten doel stel as bloot “a bereavement resource […] to help [South Africans] craft funeral pamphlets and write eulogies”.

III

I wish I’d said… Vol. 3 kan (soos in die geval van die vorige twee volumes) beskou word as ’n versameling elegiese verse wat Suid-Afrika se rykdom aan tale weerspieël. Hierdie projek is sekerlik een van die innoverendste pogings om nasiebou en versoening te bevorder deur middel van taaldiversiteit. In ’n land waar taal ’n sensitiewe onderwerp is en maklik onmin tussen verskillende taal- en/of rasgroeperings teweeg kan bring, slaag I wish I’d said… Vol. 3 daarin om Suid-Afrikaners uit die elf amptelike taalgroepe byeen te bring deur een van die mees menslikste aspekte wat almal affekteer aan te raak, naamlik die dood. Die bundel bevat verse deur ’n aantal gevestigde digters uit die elf amptelike taalgroepe asook die drie wengedigte in elke taalkategorie. Die bundel word vir alle Suid-Afrikaners toeganklik gemaak deur die vertaling van die gedigte in Engels. Deur Engels as lingua franca te gebruik, kan verskillende taalgroepe mekaar se elegiese verse waardeer en kulturele praktyke ten opsigte van die dood bestudeer.

’n Toevoeging tot vanjaar se bundel is gedigte wat in ǀXam geskryf is. Wat ’n fantastiese inisiatief om die taal wat amper uitgesterf het, te bevorder. Met Erfenisdag wat op 24 September gevier word bied I wish I’d said… Vol. 3 ’n mikrokosmos van ons diversiteit in bundelformaat aan.

IV

Vanjaar se Afrikaanse opdragverse is so divers in invalshoeke oor die dood as die bundel self. Andries Bezuidenhout, Charl-Pierre Naudé, Corné Coetzee, Loftus Marais, Marlise Joubert en Ronelda Kamfer het gedigte bygedra. As redakteur van die Afrikaanse afdeling verdien Daniel Hugo ’n pluimpie vir die keuse van laasgenoemde digters wie se verse van uitsonderlike digvernuf getuig.

In sy gedig “Lasciare suonare” gee Andries Bezuidenhout lewe aan musiek. Die polsende ritme word met elke versreël gevoel en skep ’n kakofonie van klank waaroor Abdullah Ibrahim liries sal raak. Die treffende vers lees as biografiese skets van Ibrahim se lewe en dien terselfdertyd as huldeblyk aan ’n groot gees.

 

Is hierdie kroeg ’n katedraal? Mout, umqombothi, vaaljaapdop

op systap van tromboon en trompet, saksofoon ’n kraai,

’n meeu, soms lewerik. Die riff, die rip, die run,

o, die klawers, die klawers, die klawers, man!

die stride, die stroll, die scat, Jitterbug hop, Charleston skop

blitsige jazzbriewe, bebop epistels vir hulle in tavernes

op vlaktes, in doodskadudalle, in optogte –

[…]

Eendag, maestro van stilte, sal u vir oulaas

tot buiging kom? Sal u hande ’n bede, ’n mantra palm

om die gevolg uiteindelik tot stoet op te roep?

 

Charl-Pierre Naudé se “Leukerbad in Julie” neem die leser op reis na die sprokiesagtige suide van Switserland waar toeriste hulself aan die natuurskoon kan vergaap. Die gedig neem ’n gewyde toon aan waarin die spreker die toeristebestemming met pragtige beeldspraak beskryf: “En verblindend is die pieke / wat swewend hang / soos wit heksehoede bo die pikswart windstil nag”. In “Wanneer” sluit Corné Coetzee by Naudé aan deur die natuur as tema te betrek. Coetzee se gedig kan vanuit ’n ekokritiese oogpunt gelees word waarin sy krities staan oor die verhouding tussen die natuur en die antroposeen. Sy fokus op die dood van die natuur – die mens, dier en plant se natuurlike habitat wat weens aardverwarming en besoedeling teen onrusbarende tempo uitgewis word.

 

Wanneer hulle weg is,

die ongeliefdes en die onliefhêbares,

die vaartbelyndes en die tonnelgrawers,

die hoogtrappers en die laagvliegers,

die sonsingers en dié wat in die maanlig werk,

wanneer alles wat hulle s’n was

platgestoot en omgedelf

en hulle verhonger, verdryf, vergif is,

 

dan sal ons hulle gedenk:

Onthou jy die vuurvliegies daardie een Oujaarsaand?

Onthou jy die naaldekokers?

Onthou jy die skerpioen in die speelgoedkis?

Onthou jy bye op ’n stil someroggend?

Onthou jy die ferweelwurm?

Om hemelsnaam, onthou jy die heilige skarabee?

 

En dan – sou ons nog lewe –

Sou kinders ons vra: Hoe dan so? Waddefok?

 

Coetzee slaag daarin om sonder blik of bloos die mens se onreg teenoor die natuur te verwoord. Klinkklare beelde en die gebruik van herhaling beklemtoon die boodskap wat die spreker aan die leser wil oordra.

Ronelda S Kamfer se gedig “Lykskouing” fokus op die geliefdes wat na die afsterwe van ’n dogter en vriendin op onnatuurlike wyse probeer sin maak van hul verlies. In ’n land waar geweld asook geweld teenoor vroue en kinders die norm geword het, gee Kamfer ’n spreekwoordelike stem aan die duisende verontregdes wat daagliks slagoffers van geweldmisdaad word.

 

my vriendin se ma kan haar noggie begrawe nie

sy wag vir die lykskouing

sy sê lykskouing die way iemand ’n nuwe woord sê

wat hulle nog nooit gebruik het nie

’n woord wat normal mense nie nodig het om

te gebruik nie

lykskouing stap

in my vriendin se ma se woordeskat in

soos ’n overdressed kerksuster by ’n kind se doop

ek kan sien hoe die woord oor haar smelt

waar sy sit

in die voorhuis

waar my vriendin se soet musky reuk nog

in die furniture vassit

 

Marlise Joubert se “gedagtig aan ma” lewer ’n hartroerende huldeblyk aan ’n moeder. Joubert het in haar bundel Grondwater (2019) ’n soortgelyke huldeblyk aan haar moeder geskryf naamlik “in memoriam: ma didi”. Haar gedig aan haar ma gee gestalte aan die ongelooflike verdriet en verlies wat ’n kind ervaar wanneer hy of sy ’n ouer aan die dood moet afstaan.

 

[…]

nog eenmaal, ten minste, wil ek

by jou graf besoek aflê, ma

die donker omslag in graniet weer

streel, my van jou waarde vergewis

totdat ek helende kan glo dat jou

boek in goeie aardse hande rus

 

Joubert se gedig sluit aan by Hannes Visser se elegiese vers “Vir Piet Visser (21.7.1925 – 19.7.1967)”. Visser het die derde prys in die kompetisie gewen met hierdie vers waarin die spreker op sy verjaarsdag terugdink aan sy geliefde pa. Visser het in 2019 gedebuteer met die bundel Die jaar toe pa… waarin die spreker ’n jaar van sy lewe en die verlies van sy pa met die leser deel. Die gedig “Vir Piet Visser (21.7.1925 – 19.7.1967)” staan sterk as enkelgedig en sluit op gepaste wyse by Visser se debuutbundel aan.

Loftus Marais se satiriese vers “Begrafniskitsch” is egter een van my gunsteling opdragverse. Op tipiese Maraisagtige wyse slaag hy daarin om die “komminwaarkonkreetheid” van die Afrikaner tydens begrafnisdienste met sy literêre lugdrukboor oop te bliksem. Die gedig skep ’n balans tussen die meer somber elegiese verse en die ‘ligter’ humorisitese aspek van die mens se verganklikheid sonder om afbreuk te doen aan die dood as ritueel. (Die leser moet die bundel gaan koop om hierdie gedig te kan lees – dit sal nie teleurstel nie.)

Vanjaar se bundel bevat 102 gedigte waarvan 33 deur die wenners van die onderskeie taalkategorieë asook 66 opdraggedigte in die elf amptelike tale (Die oorblywende drie gedigte verwys na die ǀXam-gedigte). Maretha Maartens het met “Perperboom”  die eerste plek in die Afrikaanse kategorie verower terwyl Marthina Broschk op haar beurt met “Swanesang” die tweede plak beklee. Al die gedigte is deur die digter en bekwame vertaler Douglas Reid Skinner in Engels vertaal.

Soos reeds genoem het Hannes Visser se huldeblyk aan sy ontslape vader die hartsnare geroer, terwyl Maritha Broschk met haar gedig “Swanesang” tragedie, kuns en dood byeengebring het. Broschk se treffende beeldspraak en gebruik van intertekstuele verwysings na Nietzsche en opera dra by tot die geslaagdheid van die gedig. Dwelmverslawing kom tematies aan bod en die stelselmatige agteruitgang van die verslaafde wat “soos ’n kwynende Odette” haar laaste dans dans, sal menige leser ontroer.

Die wengedig is getiteld “Peperboom”. Maretha Maartens bring hiermee, soos in die geval van Marlise Joubert en Hannes Visser, hulde aan ’n geliefde moeder. Maartens maak gebruik van die peperboom as metafoor vir die geliefde moeder. Die spreker beklemtoon egter dat selfs al vergaan die boom soortgelyk aan die afsterwe van ’n geliefde moeder, sal die nageslagte bly voorbestaan uit die spreekwoordelike sade wat die moeder nagelaat het. ’n Peperboom mag dalk afgesaag word, maar ’n moeder se liefde vir haar kinders is lewenslank.

 

“Geil en goed gegroei om só verwoes te word.”

Die lem vibreer deur bas en duramen

en jy, suurstofsoekend voor die venster,

kreun oor die peperboomstam wat grond toe stort.

 

Ma, jy was tog lewenslank lembestand

onknakbaar sterk en doodweerstandig

 – ons lowerryke peperboom

huisboom, groen baken van ons binneland.

 

Ons het ons honger en nood voor jou oopgegooi

en die bessies wat jy strooi soos die sysies

streepkoppies en rooirugsaadvreters opgepik.

Weet jy, Ma, daardie bessies was genesend rooi.

 

“Aan ’n peperboom,” het jy gesê, “kleef daar ’n eenvoudigheid

wat aan saadvretervoëls en koeltesoekers bied wat hulle soek.”

Toe jy gekreun het omdat die stam dwarsdeur sy pithout knak

 – ou huilboom, huisboom in jou gewaande onaansienlikheid –

 

moes ek gesê het: “Die boomsaer dink hy vát jou, Ma,

maar die takke uit jou stam sal jou peperbossies dra.”

V

AVBOB se Poetry Project dien as geskrewe simbool van Suid-Afrika se rykdom aan taal en kultuur. Die aantal inskrywings wat jaarliks groei, dien as bewys dat poësie nie ’n spreekwoordelike sterwende genre is nie. Soos die nasionale boekeredakteur van MEDIA24, Jo Prins, onlangs in sy rubriek Boekevat opgemerk het, het 2020 geen gebrek aan nuwe digpublikasies nie – kritiek ten spyt. Die Afrikaanse letterkunde begin reeds die vrugte pluk van ontluikende digters soos Lynthia Julius wat vanjaar met haar debuutbundel Uit die kroes gedebuteer het nadat sy vroeër ’n wenner van die AVBOB Poetry Project-kompetisie was. Wie weet watter opwindende jong talent nog deur middel van hierdie projek ontgin kan word? I wish I’d said… Vol. 3 is ’n geslaagde en hartroerende bundel. Die elegiese verse is omvangryk in diversiteit en die verstegniese vernuf waarmee digters met ’n onderwerp soos die dood omgaan, is prysenswaardig. Die redakteurs het hul goed van hul taak gekwyt.

 

 

 

Volg die onderstaande skakel om in te skryf vir die 2020-Avbob Poësiekompetisie. Groot kontantpryse kan gewen word:

 

https://www.avbobpoetry.co.za/?gclid=Cj0KCQjwy8f6BRC7ARIsAPIXOjgcXTaM8K11Sp2Zrq7gSws15ib4w4i2bySQ_

AioG2iNlcmBSb0OhiQaAmqpEALw_wcB

 

 

 

 

 

 

 

 

Die meeste sterre is lankal dood deur Johann de Lange. Human & Rousseau, 2020.

Resensie: Stefan van Zyl

 

In ʼn jaar gekenmerk deur verlies is Johann de Lange se mees onlangse bydraes tot die Afrikaanse poësiekorpus ʼn uiters welkome aanwins. Binne ʼn paar maande ná sy sestigste verjaarsdag, verskyn sy dertiende digbundel, Die meeste sterre is lankal dood (2020), sowel as ʼn tweede bundel kwatryne, Duimnaelsketse (2020), én Oopkardoes (2020), ʼn versameling van Hennie Aucamp se boertige ryme waarvan hy die samesteller is.

Die meeste sterre is lankal dood word opgedra aan Joan Hambidge en “al my mooi dooies” wat dui op die retrospektiewe en elegiese aard van die verse in die bundel. Die woord “sterre” verwys op figuurlike vlak na beroemdes of mense wat in een of ander opsig uitblink. Op letterlike vlak is daar die meer konkrete verwysing na die sterre in die hemelruim. Soos enige astrofiel weet, is die sterre wat saans op enige gegewe tydstip vanaf die aarde waargeneem kan word slegs vroeëre weergawes van sigself aangesien sterlig duisende jare neem om die aarde te bereik. Dit beteken dat aardelinge as ʼt ware terugkyk in die verlede en dat die meeste sterre wat waargeneem word, lankal nie meer bestaan nie. Hierdie betekenisse sluit ook aan by die uittreksel van Emily Dickinson se vers “One Sister have I in our house” wat as motto voorin die bundel verskyn.

Al die temas wat Johann de Lange se digkuns kenmerk, is ook in hierdie bundel teenwoordig in die vorm van natuurverse, religieuse/spirituele verse, wetenskapsverse, (homo-)erotiese verse, verse oor digterskap, herinnering, verlies, afskeid, veroudering en heelwat intertekstuele verse wat in postume gesprek tree met bekendes wat lankal dood is. Die bundel bestaan voorts uit ses afdelings: “Inskaduwings van lig”, “Die sysies & die spreeue”, “Vergete vuur”, “ʼn Beiteltjie”, “Alles van waarde” en “Gebedewiel”. Elke afdeling word voorafgegaan deur ʼn motto wat telkens ʼn aanhaling uit die werk van ʼn bekende digter is (William Butler Yeats, Boris Pasternak, Sappho, Basil Bunting, Erica Jong en William Shakespeare).

 

1. Inskaduwings van lig

Die verse in die eerste afdeling handel oor musiek, visuele kuns (skilder Richard Hamilton en kunsdief Stéphane Breitwieser), ʼn koorddanser, die skrywer Jean Genet, die Griekse mitologie en digterskap. Die openingsvers vestig die idee dat De Lange digkuns aanwend om mense in woordbeelde te verewig: “Soms tuur / ek na hoe lyne op ʼn vel / papier tot mens verdig” (p. 11). Dit sluit aan by die titel van die bundel, want hoewel die meeste sterre lankal dood is, beskik die digter oor die vermoë om sodanige sterre weer “lewend” te maak in die verse wat oor hulle geskryf word. Die laaste vers in die afdeling sluit aan by die eerste omdat dit iets van De Lange se ervaring van digterskap laat deurskemer:

 

Digter al digterby (p. 21)

Om met woorde

die onsegbare te sê,

die hoogste berg te bestyg

waar die lug dun raak,

of af in die onbewuste dieptes

waar diamante vorm –

Om die teks

van miljoene jare

in die yslae

van Antarktika te lees,

of die ringe van boomstamme

op land.

Om omsigtig

die smeltkroes

van die vulkaan te nader

waar die vel begin

wegskroei soos papier.

 

2. Die sysies & die spreeue

De Lange se vermoë om treffende beeldwêrelde binne die bestek van enkele woorde op te roep word in hierdie afdeling getoon in natuurverse wat indrukke van verskillende omgewings, natuurlewe en -verskynsels is. Onderliggend aan hierdie verse is egter die belewing van veroudering en dood soos gelees kan word in die versreëls “Pen op papier / teken ek als op, skrywende tot & met” (p. 26) en “Bome laat hulle blare gaan, / winters kom, tot 90 keer” (p. 49). De Lange weet hoe om verskillende versvorme behendig aan te wend ten einde bepaalde boodskappe oor te dra, soos in die twee haikoes en die twee odes gesien kan word. Benewens die landskapsverse is daar ook verse oor insekte, seelewe, voëls, voedsel en rotskuns. Die afdeling word dus ook ʼn soort inventaris van die Suid-Afrikaanse natuurlewe en dien as literêre bewaring van spesies.

3. Vergete vuur

Die titel van hierdie afdeling herinner aan Sheila Cussons se vers “Twee winter-akwarelle van Amsterdam” uit haar debuutbundel Plektrum (1970) wat intertekstueel met die skilderkuns in gesprek tree. Die motto vooraf is ʼn vertaling van die liriese Griekse digteres Sappho se “Fragment 16” deur Anne Carson wat onder meer die tematiek van homoseksualiteit te berde bring. Die verse in hierdie afdeling handel oor die liefde, begeerlikheid, seksuele genot, (homo-)erotiek en verlange. Dit is opvallend dat De Lange se homoërotiese verse hier meer subtiele verwysings en innuendo’s bevat sonder die eksplisiete geil ruigheid van ander soortgelyke verse in sy oeuvre. Daar is wel steeds ʼn speelsheid teenwoordig en heelwat word aan die leser se verbeelding oorgelaat. Bewuswording van veroudering (“deur my stroom die water / vir kwalik sestig jaar / van goue stroom tot druppel-kater”, p. 53) en eensaamheid (“Net ons, van kus tot kus alleen met ons lus, / is ingegrendel vir die eensame nagarbeid”, p. 55) kom verder in hierdie afdeling aan bod. Laasgenoemde aanhaling kom uit een van twee verse getiteld “Hebban olla vogala” wat moderne herskrywings van die Oudnederlandse teks uit die elfde eeu is en met die bundeltitel resoneer want, nes die lig van vergane sterre, inspireer hierdie teks steeds eeue later hedendaagse digters. Daar is ook ʼn treffende homoërotiese vers oor die digter Kavafis, sowel as ʼn cruise-vers en ʼn vers oor die kompleksiteit van heteroseksuele mans wat seksuele ervarings met ander mans het. Die afdeling word afgesluit met die vers “Eerste dinge” (p. 65) wat ʼn beskrywing is van die digter se skynbaar vredige geroetineerde bestaan saam met sy katte wat bes moontlik die plek van mense ingeneem het om die eensaamheid te verdring.

4. ʼn Beiteltjie

Die digterlike gesprek met NP van Wyk Louw wat oor dekades strek, vind ook in hierdie bundel neerslag met die afdelingtitel wat ʼn direkte verwysing is na Louw se bekende vers, “Die beiteltjie”, wat vir die eerste keer in Nuwe verse (1954) verskyn en alom geïnterpreteer word as metafoor van die digter se vermoë om deur middel van poësie die wêreld te deurgrond. Dit is voorts uiters gepas om intertekstueel na Louw te verwys in die vyftigste herdenkingsjaar van sy sterfdatum. Die naasmekaarplasing van Cussons en Van Wyk Louw in die bundel herinner aan De Lange se vers “Wordende naak” (geneem uit ʼn nagelate vers van Louw) waarin Cussons, volgens Kannemeyer in Die Afrikaanse literatuur 1652-2004 (2005), die spreker is wat mymer oor haar liefdesverhouding met Louw.

Die eerste vers in hierdie afdeling is ʼn gelaagde intertekstuele simulakrum van ʼn 1930-epigraaf deur WH Auden wat opgedra is aan die skrywer Christopher Isherwood. Die afdeling bevat ook ander intertekstuele verse oor Pablo Picasso, Francis Bacon, Leonardo da Vinci, Elisabeth Eybers, Olga Kirsch, Elsa Joubert en Rembrandt van Rijn wat volmaak aansluit by die eerste vlak van interpretasie van die bundeltitel omdat die meeste sterre inderdaad lankal dood is.

 

Dood begin (p. 73)

Dood begin by die voete,

sê die man in die grys trui

wat hy al gaande ontgroen het,

sy slape aangedaan vergrys

van al die ontslapenes & die af-

gryslike dinge wat agter hom lê,

ligter by die dag & nader aan die hand.

Die man trap water, sou mens dink,

maar sy voete is aan die brand:

dis sole oor die kole, vuurloop &

-doop, voetverse, & draadspring.

Hy was glo as jongman al te grys,

hart op die mou & bo sy jare wys.

Die ongedanste dans is aangedaans,

ʼn wuif van die hand na die mond,

elke woord ʼn wond, oordag gedroom,

& die hand ʼn psalm, ʼn rooiborsduif.

 

5. Alles van waarde

Die titel van hierdie afdeling verwys na die bekende versreël “alles van waarde is weerloos” soos dit in die Nederlandse digter Lucebert se vers “De zeer oude zingt” voorkom. Dié vers is interessant genoeg vir die eerste keer in dieselfde jaar as Louw se Nuwe verse in die tydskrif Galerie Zuid gepubliseer. Daar is elegiese besinnings oor “ʼn Lewe aan woorde toegewy” en pogings om “in die laatnag ʼn laaste wêreld neer te pen” (p. 81), ʼn vers oor Ernest Hemingway en een elk opgedra aan Judith Mason en Joan Hambidge. Die digter keer dan inwaarts in ʼn stel kort verse wat eensaamheid, verlies, tydsbesef en die dood as temas het. Hierdie verse dien as teenvoeters van verganklikheid en is geskrewe verlengings van ʼn lewe gevul met indrukke en ervarings – veral wanneer die religieuse/spirituele inslag in ag geneem word:

 

Laatnagskietgebed (p. 89)

Mag die einde my onverhoeds bevry,

nie ʼn lang af- & inwag van die dood

met ʼn lyf wat moedig & bloedig stry.

Laat my stil die stroom ingly soos ʼn boot.

 

6. Gebedewiel

In die Tibettaanse Boeddhisme word die Sanskrit mantra om mani padme hum dikwels aan die buitekant van ʼn gebedewiel geskryf met die idee dat wanneer die wiel gedraai word, die mantra die wêreld ingestuur word. Die voorafgaande motto, “What’s past is prologue”, is ʼn kort aanhaling uit The tempest van William Shakespeare en sluit aan by die gebedewiel omdat dit verwys na die sikliese aard van die lewe. Die eerste vers in die afdeling dui op die invloede wat ander mense (in hierdie bundel veral digters) op alle aspekte van ʼn mens (of digter) se bestaan het:

 

Van Lascaux tot nou (p. 95)

Deur die woord & in-die-woorde-van

raak ons deelagtig aan tallose selwe, vrou of man,

wêrelde, beskawings & rites,

& herskep ons geskiedenis teen gewelwe as mites.

 

Dié vers hou verband met die voorblad van die bundel wat lyk soos verweerde Latynse manuskripte wat onwillekeurig die idee van palimpses oproep. Ander verse in die afdeling dui op ʼn nuwe begin; die intense genotlike ervaring van kos as die versmelting van goddelikheid en natuur; en die ontmitologisering van konvensionele beskouings, soos in die slotvers, “Sonsverduistering” (p. 99), waar die “bruin seun” (oftewel Jesus) “uit sy grafdoek opgestaan” het. Die bundel self word dus ʼn uitgebreide metafoor van die lewensiklus want die einde van een ding is dikwels die begin van ʼn ander.

Met Die meeste sterre is lankal dood het Johann de Lange ʼn fyngeweefde mikrokosmos geskep waarin hy op Lasarusagtige wyse sy dooies aan die vergetelheid ontruk om hulle op papier in die gewraakte jaar 2020 te reïnkarneer. Die bundel is myns insiens ʼn hoogs aan te bevele literêre panoptikum waarin De Lange as deurwinterde digter omsigtig met die “ster-heet lasso / van weerlig” (p. 96) verse met ewigheidswaarde byeengebring het.

 

 

 

 

Oopkardoes. Boertige ryme deur Hennie Aucamp. Versôre deur Johann de Lange. Naledi, 2020.

Resensie: Nini Bennett

 

In 2007 het die skrywer, digter en kabaretskrywer, wyle Hennie Aucamp, ’n handgeskrewe manuskrip getitel Oopkardoes. Boertige ryme aan Johann de Lange oorhandig. Aucamp is in 2014 oorlede. En nou, soveel jare later verskyn die bundel, “versôre” deur Johann de Lange: ’n verrassing, inderdaad; ’n digterlike reïnkarnasie. “Doen daarmee soos jy goeddink,” was die opdrag en Aucamp het self die kunswerk op die omslag gekies, ’n litosnee van Theo Paul Vorster wat met die eerste oogopslag lyk soos ’n superponering van Shakespeare in ’n Janus-agtige gedaante. De Lange het die manuskrip by Naledi laat publiseer omdat hy na al jare die nodige afstand van die teks gekry het. Op die agterflap verskyn daar 6 aanhalings, metatekstuele kommentare wat as’t ware in die agtergond saamgesels. Twee hiervan lui: “As feminis objekteer ek ten seerste teen die flagrante manier waarop die vrou deur Aucamp tot seksobjek gereduseer word” […]. (Lettie ver Loren van Themaat in Fem en fyn, proefuitgawe, Junie 2007). En: “Aucamp doen die gay-lib-beweging oneindig skade aan met sy burgerlike opvattings oor verligtheid” […].  (“Beatrice Blatant ” in die herfsuitgawe (2004) van No exit. Hele oplaag verbied.) Ook die inleidende motto voor in die bundel is deur Aucamp gekies: “Vulgarity is a very important ingredient in life. I’m a great believer in vulgarity – if it’s got vitality. A little bad taste is like a splash of paprika.” – Diana Vreeland.

Die bundel handel onder meer oor die oopskryf van seksuele taboes, en vir die hardebaardleser is daar talle guitige en stuitige ryme om van te kus en te keur. Daniel Hugo beweer in die bloemlesing, Speelse Verse, dat die limeriek hom besig hou met bedenklike sedes: “Sy speelsheid stam dikwels uit ’n spulsheid”. Die bundeltitel is ontleen aan ’n vers, “Fatale osmose” waar die digproses verbeeld word as ’n vleisetende blom, ’n ars poëtikale proses wat ook seksuele wellus impliseer:

 

Soms word die digter plant,

maar vleesetend;

wag oopkardoes op prooi:

muggies, motte, spinnekoppe

en die spikkelbesies van ons Heer

[…]

LitNet, 2009-09-22

 

De Lange het besluit om benewens die ongepubliseerde verse, ook ’n aantal vroeëre gepubliseerde gedigte, wat in dié versameling tuishoort, op te neem. Die bundel bevat epigrammatiese poësie, limerieke, kwatryne, variasies op volkswysies, lirieke, ensomeer. Aucamp bevestig opnuut sy verstegniese vaardighede en vernuf, soos byvoorbeeld in die onderstaande limeriek:

 

’n Boervrou, mejuffrou Van Eeden,

van die erfplaas genaamd Nooittevreden,

word omhels deur ’n slang

wat haar kuikens wou vang

en rus nou, gekis, weltevreden.        (p. 53)

 

Of hierdie kwatryn:

 

Bermudas wou sy dra

en niemand staan verslae,

want boude in Bermudas

is wat die mode vra.         (p. 4)

 

Die onskuldige volksliedjie, “Tant Hessie se witperd” se spitsvondige nadraai en verwerking klink só:

 

Ou Hessie had ’n hoerhuis,

die Witperd-op-die-draai

waar jy na agtien whiskies

verniet kan kattemaai.         (p. 3)

 

Tematies handel die verse oor anonieme seks (of seks in nagklubs), die verhoog- en operawêreld, die plattelandse milieu en die kompleksiteit rondom seksualiteit. Ook knellende kwessies rakende die LGBTQ-gemeenskap kom onder die vergrootglas, byvoorbeeld “Die beenbek het gepraat” (pp. 59-60) herinner aan Aucamp se ikoniese kortverhaal, “Vir vier stemme”, waarin transvestie oopgeskryf word.

Die doel van Oopkardoes is om die leser te vermaak met speelse poësie en gevatte taalspel.

 

Die skone Helena van Troje

word gepla en geteister deur vloje –

van kuiltjie tot wreef,

oor venus en gleuf

beproef hul die bloed van die moje.         (p. 69)

 

’n Geestige, of blatant-banale spel met erotiek is tiperend van kabaret. Of Aucamp se ryme romanties, nostalgies, weemoedig, sardonies, wrang of absurd is – die gees van Verfremdung is deurlopend teenwoordig in óf burleske óf klugtige aanbod. Lirieke en langer, liedagtige verse kenmerk veral die tweede deel van die bundel. In Speelse Verse stel Aucamp dit as vereiste dat ’n liriek onmiddellik toeganklik moet wees vir die hoorder, omdat die gesproke en gesonge woord (anders as die geskrewe of gedrukte) so vervlietend is. “Seepunt-blues” (pp. 89-95) is ‘n besinning oor die smagting na erotiek en liefde, geskryf in ’n mineur-toon en dié lange gedig verwys ook na die Sizzlers-slagting van gay mans in 2003. Van die verse is donkerder getint, in teenstelling met die growwe, satiriese verse.

Oopkardoes is ’n welkome toevoeging tot Aucamp se oeuvre. Die bundel is keurig en sinvol saamgestel en verdeel in tien afdelings. Ja, die digter en bloemleser, Johann de Lange het Aucamp se postume bundel inderdaad mooi versôre.

 

Verwysings

Hugo, D. (red.) 1988. Speelse Verse. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.

https://johanndelange.blogspot.com/2014/04/die-bruin-leers.html?m=1

 

 

 

 

 

Bientang deur Jolyn Phillips. Human & Rousseau, 2020.

Resensie: Nini Bennett

 

Die digter Jolyn Phillips het bekendheid verwerf met haar digdebuut, Radbraak, wat onderskeidelik gekortlys is vir die Elisabeth Eybers-prys en in 2018 bekroon is met die UJ-debuutprys. Bientang is haar tweede bundel, ’n werk wat in alle opsigte as ambisieuse digprojek beskou kan word.

In die uitgewer se inligtingstuk neem die leser kennis: “Van Bientang het net die naam van ’n restaurant in Hermanus oorgebly: Bientang’s Cave, asook ’n weggooi-opmerking: die laaste Strandloper.” In die bundel word die raaisel van die legende van Bientang onder die vergrootglas geplaas, te midde van historiese geskrifte en oorlewerings. Die toonaard van die gedigte is egter een van verlies oor ’n verlede wat geen spoor laat in die opgeskryfde geskiedenisse van die land nie. Tog verklaar die spreker-digter in die laaste vers (“//oëdienaar”, p. 60): “[…] is jy nie ook maar net ’n banneling / van ’n ander soort slaweskip as myne nie die digter sit met stersiektes / ek is die argivaris dis ek wat besluit ek sal jou taal bientang […].

Die digter is egter méér as die argivaris van die verhaal van Bientang. Dié epiese gedig is bevolk met karakters soos haar ouers, Lord Montagu, Klaas, die see, ensomeer en die spreker-digter fokaliseer en buikspreek deur hierdie karakters om gestalte te gee aan Bientang se verhaal.

 

“[…] ek het jou in my in- en my uit my uitgeskryf […]” (p. 60).

“vergewe my ek weet ek is ’n gedagtegier ek sal ophou om so uit jou uit te / praat […]” (p. 59).

“Bientang het jy dié aag dié klikbek toegang gegee tot al jou gedagtes / blyk dit nou jy piemp op my?” (p. 59).

“ek het vir Bientang ’n kleptokrasie gebou / en aan die buitekant kan jy sien hoe ons by mekaar steel / om ’n stem te lieg” (p. 58).

“[…] die sand plof / op die deksel van my kop in die land / van my kop waar sprekers woon” (p. 57).

 

Met hierdie polifoniese inslag word die rekonstruksie van Bientang se identiteit as ’n verbeelde – of fiktiewe – historiese narratief geskep. Ons is almal bekend met Autshumato, meer bekend as Harry die Strandloper wat opgetree het as tolk tussen die Europese setlaars en die Khoi-gemeenskap. Die Strandlopers was histories afstammelinge van die Khoi wat ’n bestaan gevoer het deur te jag en en kos te versamel aan die kuslyne van suidwestelike Afrika – en die eertydse Kaapkolonie. Met hierdie bundel word Bientang se historiese belangrikheid as “laaste Strandloper” onderstreep, maar die werk is ook van argeologiese belang, aangesien dit opnuut die ontdekkings by Hermanus (vroeër Hermanuspietersfontein) en omliggende omgewing onder die soeklig plaas.

Die epiese gedig se ‘verhaal’ word anachronisties aangebied, vergesel van insetsels in die vorm van fotokopieë uit gesaghebbende woordeboeke. ’n Sentrale tema in die bundel is die soeke en vorming van die Khoi-vrou, Bientang, wat in die tweede helfte van die negentiende eeu geleef het, se identiteit. Die eerste betekenis van die woord “bientang” is ’n valse aantyging of ’n aanname. Die tweede betekenis is om ’n mat oop te sprei as teken van gasvryheid, maar ook die oopgooi van ’n vissersnet of iets dergeliks; óf ’n Maleise kruisiging. En die derde betekenis is ’n ster, hemelliggaam of meteoriet. Die digter deel hierdie inligting of leidrade spaarsaam, maar broodnodig om die leser te lei om gaandeweg die geheime en raaisels, wat Bientang omring, te ontsyfer. Die leser maak ook kennis met die woord “!nau”, wat dui op ’n persoon wat tussen twee strata verkeer, byvoorbeeld ’n puber wat nòg kind, nòg volwassene in die stam of etniese groep is. Hierdie tussenfase aktiveer die kodes van inisiasierites en liminaliteit. Die konsep van liminaliteit is geskep deur die antropoloog, Arnold van Gennep in sy boek, Les rites de passage (1908), wat die prosesse rondom inisiasierites beskryf. Die struktuur van grensoorskrydingsrites verloop soos volg: skeiding – liminaliteit – herintegrasie. In die preliminale fase maak die persoon hom los van die sosiale struktuur, gereed om die gemeenskap te verlaat. Binne die liminale fase is die persoon blootgestel aan beproewinge, verwonding en ongewone ondervindinge. En in die postliminale fase vind die herintegrasie in die gemeenskap plaas. Die liminale persoon het egter nou ’n veranderde status as gevolg van nuwe kennis en insigte. Liminale persone is mense wat deur die klassifikasiesisteme van bestaande en kulturele sisteme glip, oor transformerende krag beskik, en ’n belangrike invloed op die gemeenskap kan uitoefen. Binne die liminale sone is daar ruimte vir kreatiwiteit, metamorfose en heling – en die liminale persoon slaag dikwels daarin om versoening tussen mense se verskillende rasse-, historiese en politieke oriëntasies teweeg te bring. Laasgenoemde liminale proses is waar vir die spreker-digter (binne haar metaforiese ruimtelike verplasing), maar ook vir haar alter-ego, Bientang: “vandag is ek vrou ek word uitgesmeer met boegoe / dit maak my vrugbaar atta’le vat my vanoggend / na die hut en sê vir my ek is nie meer ekke nie” (p. 7).

Bientang se inisiasieproses neem ’n aanvang, maar is uitdagend. Tog bring die galjoentyd en die assimilasie met natuur- en waterbeelde vertroosting (p.17). Maar die katarsis duur voort: Sy gee geboorte aan ’n kind (wat sterf) (p. 16), sy verwys na haar broer se dood (p.18), en sy beseer haar enkel onderweg na haar nuwe woonplek, ’n grot (pp. 18-20). Op ’n amper panteïstiese wyse word sy een met die elemente:

 

[…] in my is ook water ja in my is ook donderstorms

in my is ook die harsings so groen soos seegras

in my is klippe en daar is ‘n grot aan elke swelselhoek van my

lyf en hier kan ek nie sink nie hier spoel die water in my ore

in my neus my oë hou ek oop in die water is ek soos al die ander

kinders van die see wat in haar bly […]  (p. 22)

 

Met verloop van tyd word Bientang méér see. Die see is nie net ’n beliggaming of analoog van haarself nie, dis ook ’n belangrike simboliese ruimte waarin sy haar bevind. Die simbool van die see word nie om dowe neute geassosieer met seksualiteit en voortplanting nie – en insgelyk die premordiale, moederlike oorsprong; die baarmoeder van nuwe lewe. Bientang, die een wat storms aanmaak, is inderdaad goed vertroud met donderstorms wat op hul beurt weer optree as agent van suiwering (pergatorium). Die tog na onafhanklikwording, weg van die huis, bied verdere uitdagings:

 

maar ek wil wragtig uitbars en see en see en huil en huil

ek wil pa’le nie vashuil nie my tuiskoms was so stil  (p. 24)

 

Die tweede belangrike simboliese ruimte in die bundel is Bientang se grot. ’n Grot is immers ’n bekende inisiasieruimte in mites, legendes en kultusverhale, en word geassosieer met die hart; ook verteenwoordig dit die plek waar die self en die ego verenig. Die grot is simbolies van die aardmoeder se baarmoeder en sluit dan aan by die simbool van die see, wat resoneer met soortgelyke betekenis.

Die spreker-digter se ondermyning van tekstuele stabiliteit word self ’n grensoorskrydende handeling, ’n verruiming van woordbetekenis ten einde versoening te bevorder, terug in die samelewing. Die standaard konvensies ten opsigte van ortografie word uitgedaag, byvoorbeeld in die oorgrote meerderheid van die verse is die kantlyn regs, en nie links, soos dit normaalweg die geval met poësie is nie. Die verse bestaan uit ’n voortstuwende bewussynstroomtegniek, ’n ongewone (en soms) gebroke sintaksis en die weglaat van punktuasie om amorfe poësie te vorm. Die gebruik van die enjambement word maksismaal ingespan om byvoorbeeld die mag en krag van die see te simuleer. Die verse is tipografies aanskoulik, byvoorbeeld op p. 29 word die see as bruidsbed ook visueel sigbaar gemaak vir die leser. Dis egter veral die verruiming van taal wat opval – die teks is ryke stof in die vorming van neologismes, ’n lingua franca soos dit (vermoedelik) in die idioom van Bientang en die Chainouqua gepraat is. Veral die benoeming en beskrywing van natuurelemente en die see- en plantlewe tref die leser as outentiek, aards en sonder pretensie. Die heel laaste gedig (pp. 60-61) is ’n kakawin, ’n oud-Javaanse narratiewe gedig bestaande uit strofes van 4 reëls met 19 lettergrepe elk, geskryf volgens die ou Sanskrit-patroon. Bientang lewer nie net ’n aansienlike bydrae tot Khoi-/Quena-Afrikaans nie, maar ook tot die slawediskoers as geheel.

Versoenende handelinge word vanuit liminale sones verrig, soos byvoorbeeld op p. 30 wil Bientang vrede bewerk deur middel van vergifnis / offerhandes:

 

[…] ek’t vir hulle

’n vergifniskaros gemaak die walvisse

het al drie keer kom kalwers lewer hier by my plek

voordat ek besluit het ek sal vandag teruggaan […]

ek moet loop vrede maak as ek wil vrede wees (p. 30)

Maar ook die spreker-digter, wat deur Bientang “praat”, maak uiteindelik vrede met haar identiteit:

om baster te wees is om oorlams te wees ’n indringerplant ’n lukwart-

boom al wat van jou oor is is onkruid tussen die gras ek moet vrede

maak met my ironiese vel en ophou vrybriewe deur jou aan myself

te skryf ophou dink ek kan daarmee vir my ’n inheemsgeskiedenis koop   (p. 60)

 

Die spreker-digter het dus binne die liminale sone haar kreatiewe energie gebruik om poësie te skryf – en só versoening vir haarself, maar ook vir Khoi-mense te bewerk.

In die tweede helfte van die bundel word die leser bekend gestel aan Lord Montagu en Klaas. Lord Montagu is ’n reisiger en ’n man wat wat plante en diere “ken en opskryf” (p. 31). Laasgenoemde opskryf word egter met ’n ironiese afstand deur Bientang (en die ware argivaris, die spreker-digter self) bejeën, omdat Bientang die natuur eerstehands ken en ervaar, terwyl Lord Montagu se kennis daarvan slegs teoreties of akademies blyk te wees. Klaas, Lord Montagu se middelman of helper, word ook “Amroo van die Kamma-Kan-Kammariviermense” genoem. Alhoewel daar ’n erotiese aantrekkingskrag tussen Bientang en Lord Montagu is, is dit onduidelik of hulle ooit ’n verhouding gehad het. Die wrywing tussen die Khoi en die kolonis blyk uit die verskillende leefwêrelde waaruit hulle kom; Lord Montagu verstaan nie die benoeming en belewenis van kruie en plante soos Bientang nie:

 

nee sê lord montagu it is lobostemon ek het grootgeword met die plante

lord moet nie vir plante name gee waarvoor hulle nie gevra het nie  (p. 40)

 

Lord Montagu is ook vertroud met die derde betekenis van “Bientang”, naamlik ster of hemelliggaam (p. 37). Hierdie drie onderskeidende betekenisse van die woord dui nie net op die rekonstruksie van Bientang se identiteit nie, maar ook op die onderskeie dimensies van haar menswees – sy morf as’t ware in meer as een identiteit. Bientang vind dan eindelik berusting as sy haar vertroue, soos ’n noorkapper (walvis) vir die wind gooi. In “die storm” (p. 51), Bientang se laaste (metaforiese) storm, is daar ’n voorafskaduwing van haar bejaardheid en dood:

 

ek sit bedags by die soutwaters ek bekyk die omweer van die see

ek hoor hoe sy soos kapallangs stap hardloop

oor die klippe het jy nie gesien hoe lyk die vel van die rotse nie

hulle lyk soos my grootmoeder in haar geleende jare

voor sy kom liggaam maak het soos die walvis

hierdie rotse hulle plooi kyk hoe sit die ouderdom in hulle in

die water skryf my so in die branders in ek kyk vir myself en ek

ja ek het ok oud geword […]  (p. 52)

 

Die spreker-digter bevry haarself as sy ook vir Bientang, op simbiotiese wyse, bevry in die ars poëtikale “die oëdienaar gee op” (p. 61):

 

jy sny jou los van waar ek jou arms die eerste keer in kruisrym geboei het

jou die eerste keer verstroof en jou binnerym uitgehaal het

en daar duik jy woordvry jou eie apokriewe uit  (p. 61)

 

Jolyn Phillips se tweede bundel doen gestand aan die belofte wat met Radbraak geskep is – dit is in meer as een opsig sélf ’n grensoorskrydende werk, ’n kragtoer wat al die lof verdien wat dit toekom.

 

 

 

 

 

Duimnaelsketse, deur Johann de Lange. Naledi, 2020

Resensie: Daniel Hugo

 

Duimnaelsketse is Johann de Lange se tweede versameling kwatryne. Die eerste was Weerlig van die ongeloof wat in 2011 verskyn het. In al sy ander bundels – twaalf van hulle – staan ook viereëlige verse. Dit maak van hom een van die produktiefste kwatrynskrywers in Afrikaans, en daarmee volg sy versvoete in die spore van D.J. Opperman, I.D. du Plessis, Ina Rousseau, R.K. Belcher en Hennie Aucamp.

’n Duimnaelskets is (letterlik) ’n miniatuurtekening of (figuurlik) ’n kort beskrywing. Dit is ‘n gepaste metafoor vir die gekonsentreerde maar terselfdertyd vlugtige aard van die selfstandige kwatryn.

Dit bly verbasend hoeveel betekenis De Lande in slegs vier reëls kan opstapel. Hierdie betekenisvermeerdering word dikwels deur literêre verwysings bewerkstellig – en is dus grootliks afhanklik van die leser se belesenheid. Sonder ’n goeie kennis van N.P. van Wyk Louw, D.J. Opperman, Boerneef, Leipoldt en ander gaan heelwat verlore.

Die kwatryn “Parade” word byvoorbeeld aan ’n sekere “I.D.” opgedra. Dit is die digter I.D. du Plessis wat in 1941 sy bundel Kwatryne die lig laat sien het. Daarin staan die volgende vers:

 

            In Djokjakarta waar die silwersmede

            Geduldig hamer op die wit metaal,

            Het ek vir jou – ’n duisend jaar gelede? –

            Dié bontgeblomde batikdoek gaan haal.

 

De Lange herskryf dit soos volg:

 

 In Isfahan het skrynwerkers

            dié bedstyl wat jy sou erf,

            meer as ’n duisend jaar terug

            uit geurige hout gekerf.

 

Die interteks-aanwending is veel verwikkelder en obskuurder in “Die stilte van bye – met apologie aan Dirk & Emily”:

 

            Skaarste van vye- & vygiekonfyt

            & die bye se soet, geel tuinery:

            Want bye is skaars, maar nie digters nie,

            met tyd & ink genoeg vir mymery.

 

Eerstens moet die leser besef dat met “Dirk” verwys word na D.J. Opperman, en met “Emily” na Emily Dickinson. Tweedens is dit noodsaaklik om te weet dat Opperman ’n gedig van Dickinson vertaal het – ’n vertaling wat slegs gepubliseer is in Lina Spies se boek oor Emily Dickinson en Elisabeth Eybers, Die enkel taak (1995). Hier is Dickinson se gedig:

 

To make a prairie

It takes a clover and one bee, –

One clover, and a bee,

And revery.

The revery alone will do

If bees are few.

 

En Opperman se vertaling:

 

            Om ’n Karoo te skep het jy

            ’n vygie nodig en ’n by,

            een vygie en ’n by,

            en mymery;

            is bye skaars

            dan net die mymery.

 

In die volgende kwatryn herskryf De Lange nie net ’n fragment van die Griekse digteres Sappho (630 – circa 570 v.C.) nie, maar ook sy eie vroeër weergawe daarvan.

 

            Die ouer een

            na Sapfo

 

As jy my liefhet, soos jy sê,

sal jy vir jou ’n jonger lover kry

ek wil nie langer met jou lepellê

as die ouer een, al kasty jy my.

 

Só lyk die vorige weergawe in Weerlig van die ongeloof:

 

Jeug & ouderdom

Sappho

 

As jy my liefhet, & nie haat,

staan op & soek ’n jonger maat,

ek lê my nie langer neer by

jeug & oudag wat lepel-lê.

 

Albei kwatryne is ’n verwerking van die volgende Sappho-vers:

 

Even if you love me, find

a younger woman. I could

never bear to share my bed

with a man younger than I.

 

(Willis Barnstone: Sappho and the Greek Lyric Poets, 1988.)

 

Met die jongste weergawe word die intertekstuele tapisserie al hoe digter geweef.

’n Laaste voorbeeld – een wat selfs die minder ingeligte leser behoort te snap. Dit is ’n variant op Boerneef se beroemdste gedig:

 

            Spekulum

 

            Die berggans het ’n veer laat val

            wat skrywe op die spieël van die wind.

            Jy sal die antwoord op jou vrae

            in die kleure van die berggansvere vind.

 

Die gedigte knoop nie net verbintenisse aan met tekste in die Afrikaanse en buitelandse literatuur nie, maar eggo mekaar ook onderling. Reeds vroeër in die bundel staan die kwatryn “Brand”, wat eweneens na Boerneef se vers verwys. Die brand waaroor dit gaan, het byna die hele dorpie Wupperthal in die Sederberge op 30 Desember 2018 verwoes.

 

            ’n Skollie het ’n vonk laat val

            op die dakke van Woeperdal.

            Kalkmure soos geskroeide vlees,

            windloos & stom, ontdaan van gees.

 

Duimnaelsketse bevat ses afdelings. Die eerste handel oor die kunste en die treffendste een vir my is “Marlene Dietrich”:

 

            Die blou engel sing wrang van lewe en dood.

            Met die refrein, silwer kollig op veloer,

            gly die hermelyn van skouers wit & mals

            soos brood, & sterf in ’n hopie op die vloer.

 

Hierdie kompakte vers word nóg gespierder deur die binneryme “refrein” / “hermelyn” en “dood” / “brood”. Die stola van hermelynpels of -veloer is reeds dood, maar tydens die lied wat oor lewe en dood handel, sterf dit teatraal ’n tweede, kunsmatige dood.

Die tweede afdeling gaan oor die natuur en sy invloed op die mens. In “Drie solo’s” is die kitaar, die lyster en die digter ewe verdrietig:

 

            Buite my venster, terwyl ek luister na ’n hartseer lied

            het ’n kliplyster op ’n tak kom sit & saam

            met die kitaarsolo gekweel, & saam

            met die kitaar se verdriet.

 

Hierdie kwatryn demonstreer hoe soepel De Lange met die kwatrynvorm kan omgaan. Die versreëls is nie ewe lank nie – 15, 12, 10 en 7 lettergrepe onderskeidelik – en hy skroom nie om “saam” twee keer in rymposisie te plaas nie. Die herhaling “& saam” suggereer klankmatig en op ’n ironiese wyse die woord “eensaam” – vandaar die titel: “Drie solo’s”.

Die derde afdeling bevat liefdesverse – dikwels met ’n donker ondertoon, soos in “Afskeid 2”:

 

            En toe jy jou rug op my draai,

            raak alles onseker & vals,

            & onder my dom voete val

            ’n sinkgat grondeloos orals.

 

In die ander verse duik woorde soos “moedverloor”, “wanhoop”, “donker” en “verdriet” op.

Hier staan ook kwatryne wat ’n volkse aard vertoon, iets in die trant dus van R.K. Belcher en Van Wyk Louw se volksverse:

 

            Die liefde is die beker

            wat die rooiwyn hou,

            die knapsekêrel

            wat aan jou kouse klou.

 

Die vierde afdeling heet “Die waarheid van ryme” en handel oor die digterlike bedryf.

 

            Wisselings

            Vlermuise hoor vorms, & plante eet lig.

            Bye dans afstande, roetes na nektar,

            na blomme & bloeisels, die héél, geel soetstes.

            Die digter met sy pen bewerk ’n hektaar.

 

Die rymwoorde “nektar” / “hektaar” is ’n ware vonds!

Die vyfde en langste afdeling handel oor gay seks. Die “jongman” van “Begeerte” het alreeds in die gedaante van die “knapsekêrel” van die volksvers sy verskyning gemaak:

 

            In my are skroei my bloed, die haartjies op my

            vingerpunte vonk, my vel gevoelig, geheel

            & al skil: Daar loop hy nou, die wulpse jongman

            wat nie sy lente of liefde met my wil deel.

 

De Lange se poësie is deurdrenk van verwysings na Van Wyk Louw. Hier kan ek nie anders as om aan Louw se vers “Piromaan” (uit Tristia) te dink nie:

 

            die vuur sit in my vingers

            in die haartjies op my hand

            en dans op elke vingernael

            om los te kom, brand

            te kan dra en straal te kan word

            en óp te klim en áls wat hy

            saam kan sleep, wit-goed te maak

            tót hy sy eie maat kan vry.

 

In die slotafdeling, “Dood is ’n werkwoord”, klink die donker ondertone van die tweede afdeling finaal en dringend op:

 

            Dusketyd

 

            Nou gaan dié grys digter rus,

            voorlopig nog ongekis.

            Ek trek tot onder my ken

            die vóórlaken van die mis.

 

In hierdie afdeling staan ook “Transfigurasie” wat as motto tot die hele bundel sou kon dien:

 

            Met elke dag se eet en drink

            beweeg die aarde deur my lyf,

            & deur materie leer ek dink

            & deur dink oor die aardse skryf.

 

Duimnaelsketse is ’n bundel wat enduit boei juis omdat dit die aardse (die lyf) en die geestelike (die denke) so vernuftig in die kort bestek van vier reëls verwoord.

 

 

 

 

 

Ondertussen, deur Johann Lodewyk Marais. Naledi, 2020

Resensie: Daniel Hugo

 

Johann Lodewyk Marais skryf al vier dekades lank ’n soort praatvers: ingeperk deur lettergreeptelling, sober van woordgebruik, met weinig beeldspraak en meestal sonder ’n klimaktiese slot. Tog boei sy beste gedigte jou deur die fyn gebalanseerde gedagtegang, onopvallende klankeffekte en suggestieryke verswygings. Dit is eintlik iets unieks in Afrikaans. Van Uys Krige het D.J. Opperman op ’n keer gesê dat sy praatverse neig tot luidrugtige spraaksaamheid. Dit sal ’n mens Marais egter nooit kan verwyt nie.

Marais is bekend as ’n digter wat ekologies bewuste verse skryf. Dié tema word treffend verwoord in die titel van sy bundel uit 1992: Verweerde aardbol. Dit roep steeds onwillekeurig by my op die volgende reëls van D.J. Opperman uit sy bundel Dolosse (1963):

 

Die bleek aardbol

is swart aangebrand,

’n ingedukte

alunimiumkastrol.

 

Marais het twee bloemlesings groen verse saamgestel: Groen, gedigte oor die omgewing (1990) en (in medewerking met Ad Zuiderent) Ons klein en silwerige planeet – Afrikaanse, Nederlandse en Vlaamse gedigte oor die omgewing (1997). Sy bekommernis oor die vernietiging van ons aarde en sy spesies vind ook neerslag in die tematiese bundels oor voëls (Aves, 2002), die see (In die bloute, 2012) en insekte (Insektarium, 2018). In vroeër bundels het hy sy land van herkoms, die Oos-Vrystaat, nostalgies en noukeurig in kaart gebring. Nostalgies maar nooit sentimenteel nie.

“Sleutels”, die openingsvers van Ondertussen, handel oor die ontsluiting van die verlede:

 

My pa se bos sleutels kon die staaldeure

van die Ou Fort luid- en weergalmend sluit,

maar kan ek jare later daar instap

en, nou bevry, alles probeer ontsluit?

 

(Terloops, dit is jammer dat die teenwoordigheid van die vader nie meer aandag in die bundel kry nie. Hierdie kwatryn skep moontlikhede wat ongelukkig nie verder ontgin word nie.)

Die tweede, hegverweefde afdeling van die bundel bevat inderdaad talle jeuherinneringe waarin die verse mekaar as ’t ware weerspieël. Hierdie weerkaatsingseffek word reeds voorberei deur die titel van die gedig “Spieël” in die eerste afdeling.

Die indrukwekkende, lang gedig “Piromaan” vind sy pendant in “Die verloop”. In die eersgenoemde vers is dit ’n wit seun wat die boere – “sy eie mense” – se hooimiedens aan die brand steek. In “Die verloop” is dit “duister figure” wat “die boereopstal” afbrand. In hierdie vers word beskryf hoedat die trekboere hulle by fonteine gevestig en huise gebou het deur “klip op klip” te pak. In die daaropvolgende gedig, “Erdvarkgat”, word die verlate voorvaderlike graf van die inheemse bevolking die erdvark se “teelgat”. Dit is betekenisvol dat dié graf die vorm van ’n “klipstapel” aanneem.  Eers het die koloniste die inheemse mense uit die veld verdryf, maar uiteindelik seëvier die natuur. Die erdvark beskerm ten slotte sy “erfgrond”. Dit is inderwaarheid ’n herskrywing van D.J. Opperman se gedig “Edms. Bpk.” waarin die janfiskaal en koperkapel “Dirk se erf” terugeis en tot eiendom verklaar.

Die mens as sodanig (“uitheems” én “inheems”) is dus ’n tydelike, ongewenste teenwoordigheid in Afrika.

Die “veld” word as die habitat van die erdvark uitgewys – die einste veld wat deur die inheemse veeboere en blanke inkommers as weiding gebruik is. Dit slotstrofe van “Hamish” spel dit uit:

 

By die krip met helder skoon water

steek hy sy hand uit oor die soetgrasveld

waar die teeltroppe van sy weiding loop.

 

Die “fontein” van “Die verloop” is hier getem tot “krip”, maar die grasveld as teelterrein van beestroppe sal volgens “Erdvarkgat” ten slotte aan dié dier ’n “teelgat” verskaf nadat die mens en sy makgemaakte vee verdwyn het.

Die boer in Afrika, waar grondbesit al eeue lank ’n strydpunt is, bly soek na groener weivelde. In “Biduur”, met die datumaanduiding 1965, emigreer ’n gesin na Rhodesië se “groener tabaklandery”. Die ironie daarvan hoef sekerlik nie uitgespel te word nie. Inderwaarheid was die Europeër se posisie in Afrika nog altyd prekêr; daarvan getuig die gedig “Banneling” uit die derde afdeling. Daar word vertel hoedat ’n Belg destyds uit die Belgiese Kongo moes vlug. Sy pa, wat agtergebly het om sy sake in orde te kry, se keel is afgesny. Dit is veelseggend dat die Belg naamloos bly – hy word sodoende die verteenwoordiger van duisende lotgenote.

Maar Afrika is ook ’n gevaarlike plek vir sy oorspronklike inwoners. In Junie 2004 is 16 000 vroue in die huidige Demokratiese Republiek van die Kongo verkrag deur rebellemagte onder die bevel van generaal Nkunda. “Vroue van Bakavu” is ’n ontstellende gedig. Die inkanterende refreine van hierdie villanelle het ’n aweregse uitwerking. Die liriese kwaliteit van die versvorm verhoog die onuitspreeklikheid van dié gruwelgebeure.

Op 2 April 2015 is 148 mense op die universiteitskampus van dié Keniaanse stad Garissa deur lede van die funamentalistiese Moslemfaksie el-Shabaab vermoor. Die gedig “Garissa” open met ’n pastorale beskrywing van nomades wat deur die droë vlaktes met hulle vee trek, terwyl die slagting in die stad plaasvind. Hierdie gebeure word versmatig in die eerste reëls voorsien deur die verwysing na “doempalms” en krysende kraaie. Maar, soos in “Erdvarkgat”, gaan die natuur sy onverstoorbare gang: “Stadig loop die Tana se bruin water.”

Die uitsigloosheid van die mens se bestaan in Afrika word in “Beleërde stad” enigsins verlig deur humor. Die datumaanduiding is 2017:

 

In die verte die dynserige beeld

van Paul Kruger, magies op die plein

en ons ry om die betowering.

Nou lê daar lemmetjiesdraad.

Dis ’n stroewe ervaring.

Afgesien van die beleëring.

Alles rondom. Die stad.

Kruger is toevallig die laaste keer

te velde: omsingel deur rooi baadjies.

 

Dit verwys natuurlik na die EFF se toenmalige protesaksie in Pretoria.

In die vierde afdeling ontvlug die digter self uit Afrika: “’n Droewe kontinent het my laat gaan” (p. 47). Hierdie reël bevat ’n eggo van N.P. van Wyk Louw se onvergeetlike treursang oor Suid-Afrika wat begin met die reël “O wye en droewe land” – ’n verwysing wat in afdeling 3 voorafgegaan word deur ’n (onbevredigende) herskrywing van Louw se bekende strofe:

 

My land, my dor, verlate land:

iets wens olywe groei in jou:

dat alles klein, Latyns gaan word

en kalk-wit kerkies bou.

 

Die digter besoek Lissabon, die Alpe en Amsterdam. (In die sewende afdelig is daar ook twee verse wat afspeel in Den Haag.) In die Alpe voel hy dat hy hom in die Paradys bevind. Sy soeke na ’n tuiste en liefde, soos vroeër verwoord in “Onvoltooid”, word dus hier kortstondig vervul.

Die bundeltitel, Ondertussen, verwys waarskynlik ook na die mens se bestaanswyse: ’n kortverblyf, ’n vlietende oomblik in die ewigdurende tydsverloop van die heelal en die onkeerbare voortgang van die natuur, soos vergestalt in die bewuswees van die sterre in “Kersfees op Clarens” en die byhaal van Van Wyk Louw se “iets staan in sterre-en-helderte geskryf” in “Herinnering”. Die digter skryf ná in stof en vergaan dan self tot stof: “en jy gee jou hand vol stof terug / aan die aarde en al die elemente.”

In die sesde afdeling vind die digter – eweneens kortstondig – vervulling in die liefde, soos blyk uit die twee gedigte “Mo li hua cha” (= Chinese tee) en “Heuningbos”. Die treffendste vers in hierdie afdling is “Seekosbord” waarin die ekologies bekommerde digter op ’n lig ironiese wyse aan die woord kom:

 

“Skryf ’n vers oor ons seekosbord,” sê sy

in ’n stampvol restaurant in die stad

waar die verkeer deur die oop vensters dreun.

“Oor hierdie stokvis, calamari, krap,

tiergarnale en swartmossels?” vra ek.

Sy knik. Ek huiwer en wys met my pen

na die borrelende akwarium

waar ’n kreef teen die glaswande krabbel.

 

Presies hoe vervlietend die mens se liefdeservaring en gevoel van geografiese geborgenheid is, blyk uit die slotgedig, “Ode”, met sy weerklanke van Fransiskus van Assisi se “Lof van alle kreature” en uiteraard Neruda se Odas elementales:

 

Oupa Uil,

ouma See,

moeder Aarde,

broer Son,

suster Maan –

ek het gesoek

en gesien

my spore

lê in die Waterberg,

langs die Palala,

in kringe op ’n pan

wat verklein

tot ’n waterkewer

se spel:

lê tussen verkoolde

boekenhoute;

deur Bokpoort

’n dun ry

in die nag –

maar,

wyses van die Al,

sê my, sê my

waar die liefde lê.

 

Ondertussen is ‘n ryk bundel wat die broosheid van die mens, en veral van die mens in Afrika, onderbeklemtoond maar trefseker in Standaarafrikaans, ook ’n bedreigde spesie, verwoord.

 

 

 

By die dag  deur Eunice Basson. Graffiti, 2020

Resensie: Janien Linde

 

Nostalgiese poësie oor die skoonheid en verskriklikheid van die alledaagse

 

Eunice Basson se tweede digbundel, By die dag (2020), bevat verse waarin die begrip “dag” ʼn beeld word waarmee tydsverloop, alledaagsheid en weerloosheid op liriese wyse verbeeld word. Die gedigte kan beskryf word as sketse; beeldende fragmente van (klein) alledaaglikse oomblikke. In hierdie opsig is spesifiek die dood ʼn deurlopende tema aangesien die ontstellende alledaagsheid van die dood herhaaldelik in die gedigte na vore kom. Die mens is uitgelewer aan die verloop van tyd, en die onvermydelikheid van die dood. Dit beteken egter nie dat dae nie ook gekenmerk kan word deur skoonheid nie; beide die skoonheid van die natuur en mensgemaakte skoonheid. As kunsgeskiedkundige is Eunice Basson se gedigte deurspek met verwysings na die beeldende kunste en die bydraes van kunstenaars tot die artistieke bewussyn van die mensdom.

Die motto van die bundel is die Britse digter, Philip Larkin se woorde “Days are where we live” (2001). In hierdie gedig vra Larkin die volgende vrae: “What are days for?” en “Where can we live but days?” Dié motto plaas ʼn sterk tydruimtelike aspek op die voorgrond. Dae verteenwoordig tyd, maar ook ruimte. Die belewenis van ʼn dag is ʼn manier om ʼn mens se lewenstyd te meet, maar ook om jou ruimte af te baken. Dae glip vinnig een na die ander verby, maar dit is binne-in dae waar die lewe plaasvind. Hierdie sensitiwiteit vir die vervlegdheid van tyd en ruimte spreek reeds uit die titel van die aanvangsgedig, “Domicilium Citandi” (p.9), asook in ander titels in die eerste afdeling van die bundel soos “Vlietend” (p15), “Werf” (p.17), “Verloop”(p.19), en “Oestyd”(p.23).

Die bundel is in vier titellose dele verdeel wat elk op verskillende maniere voortbou op bogenoemde deurlopende tema. Die verse in die eerste afdeling is oorwegend natuurgedigte waarin die klein lewens van diere in fyn detail beskryf word. Die simboliese betekeniswaarde van voëls word spesifiek ryklik ontgin. Die naasmekaarbestaan van mens en dier word op subtiele wyse verbeeld, en die intieme ruimtes van tuine word die verhoog waarop die alledaagsheid van menslike en dierlike bestaan uitgevoer word. Die eerste afdeling maak ook voorbrand vir die fokus op hoe drasties mense se lewensomstandighede van mekaar kan verskil wat in die derde afdeling aan bod kom.

Die pragtige verse in die tweede afdeling kan beskryf word as ʼn viering van kuns en kunstenaarskap. Die gedigte “Blou” (p.30), “Rooi” (p.31) en “Geel” (p.32) is gelyktydig interessante odes aan die primêre kleure wat skilders tot hulle beskikking het, en vieringe van die verskeidenheid waardeur kuns gekenmerk word: van die aangrypende diepblou in die altaarkuns van Duccio di Buoninsegna, die kenmerkende rooi van Caravaggio se skilderye, tot die dowwe oker van rotstekeninge. Suid-Afrikaanse kuns word spesifiek in ʼn aantal gedigte gevier. “Heildronk” (p.33) is ʼn viering van die begeesterde aanpak van die kunstenaar Nel Erasmus se “die dwingende dagtaak” deur te verwys na haar eie skildery “The Toast”. Pierneef se geplaastheid in en fokus op die Suid-Afrikaanse ruimte word vertellend weergegee in die gedig “Pontdrif, Limpopo, Junie 1956”.  Van bekende en gevierde kunstenaars verskuif die fokus in die afdeling dan stelselmatig na die klein “kunswerke” van gewone mense se lewens. Die verskriklike alledaagsheid (in ʼn Suid-Afrikaanse konteks) van die digter Tom Gouws se dood word geplaas naas die skoonheid van ʼn leiklipwerker se sekure vakmanskap. Die onvermydelikheid van die verloop van tyd, oudword en die dood kom in hierdie afdeling al hoe sterker na vore. Die mens se weerloosheid ten opsigte hiervan word belig in aangrypende gedigte soos “Almanak”(p.39), “Ek neem my ma se hand” (p.41), “Saalrondte” (p.45) en “Amper sand”(p.46).

Soos reeds genoem plaas die gedigte in die derde afdeling die fokus op hoe uiteenlopend die lot van verskillende Suid-Afrikaners is. Verhale van, onder andere, ʼn getroue sekretaresse se ondankbare lewe (“Voorslag”, p.49), ou vrouens wat hul klein lewens in die stede uitleef met ʼn trekwaentjie agterna (“In klein maat”, p.50), en ʼn boer se besoek aan sy soldaatseun se graf (“Die boer”, p.60) word gejukstaponeer met die tragiese lotgevalle van ʼn geldwabestuurder (“Sirene”, p.51), ʼn arm gesin wat sterf nadat hulle per ongeluk giftige sampioene geëet het (“Duiwelsbrood”, p.62) en ʼn slagoffer van die onmenslikheid van die Life Esidimini-skandaal (p.63). Die skreiendheid van die invloed van geld op mense se bestaan word ook onder die vergrootglas geplaas in die onthutsende gedig “Plakker” (p.61):

 

Kuddekultuur op agterruite van motors –

voorstedelike piktogramme geestig geanimeer:

man met ’n gholfsak, tenger vrou vervaard;

twee sportiewe kinders, met hond loom teen die ruit.

Hy sien hulle uit die motor klim:

’n onsigbare lapswaaier wat hoop dat

’n paar munte dalk na sy kant sal kom

vir melk en brood later,

onder struik en verweerde karton.

 

Vanaf die partikuliere en die lokale, brei die gedigte in die vierde afdeling dan uit na lewens en swaarkry in ander wêrelddele. In die gedig “Per abuis hier” (p.69) word die toevalligheid daarvan om op ʼn spesifieke tyd op ʼn spesifieke plek te wees ondersoek aan die hand van die verhaal van die wesel wat per ongeluk in die deeltjieversneller, die “Large Hadron Collider”, in Europa beland en wetenskaplikes se voortvarendheid vir ʼn kort tydjie omvergewerp het. Daarteenoor word die noodwendigheid van geplaastheid in spesifieke tydruimtelikhede bepeins in gedigte soos “Die honde van Delhi” (p.67) en “By die see” (p.72). In laasgenoemde word die tragiese verdrinking van die Siriese kleuter Alan Kurdi in die Middellandse see opgeroep. Hierdie afdeling het ʼn sterk fokus op die weerloosheid van vroue en kinders in gewelddadige omstandighede. Die uitgelewerdheid van vroue en kinders word beklemtoon in gedigte soos “Aleppo” (p.70), “Duiwe oor Herat” (p.73) wat opgedra is aan die digter Nadia Anjuman  van Afghanistan wat as gevolg van haar artistieke interaksie met die “wêreld” deur haar man vermoor is, en “Poppekis” (p.76), wat handel oor die kleuter Poppie van der Merwe wat deur haar ma en stiefpa mishandel en doodgemaak is.

Die laaste vier gedigte in die bundel bring hulde aan geliefdes wat oorlede is, en beklemtoon die onverwagsheid van die dood (vgl. “Uit die bloute”, p.78). Op hierdie manier word die dood beide uitgebeeld as verskriklik en hartverskeurend, maar ook as deel van die menslike kondisie en selfs ʼn geleentheid om bevry te word van die swaarkry van leef (sien “vry”, p.79). In die introspektiewe slotgedig van die bundel skryf die digterspreker oor haar eie proses van oudword. Dit is ʼn tere en nostalgiese gedig wat spreek van die weerloosheid wat met die ouderdom gepaard gaan:

 

Wanneer ek soos ’n blaar lig word

en oor die tuin wegwaai, pluk soos altyd

dan ’n pot vol krismisrose, pienk en blou,

vir die voorportaal, oranjegeel

kappertjies vir geur.

Vir dit wat was. Niks meer nie.

 

Basson se tweede bundel is ʼn bevestiging van haar talent as digter, wat reeds geblyk het uit die feit dat haar eerste bundel Leiboom (2014) in 2015 op die kortlys vir die Ingrid Jonkerprys verskyn het. Die sekure beskrywings waardeur die gedigte gekenmerk word, spreek van die fyn waarnemingsvermoë van ʼn kunskenner, maar ook van ʼn sensitiwiteit vir die menslike kondisie. Basson se gedigte is kort, impakvolle sketse wat met hul nostalgiese beeldrykheid herinner aan die poësie van Mary Oliver en Philip Larkin. By die dag is ʼn stewige en toeganklike bundel met pragtige verse waaraan die leser kan herkou, dag vir dag.

Bronnelys

Larkin, P. 2001. Philip Larkin: Collected poems. New York: Farrar Straus and Giroux.