Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

I wish I’d said…SO1E09

 

Dit is die nostalgie van stofstrate, donkiekarretjies en rieldanse. Die Noord-Kaap; die leefwêreld van Lynthia Julius.

“Ek is 25 jaar oud en ’n digter,” sê sy pront. Met die eerste ontmoeting danksy AVBOB se gewilde poësieprogram besef ek dadelik: hiér is ’n baie sensitiewe digter. Mens wil haar vasdruk, haar beskerm teen die aanslae van die lewe. Maar Lynthia het in haar jong lewe reeds haar kwota pyn en swaarkry leer ken. Eers was dit die ontwrigting toe hul gesin moes wegtrek van haar geliefde Springbok na ’n klein dorpie, Ritchie, 40 km suid van Kimberley. En dan was daar die selfdood van ’n vriendin; die diagnose van ’n stoornis by Lynthia waarmee sy moes leer saamleef…en ’n selfdoodpoging van haar moeder. “Ek was kaal in my kuns, ek was naak en eerlik,” vertel sy van haar AVBOB wengedig (2017). Lynthia het ontdek dat sy haar verdriet kon myn tot poësie.

 

Vir Al Jarreau

 

Allerliefste, ek stuur vir jou

’n please call me

want niemand sal ’n student wat broke is

blameer nie

 

my ma het selfmoord try pleeg

en ’n houer pille geword

nou maak die nikotien nie die duiwels stil nie

en wyn bring nie waarheid nader nie

 

en as jy bel stuur tog jou hande

en as jy kom bring tog jou hitte

nie jou mond nie

ek weet jou mond word stom oor goed wat breek is

bring jou arm en ’n been

jou bene dra my as my oë glas is

 

bel tog

kom tog

 

ek weet nie

ek weet nie

of sy orrait gaan wees nie

ooit weer godin sal wees nie

ek is bang.

ek is bang sy dood

ek is bang sy lewe en sy’s dood

 

bel tog

kom tog

ek het nie airtime nie.

 

“Ek het altyd soos ’n buitestaander gevoel,” vervolg sy. “Ek het gevoel ek is anders as ander mense.” Dit is hierdie einste buitestaanderskap wat bygedra het tot die vorming van Lynthia se digterskap – en die kuns om fyn waar te neem. Die aanpassing as student aan die Noordwes-Universiteit het egter sy eie uitdagings gebied en sy het terugverlang huis toe. Springbok toe. Áltyd Springbok. Na legendes soos Oom Piet wat kitaar speel en vals sing met sy wyn by sy linkertekkie en ’n daggastompie by sy regtertekkie terwyl die braaivleisvure brand.

“Ek was moeg van die intellektualisme van goed / moeg van Celan en moeg van Chopin / moeg van Foucault, Mbembe, Nagel, Chomsky/ ek was moeg van die intellektualisme van goed / ek wou hardloop / die Noord-Kaap al in verby Griekwastad, Groblershoop, Upington, Keimoes / Kakamas, Pofadder, Aggeneys / ek wou hardloop tot in Mamma se huis / tot in die buitetoilet (…)”

Die narratief van die AVBOB Poësieprojek is dat daar vertroosting, genesing en hoop volg na die dood, of ná ’n pynlike, simboliese aflegging van iets kosbaar vir die digter. Verlies. En dít is met Lynthia ook die geval. Sy het die genesende krag van die woord leer ken. Nou kan sy lag oor die gedigte wat sy ingestuur het vir die AVBOB Poësiekompetisie: “Jy kry “we come bearing good news”, óf “we have carefully considered your poem”, dan weet jy jou gedig is nie aanvaar nie! Ek het ’n klómp gedigte ingestuur.”

Na afloop van die I wish I’d said-program het my gedagtes bly terugdwaal na daardie fyn nuanses tussen woord en beeld wat vir kyker verborge bly. Ek wou meer oor Lynthia uitvind en het besluit om haar te kontak vir ’n gesprek.

NB:  Lynthia, 2020 is ’n bedrywige jaar vir jou as digter. Eers het jou debuutbundel, Uit die Kroes die lig gesien – baie geluk daarmee! – en toe verskyn jy as een van die gekose digters op I wish I’d said. Jy vertel in die program van die blootstelling wat jy geniet, maar ook van die dualisme dat jy eintlik vir jouself, en nie vir ’n gehoor wil skryf nie – maar in dieselfde asem noem jy dat jy besef jou stem móét gehoor word. Vertel asseblief meer.

LJ:  Ek sukkel om gewoond te raak aan die blootstelling. Die I wish I’d said-program is in 2018 geskiet en toe het ek nog nie ’n clue gehad oor wat nog gaan kom nie. Daar’s ’n liedjie, “Dear old Nicki”, van Nicki Minaj (wat ek baie lief voor is) waar sy met haarself praat. Sy sê vir haar ou self “I live the life now that we would day dream.” Ek sou graag as twaalfjarige Lynthia wou hoor dat my melancholie nie my skuld is nie, dat depressie soos enige ander siekte is en daar hulp is. As ek nou kan ’n depressiewe kind help sal dit mos baie selfsugtig wees om te swyg.

NB:  Jy verwys na ’n onstellende diagnose, ’n geestesstoornis, waarmee jy moet saamleef. As mens kyk na die biografiese geskiedenis van sommige skrywers, skilders en komponiste, dan blyk dit dat stoornisse soos byvoorbeeld depressie of bipolariteit ironies ook hulle “voordele” gehad het as dit kom by die skeppingsproses. Melancholie is onder meer die katalisator van skeppende idees, ensovoort. Wat is jou siening of belewenis hiervan?

LJ:  Melancholie is die katalisator. Ek stem met dit saam, maar ai, hoe onregverdig is dit dat dit die prys van kuns moet wees. Ek lees laas ’n aanhaling raak wat lui, “You write so beautifully – the inside of your mind must be a terrible place.” Dit het my hartseer gemaak oor dit so waar is. Ek praat nou die dag met my vriend Douglas Reid Skinner die storie van die kunste wat uit soveel seer uit kom. Hoe sal ons maak? Vat, maar jou goijna (puch) vat en baie water drink.

NB:  Jy noem dat jy spyt is dat jy nie volledig in Nama gedigte kan skryf nie, en die taal baie graag wil aanleer. As jy jou drome rakende die oordrag en uitbou van die taal vrye teuels kon gee, wat sou dit wees?  Wat se projekte? Vertel ons asseblief, sonder énige beletsel op jou drome.

LJ:  ’n Kunsskool. ’n Kunsskool in Namakwaland. Ons van die Noord-Kaap moet gedurig plekke soos Joburg of die Kaap toe gaan om diep in die kunste te gaan. Ons het nie eers ’n kunstefees nie en hier is soveel talent en ons het soveel om te bied.

NB:  I wish I’d said…SO1EO9 is ’n aangrypende program en dit vang die essensie van die digter, Lynthia Julius, treffend vas. Vertel ons van jou belewenis van die verfilming van die produksie. Enige hoogte- of laagtepunte?

LJ:  Dit was lank. Ons het die Vrydag en Saterdag geskiet. Justin Strydom, wat die onderhoud met my gevoer het, was fantasties. Hy’t my op my gemak laat voel en ek het dit baie geniet, maar hier namiddag toe skop die moeg in en ons moet nog skiet. Dit was uitdagend. Ek weet nie hoe akteurs dit uithou nie. Ek het nooit beplan om oor Ritchie te praat nie. Ek het dit nie eens as iets gesien wat ’n belangrike rol in my lewe gespeel het nie. Toe my ma begin praat van hoe ek ontwortel was (sy het nooit voorheen daaroor gepraat nie), het ek eenkant gesit en begin huil. Ek het eers met die verfilming rêrig besef wat die trek Ritchie toe aan my gedoen het. Ek het dit al die jare net uitgeblok en nie daaroor gepraat nie. Dit was ’n eye opener.

NB:  Temas wat sentraal staan in die werk van bruin digters, is die heling van (heterogene) identiteite. Waarom dink jy is poësie so kragtige medium in die uitdrukking en genesing van hierdie identiteite?

LJ:  Ek dink nie mens moet ’n sekere tema as sentraal sien bloot oor die groep digters dieselfde ras het nie. Ek het altyd gehoor daar word gepraat oor digters in Afrikaanse poësie, maar in dieselfde asem word daar gepraat van ‘bruin digters.’ Ek het ’n broertjie dood daaraan. Ek hoor al hoe meer en lees al hoe meer raak dat ek ’n jong bruin digter is, of ’n jong bruin stem is. Niemand plaas die term ‘wit’ voor digters wanneer daar oor digters van my ouderdom geskryf word wat nie bruin is nie. Ek is baie huiwerig om vrae te beantwoord waar daar van bruin skrywers gepraat word.

En die wenner is…

Die groot dag het uiteindelik aangebreek: Op 6 Augustus het AVBOB hulle poësiepryswenners vir 2020 is tydens ’n aanlyn galageleentheid bekend gemaak. Maretha Maartens het weggestap met die eerste prys, ’n bedrag ter waarde van R10 000 en ’n boekgeskenkbewys van R2 500. Tydens hierdie spoggeleentheid is die AVBOB Poësie-bloemlesing, volume 3, ook bekendgestel. Op ’n AVBOB Poësieblog word die belangrikheid van dié projek onderstreep: “Met die vierde kompetisie wat op 1 Augustus geloods is, sou ’n mens weliswaar kon redeneer dat die projek as ’n nasionale juweel beskou moet word – ’n kernbelangrike argief wat ons kultuur getrou boekstaaf, en ’n sosiale hulpbron wat mense in staat stel om hul emosies te verwoord en uitdrukking te gee aan hul waarhede op maniere wat nie in die gewone daaglikse handel en wandel moontlik is nie.”

Vir meer inligting besoek www.avbobpoetry.co.za

Verwysing:

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=3414610435269516&id=100001617786153

 

 

 

A brother may not be a friend, but a friend will always be a brother. – Thomas Jefferson

 

Ek besoek sy laaste plasings. Dit is die Facebook-blad van die skrywer, Jaco Botha, wat in 2016 oorlede is. Ek bevind my in die digitale nalewe. Ek kyk na die flikkerende pikselbeelde, tot lewe gewek deur algoritmes en bloot ’n simulasie van dít wat was. Die bodemlose skerm is ’n heelal waarin alles beskryf, maar niks verstaan kan word nie. Met die koms van  inligtingstegnologie is alles nóg lewend, nóg dood.

Daar is diegene wat onkundig is oor Jaco se afsterwe: Hulle wens hom geluk met sy verjaardag. Hy word gemerk in Spotify-plasings, of vir ’n virtuele aansit by ’n gunsteling-restaurant. Die lewe gaan voort. Maar dis die laaste plasing – die een heel bo aan die Facebook-blad – wat my aandag trek: Tom Dreyer is with Jaco Botha and 6 others. I wish I’d said…SO1E05.

Daar is drie soorte dood, skryf David Eagleman in sy versameling essays oor die mitologisering van die nalewe. Die eerste dood is wanneer die liggaam, die menslike masjien, afskakel. Die tweede dood is wanneer daar afskeid geneem word van die liggaam, die teraardebestelling of die verassing. En die derde dood is daardie onbepaalde oomblik iewers in die toekoms wanneer jou naam vir die laaste maal genoem word.

Afrikaanse poësielesers was in beroering oor Tom Dreyer se AVBOB wengedig (2019), “Slaap jy solank, dan hou ek die fort.” Jaco, oftewel Tien, het een ’n noodlottige dag in Oktober 2016 sy eie lewe geneem. Sy bynaam was Tien, omdat hy met net tien persent sig gebore is maar ten spyte van sy swaksiendheid ’n vervulde lewe gelei het. Nee, die derde dood het nooit vir Jaco aangebreek nie. Hy is verewig in Tom se elegiese vers. Anders gestel: Tom en Jaco sal altyd sinoniem wees met dié AVBOB wengedig. Want ’n digter, die magiër van ouds het die gawe om hulle geliefdes wat hul voorgegaan het, se lewe en nalatenskap lewend te hou.

In die negentigerjare het my paaie ook die van Tom en Jaco s’n gekruis. Jaco was die eerste MA-student in skeppende skryfkuns in die land, en het in 1999 hierdie graad met lof onder leiding van Etienne van Heerden verwerf. Daarna het Tom en ek gevolg. Ons was al drie wenners van die M-Net-beurs vir skeppende skryfwerk. En ons het al drie blinkoog uitgesien na ons publikasies wat sou spruit uit ons onderskeie MA-verhandelings. Met my eerste ontmoeting met prof van Heerden het hy gespog met sy studente: Ek kan nie voorbly om vir Tom papier te stuur nie, het hy geglimlag, terwyl hy lof gehad het vir Jaco se gestroopte skryfstyl.

I wish I’d said…SO1E05

Tom Dreyer is gebore op Parow, die jongste van vier kinders. “Ek was die nar in die gesin,” lag hy. Sy wilde hare herinner aan Beethoven. Hy vertel van sy kinderjare, hoe sy ouers die grondslag in die vorming van hul onafhanklike denke gevorm het. “Ons is aangemoedig om vir onsself te dink. Daar was baie debatte in die huis,” vervolg hy. Geen wonder dat Tom hom op skool tuis gevoel het by die nerds en die jocks nie. Die skrywer praat vinnig, val homself in die rede. Die teken van ’n intellektuele gimnas, dink ek.

Hy lag weer, die keer oor die gewraakte oproepinstruksie om Upington toe te gaan om aan te meld vir nasionele diensplig. Daar was kadette op skool en uniformdraers het oral die septer geswaai. Dit was die 80’s, die Bosoorlog, en hý wat Tom is het dit nie vrygespring nie. En dan vertel hy van daardie keer toe hy in Tygerberg-hospitaal opgeneem is vir depressie en hoe sy pa, met trane op sy wange, deur die hospitaal se parkeerterrein bly ry het. Tog; in retrospeksie was dit alles vormende faktore wat tot Tom se belowende en latere suksesvolle loopbaan as skrywer en digter sou lei. Die kamera zoem in op die romans wat reeds uit sy pen verskyn het: Erdvarkfontein, Stinkafrikaners, Equatoria, Dorado, en die bundel kortverhale, Polaroid. Sy werk is onder meer bekroon met die Eugène Marais-prys vir Letterkunde.

Hy vertel van die aanvanklike invloed van Taratino op sy werk – die viering van die oppervlak, noem hy dit, ’n soort hipervisualiteit, ’n gulsige en gejaagde verbruikerskultuur. En die estetika van geweld. Ek het Erdvarkfontein in die 90’s gelees en onthou die gewelddadige tonele se aanbod as komies en hoogs vermaaklik. Oorspronklike en verfrissende skryfwerk, inderdaad.

En dan is daar Jaco Botha, Tom se skrywersvriend. “Jaco was Tom se skrywersbroer,” herinner Tom se lewensmaat, Vasti, hom. Want Jaco was immers die subjek van Tom se wengedig.

“Aanvanklik het ek gedink Jaco is bietjie van ’n poephol,” en hy lag weer. Dan, op ’n ernstiger noot: “Jaco was kompleks. Kwasterig en charismaties.”

Ons was boemelaars,” spot hy oor hulle vervloë studentedae en voeg nostalgies by: “Die wêreld met sy vreemdheid en malheid het oor ons gespoel.”

Dan volg ’n insetsel van Jaco, besig om kitaar te speel en te sing:

Sê my was daar nog ’n blommetjie

sê my was daar nog ’n roos

 

 

“Jaco het ’n rare blik op die lewe gehad. Hy kon dinge distilleer…hy was soos ’n Afrikaanse Raymond Carver.” ’n Baie akkurate taksering van hierdie skrywer se oeuvre, dink ek, en Jaco se rasperstem sing weer:

en waar’s die liefde,

die liefde, vanaand

Jaco se dood was ’n geweldige skok. Daar was nog so baie wat hierdie twee vriende saam wou doen: projekte, soos om tydens ’n road trip stories oor die Karoo te skryf. “En nou is alles so abrup verby. So onwerklik.”

sê my waar’s daar nog ’n skuilplek

en sê my waar’s daar nog troos

Sommige herinneringe is bittersoet. Daar is die boek, steeds in manuskripvorm, wat Tom en Jaco saam geskryf het: Skuins voor Armageddon, deur Roy Braxton.

“Roy Braxton is die commonste naam waaraan ons kon dink.” Weer die lag. Dan ernstig. Dit is die gevoel van leegheid, van die onvoltooidheid van hierdie hegte vriendskap wat die digter genoop het om troos te soek by die muses. “Die koerante…LitNet het my gevra om iets oor Jaco te skryf, maar ek kon nie. Die gedig was ’n knoop in tyd.”

Die gedig het ontstaan toe Tom en Jaco se gesamentlike vriendekring nog rou was ná hul vriend dood. En dit was die katarsis van nagelate woorde wat uiteindelik heling vir almal sou bring.

.

Slaap jy solank, dan hou ek die fort 

(vir jaco botha 17 sep 1972 – 19 okt 2016)

.

beteuterd soos twee pienk kwitansies

pas ontvang vir twaalf kopieë

van ons m.a.-verhandelings

dwaal ek en jy na die middel-kampus

van uct platane platane en ’n flitsblik

van die see onthou jy hoe jy daai aand

in ons gehawende flat neffens de waal-park

mooitjies vir jou ’n sigaret uit jou kwitansie rol

sodat jy weer behoorlik kan asemhaal?

.

onthou jy die nag toe ons bo enigiets op aarde

die more wou sien breek oor magersfontein?

met die wegtrek het jy nonstop gepraat

oor die verskille tussen fisante en patryse,

maar skuins ná drie was die maan kil

oor clanwilliam se water die more ver

patryse net so stom soos fisante ons was koud

en moerig individueel maar meestal vir mekaar

.

ek sien jou oplaas op die gewel van jou kothuis staan

en botweg weier om af te kom ek hoor jou kla dis

gevaarlik daaronder en ek weet wat jy bedoel nes daai

aand by die kknk toe jou trane so vryelik soos gemorste

whisky op die kroegtoonbank spat, en jy sê: kom ons gaan

slaap eerder, tom, dan is ons ten minste nie meer wakker nie.

ek verstaan my tjom my tjom slaap jy solank want die nag

is lank en die son sal basically forever oor magersfontein verrys

.

intussen sal ek nog vir ’n rukkie dié kant die fort probeer hou

solank ek nog onthou solank ek nog onthou solank ek

onthou kan jy met ’n halwe glimlag op jou gewel blý

staan: wagtend op daardie onverstaanbare golf wat toe

meer verwoestend as enige woord oor jou sou breek

.

Hoe het Tom die produksie en verfilming van AVBOB se gewilde poësieprogram, I wish I’d said, ervaar?

“Die verfilming het oor twee dae gestrek. Ons het die vorige dag teruggekom van België en die katte was oorstelp – hulle het op my skoot gespring en teen die kamera opgeklim. Hulle wou ook op die program verskyn,” lag hy.  En vertel van die begeleidende verse wat hy geskryf het vir die kunstenaar, Liza Grobler se Everard Read-uitstalling wat op dag twee van die verfilming gehou is. “Justin Strydom en sy kameraspan het alles ongelooflik professioneel hanteer.”

Tom Dreyer is ’n geliefde en bekroonde prosateur, maar sy lesers – en die literêre landskap – sien reikhalsend uit na sy digdebuut.

Onthou om Saterdaemiddae om 14:00 op SABC 2 in te skakel vir I wish I’d said. Nóg ’n ligpunt in hierdie onseker tyd van Covid-19 is dat die AVBOB Poësiekompetisie weer op 1 Augustus vanjaar afskop. So, as jy nog nie ’n profiel geskep het nie, of gedigte wil instuur, besoek die AVBOB Poetry Facebookblad of www.avbobpoetry.co.za vir meer inligting.

 

Verwysing:

www.avbobpoetry.co.za.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

1.

 

Op 6 Junie vanjaar het die meertalige AVBOB Poësiereeks, I wish I’d said, afgeskop. 13 digters, 11 tale, 30 dorpe en stede en 11 000 km dwarsoor Suid-Afrika – die reeks vertoon op SABC 2 elke Saterdagmiddag tussen 14:00 – 14:30, en bestaan uit 13 episodes. Die digters bied elk ’n intieme binnekyk op hul lewens en digterskap; hulle grootwordjare…en dít wat hulle inspireer om te dig. Dit is die egtheid van die reeks wat opval. Die digters gesels – heel outentiek – in hulle onderskeie moedertale en die anderstalige kykers kan die programme volg via die Engelse onderskrifte. En, vir diegene wat hierdie kleinodes misloop word daar na afloop van elke program ’n YouTube-skakel beskikbaar gestel.

Digters is tradisioneel die profete, lofsangers, trabadoers en genesers van ’n samelewing, maar hulle nie sal huiwer om sosiale kritiek te lewer indien nodig nie. Deels dokumentêr, deels reis en deels ontdekking: In vanjaar se I wish I’d said maak die kyker kennis met ’n werker by ’n kragsentrale, ’n Swazi-prinses, ’n hoenderboer en ’n universiteitsdosent, om enkeles te noem. Poësie en storievertel loop immers hand aan hand en verhale uit die omgewing van Verdwaal en Ficksburg, Gemsbokspruit en Ga Matlala kry gestalte as die vorige AVBOB Pryswenners hulle harte teenoor kykers oopmaak. Elke program is ’n digterlike reis in eie reg.

Sedert die aankondiging van die AVBOB Poësiekompetisie op Mandeladag 2017, is daar reeds oor die 80 000 gedigte ontvang waarvan 10 000 op AVBOB se Poësiewebtuiste gepubliseer is. 2019 se Ek wou nog sê…-reeks het gefokus op Afrikaanse digters, terwyl vanjaar s’n ’n polifoniese klank het. Poësie – in al elf landstale – reik egter duskant geografiese of kulturele versperrings en die reeks verenig ons ryke diversiteit in ’n kollektiewe mosaïek van verlies, liefde en genesing.

 

2.

 

I wish I’d said…SO1E01

We are born of the same black womb

We originate from one bone and feed from one bowl

– Tieho Mkhendane

 

In Komati, ’n uur se ry vanaf Middelburg, kom ons die 2017-Sotho AVBOB Pryswenner teë. Tieho Mkhendane is ’n algemene werker by die plaaslike kragsentrale. Hy is ‘n sensitiewe man en praat sag; vertel van sy kinderjare wat hy as ‘normaal’ (nie goed nie en nie sleg nie) beskryf. Twee van sy sibbe het jonk gesterf en hy het sonder ’n pa grootgeword. “My moeder het haar swaarkry vir ons weggesteek,” sê hy peinsend. “Sy het half ses soggens van die huis vertrek en saans sesuur teruggekeer.” Tog; ten spyte van armoede en uitdagings is Tieho dankbaar dat hy ’n goeie opvoeding gehad het. “My moeder se gebede het my saans aan die slaap gesus. En as ek soggens wakker geword het, het sy steeds gebid. Haar gebede was my alarm.” Die kamera toon ’n vrou se hand wat herhaaldelik deur ’n Bybel blaai. Tieho se moeder se geloof sou later ook sý rigtingwyser word.

Die digter se gesig helder op wanneer hy van sy ouma vertel. Skoolvakansies was die hoogtepunt as die uitgebreide familie se kinders by nkgono gaan kuier, dan het sy die lekkerste kos gekook en daar was selfs genoeg vir ‘n tweede opskep ook! Vir ’n oomblik sien die kyker iets van Tieho se edel en onbedorwe karakter, en kyk verder, knop in die keel. Dit was egter met sy ouma se afsterwe dat Tieho sy passie vir poësie ontdek het. “Skryf ’n treurdig,” het Mampone, soos hy teer na sy moeder verwys het, voorgestel. “Wat is ’n treurdig?” wou die seun weet. En sy het verduidelik dat hy al die hartseer wat hy in hom opkrop, op papier moet neerpen.

Die lig het vir die jong digter opgegaan, want hy het immers gereeld poësie gelees. “Almal in die kerk was aangedaan en het gehuil toe ek my gedig voordra. My moeder het aanvanklik nie geglo dat ek dit sélf geskryf het nie!” voeg hy trots by. Ná die skryf van sy ouma se begrafnisvers het Tieho ’n merkbare emosionele verligting ervaar, en besef dat die weg van poësie in die toekoms inderdaad een van ontlading sou wees. Dat hy ook die seer namens ánder kon verwoord, en so genesing vir talle van sy lesers sou bring.

Die program berig oor Tieho se jeugjare in Masaleng-laerskool en die gelyknamige hoërskool tot op Wits se studentekampus, waar hy as jong student Politieke Wetenskap wou studeer. Maar dit was nie die loopbaankeuse wat hy in gedagte gehad het nie: Tieho het homself op nóg ‘n kruispad bevind – en besluit om ’n priester te word. En die jongman het vertrek na Vrede, na die kweekskool om die nodige opleiding te kry.

Maar ook hier, op Vrede, het Tieho ironies genoeg nie sy vrede gevind nie. Hy kyk reguit in die kamera en bieg, doodmenslik: “’n Rooms-katolieke priester mag nie vrouvat nie. En ek kan nie sonder ’n vrou leef nie.”

Terug op Ficksburg het Tieho die liefde van sy lewe ontmoet en getrou. Sy droom om gesinsman te word, is bewaarheid. Maar die verlange bly altyd dié digter se deelgenoot… as gevolg van werksverpligtinge sien hy sy gesin net een maal ’n maand.

Hoe het die plaaslike gemeenskap Tieho se digtalent raakgesien?

’n Vriend vertel hoe Tieho ’n gedig voorgedra het tydens ’n Kaizer Chiefs- en Pirates-wedstryd. “Ek het net hierdie wondermooie stem in die agtergrond gehoor, maar sou nooit kon droom dat dit Tieho se gedig is nie…”

Dit was toe die dood vir die derde maal aan Tieho se deur kom klop, dat hy trefseker geweet het wat sy roeping in die lewe is: Hy moes sy digterskap uitleef; dit uitdra na ander sodat die bloeigrond van sy eie verdriet ook vir hulle genesing sou bring.

Wie was dit? Wie het die dood kom haal? Die digter laat sak sy kop. ’n Aar bult op sy voorkop en sy pyn is tasbaar. Mampone. Sy geliefde moeder is op 29 Desember 2016 onverwags aan ’n asma-aanval oorlede. “Sy het geweet sy gaan dood,” sê hy moeisaam. “My kinders,” was haar laaste woorde toe sy twaalfuur die nag almal byeen geroep het. “Sy het vroeër die dag al ons wasgoed gedoen.” Die kamera toon ’n paar wasgoedpenne wat verwese aan ’n kaal wasgoedlyn bly dobber. En weer tref dit my: I wish I’d said se beeldmateriaal beweeg soos vloeibare poësie self – danksy die direkteur van fotografie, Phumelani Mdlalose en sy span wat die kinematografie behartig het.

Vir die soveelste maal vee Tieho die trane weg. “My moeder het bevestig dat ek ’n digter is. Ek het nie die kwalifikasies nie, maar in my hart weet ek ek is ’n egte digter, een in murg en been.”

Dan helder sy gedig op en hy vertel van die AVBOB Poësieprys wat sy lewe onherroeplik verander het. Afgesien van ’n welkome kontantbedrag, is dit die digkunsreuse en mentors wat deurlopend in sy talent belê met raad en leiding. Tieho is ook die trotse eienaar van ’n Facebook-digblad, genaamd “Mohloding oa Lethabo”, waar hy oor bykans enige onderwerp dig.

 

3.

 

Vanjaar, met die uitbraak van Covid-19, is die AVBOB Poësieprojek meer relevant as ooit. Ons almal staar dood en verlies in die gesig; al is dit dalk nie dood in die letterlike sin van die woord nie, is dit waarkynlik ekonomies. Of metafories. Suid-Afrika treur, en gewone mense, ontluikende digters en lesers uit alle strata van die samelewing sal opnuut die transformerende krag van poësie ontdek. Ten spyte van die verdelende magspolitiek van politici, is die boodskap van dié projek dieselfde: dit is ’n oproep na eenheid en genesing. Daar is hoop en daar ís lewe na die dood.

Hier volg die volledige programskedule:

Episode 1: Tieho Mkhendane (2017 AVBOB Poetry Prize Sesotho)

Episode 2: Nokukhanya Mahlalela (2018 AVBOB Poetry Prize Siswati)

Episode 3: Kutsi Emmanuel Lindinkosi Mpanza (2017 AVBOB Poetry Prize isiZulu)

Episode 4: Kgabo Sebatjane (2018 AVBOB Poetry Prize Sepedi)

Episode 5: Tom Dreyer (2018 AVBOB Poetry Prize Afrikaans)

Episode 6: Nthabiseng Cujane (2017 AVBOB Poetry Prize Setswana)

Episode 7: Kedibone Mphethi (2019 AVBOB ‘What if, South Africa’ Prize English)

Episode 8: Patrick Khosa (2018 AVBOB Poetry Prize Xitsonga)

Episode 9: Lynthia Julius (2017 AVBOB Poetry Prize Afrikaans)

Episode 10: Mfana Solomon Skhosana (2018 AVBOB Poetry Prize isiNdebele)

Episode 11: Simphiwe Nolutshungu (2018 AVBOB Poetry Prize isiXhosa)

Episode 12: Caroline F Archer (2017 AVBOB Poetry Prize English)

Episode 13: Maṱodzi Magoro (2018 AVBOB Poetry Prize Tshivenda)

Die AVBOB Poësiekompetisie skop vanjaar af op 1 Augustus en sluit op 30 November. Die wenners van die 2019 AVBOB Poësiekompetisie word in Augustus aangekondig. Vir meer inligting besoek die AVBOB Poetry Facebookblad of www.avbobpoetry.co.za.

 

Verwysings:

www.avbobpoetry.co.za.

https://www.avbobpoetry.co.za/Blog/View/42

 

 

“Ek gaan jou boek bestel, maar dan moet jy dit vir my teken.”

“Sal jy vir my iets voor in die boek skryf en dit teken?”

“Ek soek ’n getekende kopie, asseblief.”

Dít is die versoeke wat ’n skrywer, wat pas ’n boek vrygestel het, aanhoor. Maar wat is die redes – of die dryfvere – agter die teken van ’n boek? Wat maak dit vir die koper so spesiaal, of selfs gesog?

Professionele boekversamelaars, daardie ywerige bibliofiele, ken die waardekategorieë van getekende kopieë. Laasgenoemde behels waar en wanneer die boek geteken was en aan wie die getekende kopie gerig was – en of daar ’n inskripsie voor in die boek is, aldan nie. Die skaarsste, of vraag en aanbod van ’n boek, die ikoniese status van die skrywer of ander historiese gebeure bepaal ook die waarde van so versamelaarskopie. Van die mees gesogte getekende kopieë is byvoorbeeld Where the wild things are (Maurice Sendak, $25 000); To kill a mockingbird (Harper Lee, $25 000), of A farewell to arms (Ernest Hemingway, $17, 500).

Suid-Afrikaanse lesers se oogmerk met getekende kopieë berus waarskynlik meer op die sentimentele as die finansiële waarde van ’n getekende kopie. En nie alle boekkopers is boekversamelaars nie, en die begeerte om getekende boeke te bekom is waarskynlik nader aan die besit van memorabilia. Dit is onthougoed en kosbare bêreboeke; memento’s.

In The strange history of Bonnie and Clyde beweer die skrywer, Treherne, dat getekende kopieë onderliggend dieselfde logika vorm as met relieke. Die woord “relieke” hou verband met die woord “remains”, en kan dui op enige vorm van fisieke oorskot of besittings wat met ’n heilige geassosieer word. Dalk moet “heilige” eerder in ’n figuurlike sin gebruik word, want musiek-, film- of sportsterre se “relieke” is ook uiters waardevol.

Binne die Christendom verwys die begrip reliek onder meer na 2 Konings 13: 20-21, waar ’n Moabietiese man in Elisa se graf begrawe is maar met die aanraking van Elisa se beendere weer lewendig geword het. Nóg so ’n voorbeeld is Handelinge 19: 11-12, waar doeke en voorskote wat in aanraking was met Paulus se vel, op hul beurt weer siekes kon genees by wyse van die bemiddeling van ’n genesende, goddelike krag. Die gebruike van relieke kom steeds volop voor onder aanhangers van charismatiese godsdiens, byvoorbeeld op die televisieprogram, Kruiskerk, word doeke met die palmafdruk van ’n betrokke pastoor (en selfaangestelde geloofsgeneser), verkoop. Dit sê nogal baie van magiese denke – of magiese objekte – en die rol van bygeloof binne geloof.

In Mei 2018 het die aartappelboer en lekeprediker, Angus Buchan, ’n gebedsaamtrek vir reën op Mitchell’s Plain gehou waar hy ’n groep gangsters toegespreek het. Hy het tydens die diens van sy klere ontslae geraak en in slegs ’n T-hemp, denim en sokkies verder gepreek. Sy Bybel, baadjie, hemp, stewels en Stetson het hy aan bendeleiers uitgedeel met die opdrag dat hulle hul gawe van leierskap in diens van die Here moet stel, en nie misdaad nie. Hierdie uitdeel van Buchan se persoonlike klerasie tref mens onmiskenbaar as die oordrag van relieke (al is dit ’n grandiose gebaar). En weer eens voer magiese denke die botoon.

En van die charismatiese na die poëtiese: In Alruin beskryf H.J. Pieterse die erotiese proses as ’n gewyde of spirituele belewenis wat in herinnering geroep word deur relieke:

.

OU PARFUUM WAT SWAAR

.

Ou parfuum wat swaar

in hout intrek.

Jy het uit geel herfsreën

binnegekom.

.

Die rook van jou sigaret

maak marmerpatrone.

Ons buig inmekaar,

gesmelte glas op roosglas.

.

In die nanag sê jy reëls

uit ’n ou vers of gebed

in die swart katedraal

van jou slaap.

.

Later kry ek in my bed

’n haarpatroon, ’n geur;

relieke

van ’n liefdestyd.

 

Bloedrelieke. Wat ’n mooi woord is dit nie! Toe Abraham Lincoln op 15 April 1865 doodgeskiet is in die Ford-teater, sou niemand kon raai hoeveel keer sy doodsklere – bloedrelieke – van hande sou verwissel nie. Hierdie bebloede hemp, jas, broek en das was op ’n kol in die betrokke teater in ’n glaskabinet toegesluit nadat Jan Publiek stukkies bebloede materiaal uit die jas geskeur en dit verder beskadig het. Die klere was op ’n stadium selfs toegesluit in die Greensboro-bankkluis; daar was duidelik angs en verwarring oor wat om met die morbiede nalatenskap te doen. ’n Ander voorbeeld is die berugte bankrowers, Clyde Barrow en Bonnie Parker wat in 1934 doodgeskiet is in ’n polisiehinderlaag in Louisiana. Dié twee rampokkers was baie gewild onder die Depressie-geteisterde inwoners van Texas en het met hulle dood heroïese status bereik. Hulle is weliswaar ver van heiliges…maar ’n skare mense het op die koeëldeurboorde Ford V8, waarin Barrow en Parker se liggame gelê het, toegesak. Daar is letterlik bloedrelieke gemuit van die polisietoneel – sommige verbygangers het glasstukke in die pad opgetel terwyl ander weer met ’n skêr (bebloede) haarlokke uit Parker se haardos geknip het. En dit bring ons by die begrip murderabilia. Dit is, soos mens kan aflei, versamelaars wat artefakte wat aan moordenaars en/of slagoffers behoort het, versamel – dit betrek ook voorwerpe wat gebruik is op misdaadtonele, byvoorbeeld wapens, klerasie, of selfs die kuns wat die moordenaars in die gevangenis gemaak het. Die sielkundige dryfvere agter dié donker en makabere versameldrang is kompleks, maar dui in kort daarop dat dit aan die versamelaar ’n gevoel van mag gee en dat die items op ’n primitiewe vlak ‘trofeë’ in die hande van die besitters word: Die jagter jag nou sélf die jagter deur eienaarskap van laasgenoemde se besittings te neem.

Memorabilia verloor waarde as dit skoongemaak word, byvoorbeeld die af- of uitwas van bloed. Dit moet outentiek, in takt bly; die rugbytrui van ’n rugbyheld wat opgeveil word, moet byvoorbeeld nie gewas word nie (die sweet moet daarin bly).

Treherne het opgemerk dat getekende kopieë as relieke gesien kan word. Relieke dra die spore van die lewe; dis om iets van die rou DNS van iemand te besit, of menslike weefsel, as jy wil, outentiek en onvervals. Getekende kopieë hou ’n bekoring vir boekliefhebbers in. Die outopen-tegniek, waar die skrywer se handtekening in drukkersink verskyn en onderworpe is aan reproduksie, beskik slegs oor kuriowaarde, niks meer nie. Wat is meer persoonlik as die skrywer se outograaf in regte ink, iets van sy identiteit, en wat is meer verteenwoordigend van ’n skrywer as sy skrif self? En ’n inskripsie gerig aan ’n bewonderende leser?

.

Wanneer ’n digter sterf

 

stroom huldeblyke in

oor die enorme verlies en bydrae

van óns stilgemaakte digterlike stem

 

Wanneer ’n digter sterf

staan die literêre lykbesorgers gereed

met oordrewe takserings

oor die kwadratuur van sy sirkel

 

Wanneer ’n digter sterf

is daar onbetaamlike vrae

oor die lewenstyl en selde

of hy ’n rondeel of distigon kon skryf

 

Wanneer ’n digter sterf

word hy stellig, indien onderteken

aangekoop en gou vergeet

tot ’n ander digter kort hierna vertrek

 

Wanneer ’n digter sterf

mag sy gedigte tog ’n ewige leser beërf

 

(Joan Hambidge. Uit: Lot se vrou, Human en Rousseau: 2012)

.

Verwysings

https://www.news24.com/news24/SouthAfrica/News/buchan-gives-his-shirt-boots-and-stetson-to-gangsters-at-prayer-meeting-20180324

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Relic

Pieterse, H.J. Alruin. Pretoria: HAUM-Literer, 1989.

Treherne, J. The strange history of Bonnie and Clyde. New York: Cooper Square Press, 2000.

 

 

 

 

Of dit gloeiwurms in grotte is … of vonkende plankton wat soos ’n sterrehemel onder die seewaters skyn; of die silwer borduurwerk om ’n vis se romp; of die nederige vuurvlieg met ’n flitsie in sy stert: bioluminesente lewe is verstommend, oeroud, en beskik oor gesofistikeerde sein- en kommunikasiestelsels. Skrikwekkend futuristies.

Die lampie van die Photurus-vuurvliegie is bedek met skubbe wat ’n geriffelde patroon vorm, amper soos dakteëls wat oor mekaar geplaas is. En tog laat dit die lamp byna 50 persent helderder skyn as wat dit die geval sou gewees het as die skubbe plat gelê het. Gepraat van biomimese – of die mens se nabootsing van biologiese verskynsels in die vervaardiging van produkte en tegnologie: hierdie ‘ontwerp’ van die vuurvlieg se lamp word gebruik om ligemissiediodes (LED’s) doeltreffender te maak. Wetenskaplikes het LED’s bedek met ’n geriffelde oppervlak wat soortgelyk is aan dié van die vuurvliegie se lampie. Die gevolg was dat die LED’s tot 55 persent meer lig uitgestraal het. Haas ongelooflik!

Beide Aristoteles en die Romeinse filosoof Pliny het verwys na vermolmde hout wat “’n gloed afgee”. Eers ’n paar eeue later het dié magiese verskynsel, gloeiwurms, ’n naam gekry, naamlik bioluminesensie. Dit verwys na lewende organismes soos marienediere, byvoorbeeld jellievisse, fungi, mikro-organismes, fosfor in ’n seesoom, bakterieë en insekte wat self lig kan vervaardig. By ’n vuurvlieg, byvoorbeeld, dien die ensieme, lusifirien en lusiferasie in die kewer se buik as katalisators wat in die teenwoordigheid van suurstof en water (vog) reageer om lig te vorm.

Lank voor die implementering van veiligheidsligte in myne, het myners bottels vol vuurvlieë gedra om hul omgewing te verlig. Interessant genoeg dien die lampies wat ligdraende organismes dra, min of meer dieselfde doel as by die mens, wat lig kunsmatig moet vervaardig. ’n Bioluminesente organisme straal (of flikker) lig óf as deel van hulle kamoeflering en mimikrie; óf om alarm te maak teen gevaar, byvoorbeeld predatore; óf om te dien as lokmiddel (vir prooi); óf om as deel van reproduksie hulle maats te lok of te herken.

 

 

Bioluminesensie het al menige digter geïnspireer; veral die vuurvlieg word as magiese wese verbeeld. Daar is ook digters wat ’n meer wetenskaplike beskouing rondom hierdie ligdraers verwoord. In “Swanger vrou” skets Jonker die herinnering van ’n betowerende jeug teenoor die ontluistering en onthutsende werklikheid van swangerskap, strofes 3 en 4:

.

Nòg singend vliesrooi ons bloedlied,

ek en my gister,

my gister hang onder my hart,

my kalkoentjie, my wiegende wêreld,

en my hart wat sing soos ‘n besie,

my besie-hart sing soos ‘n besie;

maar riool o riool,

my nageslag lê in die water.

.

Ek speel ek is bly:

kyk wáár spat die vuurvlieg!

die maanskyf, ‘n nat snoet wat beef –

maar met die môre, die hinkende vroedvrou

koulik en grys op die skuiwende heuwels,

stoot ek jou uit deur die kors in die daglig,

o treurende uil, groot uil van die daglig,

los van my skoot maar besmeer

met my trane besmeer

en besmet met verdriet.

.

Ook in Marlise Joubert se vers, “Waterberge”, word die allure van ’n mooi jeugherinnering aan die hand van ’n vuurvlieg verbeeld, strofes 3-4:

.

dis nie ’n taal uit my Boland se berge nie

nog minder ’n taal van die San of ’n kind uit die Karoo

dis ’n anderste wartaal gekruisig in die bloed

wat uit die Waterberge val

’n donker rivier deur jou lyf laat reën

waar die vreemdeling geen weerkaatsing vind

geen afbeelding wat roer

tensy jy die vuur verstaan dat elke vlam

soos ’n witbasblom sy eie musica sacra straal –

.

ek reis soms terug op ’n oggend soos nou

met die Stabat Mater drywend agterna

ek steek gemaklik weer lanterns aan

vlieg geluidloos soos ’n vuurvlieg deur die veld

 

 

In Johann Lodewyk Marais se bundel, In die bloute, word ’n inkvis dubbelduidig en enersyds as Ars poëtikale siening, en andersyds as bioluminesente verskynsel voorgestel:

.

Die inkvis word in die treilnet

van die woord harteloos gevang.

Swyg sou nie onvanpas wees nie:

jou sien en weet bra sonder nut.

Maar met die diefstal van sy ink

bring jy hom meteens aan die lig.

.

Ook Johann de Lange bring in sy bundel, Weerlig van die ongeloof, die intelligente inkvis in verband met taal en die vermoë om te kommunikeer.

.

Die inkvis is ’n geisja

wat ligvoets dans oor koraal,

verwissel vlug kimono’s

in ’n ondersese taal.

.

Ongeag die invalshoek – mities, magies of wetenskaplik – dit is duidelik dat digters die bioluminesente vermoëns van organismes bedig as tipe seintaal of kommunikasie, en ek haal aan uit Cloete se Karnaval en Lent:

.

my insekte kan mekaar van ver roep

in die nag mekaar ruik

mekaar opspoor met feromoon

sonder radio of telefoon

van ver af in die donker

gloei die koue geel lig van vuurvliegies

en gloeiwurms morse vir mekaar . . .

 

 

 Verwysings:

 

https://en.wikipedia.org/wiki/Bioluminescence#:~:text=Bioluminescence%20is%20the%20production%20and,terrestrial%20arthropod%20such%20as%20fireflies.

https://www.jw.org/af/biblioteek/tydskrifte/g201402/lampie-photuris-vuurvliegie/

Cloete, T.T. 2014. Karnaval en Lent. Kaapstad: Tafelberg.

De Lange, J. 2010. Weerlig van die ongeloof. Pretoria: Protea Boekehus.

Jonker, I. 1963. Rook en oker. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.

Joubert, M. 2007. Passies en passasies. Pretoria: Protea Boekhuis.

Marais, J.L. 2012. In die bloute. Pretoria: Cordis Trust Publikasies.

 

 

 

Die skrywer, digter en dramaturg, Jeanne Goosen, is verlede nag oorlede nadat sy in ’n koma verval het. Dit is ’n voelbare verlies vir die literêre bedryf aangesien Goosen met sowel haar oeuvre as haar omstrede en dikwels aweregse openbare beeld vir opwinding gesorg het. Met Goosen, soos in die geval van Eugène Marais, was dit moeilik om tussen werklikheid en fiksie te onderskei, alhoewel haar stories en anekdotes daarop ingestel was om mense te vermaak en te amuseer. Die skeppende impetus was immer teenwoordig by dié woordskepper en mens.

Goosen het ’n verskeidenheid beroepe gevolg; sy was onder meer joernalis by Hoofstad, Oggendblad, Tempo en Die Transvaler, waar sy haar skryftalent geslyp het. As opgeleide radiografiste was sy egter rusteloos en ook werksaam as stoorkamerbestuurder, bibliotekaris by die vloot, vertaler, smous, afslaer, smokkelaar en sitrusboer. Goosen het dikwels geswerf en nogal herinner aan vroulike Bukowski. Haar lewe kan beskryf word as een van tragiek en triomf, van arm en ontwrigtende jeugjare tot dié van ’n gevierde en veelbekroonde skrywer. Petrovna Metelerkamp het onlangs Goosen se biografie, ’n Lewe vol sinne by Hemel & See Boeke vrygestel. 2020 was veronderstel om geboekstaaf te word as die Jeanne Goosen-jaar: ook Los gedagtes en Het jy geweet ek kan toor (poësie) deur hierdie nimlike skrywer het vanjaar verskyn. Goosen het in 1971 aandag getrek met haar poësiedebuut, ’n Uil vlieg weg. Sy laat ’n ryke nalatenskap van novelles, romans, eenakters en digbundels na en van haar romans is verfilm. Ons is nie almal so nie (1990) het feitlik oornag legendariese status bereik en die titel het sedert die negentigerjare deel van Afrikaanses se lingua franca geword. Vir laasgenoemde roman is sy bekroon met die CNA-prys, Rapport-prys en die M-Net-prys.

En op ’n meer persoonlike noot: Jeanne Goosen was my peetma. In my standerd 9-jaar,1989, het sy voorgestel dat sy my peetma (of peetpa, my keuse) word. Ek het ingestem, vol blydskap en verwondering – en Jeanne het ’n quart Amstel geknak op ons ooreenkoms. Ons het by die kombuistafel gesit waar sy oudergewoonte my jeugverse opgeskeur het en my in geen onsekere taal vertel het hoe swak dit nou eintlik is nie. Ek onthou ek moes die erdwurms uitgrou terwyl Jeanne visvang by Pelindaba. En as haar rooi Volla ingedraai het by die hek, het sy vir my boeke gebring – en my kennis en verwysingsraamwerk van wêreldletterkunde aansienlik verryk.

Van al die mense wat Jeanne geken het, is ek bevoorreg om te kan noem dat sy ’n groot invloed op die vorming van my jeugdenke gehad het. Ek het haar sagte kant geken.

Haar lewe was een van swaarkry, van die raffle wat sy as kind moes uitloof net om Lenie, haar troetelhoender, te verloor, tot die transformerende krag van kreatiwiteit wat haar later tot groot hoogtes sou voer. Want bó alles, en ten spyte van haar (goed gekamoefleerde) weerloosheid was sy ’n sterk mens.

Sy is by geleentheid ’n anargis, ’n geliefde rebel genoem.  En ek besef ’n huldeblyk soos dié skiet ver tekort om te verwoord wat ’n veelkantige, begaafde en uiters komplekse mens sy was.

Jeanne was 81 toe sy stil-stil oorlede is in haar meenthuis in Melkbosstrand. Sy sou 13 Julie 82 geword het. Haar versorger, Michelle van der Westhuizen en haar hondjie, Fudge, was by haar toe sy dood is. Daar sal na verwagting die naweek ’n diens vir haar gehou word.

 

.

By Corpernicus leen ek ’n slim slypglas

en loer by die luik van die hemel in

Kepler speel met sy spieëls

en baljaar tussen die mane van Uranus

En daar is die Meester ook

met sy boskasie vol skoenlappers

Hy is besig

Hy brou ’n nuwe skepsel

‘n ding—

iets tussen ’n komieklike insek

en ’n wollerige knaagdier

Uit papyrus kry dit twee vlerke

wat hy met spuug aan die krom skouers vasplak

Hy brand ook sy voorletters daarop uit

Want dit is sý eiendom, sý maaksel

Maar wysig God altyd wys?

want kyk:

Hy pas twee OK Bazaarsloffies aan die pootjies

en met haakspelde

speld hy ’n voorskoot aan die lyf vas

God staan terug

peins

sê nadenkend vir sy engel:

Sy sal op kruie wei en ‘n soet reuk versprei

en ek sal haar nie aarde toe stuur nie

maar ’n woning in die hemel gee

Voorts pluis God watte uit die wolk

weef ’n tweevertrek-kokon

en betig wind en weer

om hulle plek ten alle tye te ken

En dan druk God sy skepsel teen sy bors

lig die snaakse gesiggie na hom

en plaas sy mond op hare

God blaas

en die vlerke roer in die bries

Ek huil van vreugde uit die twee riviere van my oë

want op aarde het my ma min gehad

 

Uit: Elders aan diens, 2007

 

 

 

 

1.

 

Die mooiste blomme is dié wat vetplante maak. Kinderkunsblomme. Nederig en konkreet, na aan die hartslag van die aarde. Die mooiste blomme is nie rose of orgidieë – die koninginne met die kweekhuisname nie – nee; dit is woestynblomme.

My eerste bewuswording van ’n kataklismiese gebeurtenis was die Kaapse droogte twee jaar gelede. Ek het grootgeword in ’n waterryke voorstad in Pretoria. Daar was bome. Baie bome. Dit was die sewentigerjare; ek onthou ek het buitentoe gehardloop as dit begin blits. Hoeveel klein ewighede ek so in die reën vertoef het, sou niemand kon raai nie. My huismense het bekommerd na my geroep, maar my ouma het gesê: Los die kind, sy verstaan die reën. My ouma was deurwinter soos ’n kraai. Haar snaarblink hare was teruggekam en weggevou in ’n slakkie in haar nek. Sy het ’n bril gedra wat haar oë groot en teer laat vertoon het, en as sy iets met nadruk gesê het, het sy haar ooglede toegemaak. Ek kon my die koeltes in haar brilglase verbeel, ’n gerusstelling, diggesluit: haar wimpers was ’n skadunet. My ouma was van die Karoo en sy het wysheid gehad.

Eers later het al die wonderlike dinge name gekry. Petrichor. Amberwolke. Die eensame hemele van my kindertyd.

Dan is daar ’n ánder herinnering, een oggend, Januarie 2018. Vroegdag reeds was ek bewus van ’n vreemde dyns in die lug. Dit was bloedig stil. Die blompotte in my tuin het oopgebars, die wortels het ongenadig boontoe geskrei. Dit was tasbaar, die taai knettering in die lug. Vlieswolkies het verby gedryf, die geloei van die laatsomerwinde was op pad, winde wat geen reën sou bring nie en net die vure en bergbrande verder sou aanhits. ’n Nagloed het oor alles bly hang. Die grond het gebrand en gebloei om rowe te vorm. Na die woede en opstand oor die waterskaarsste het ’n weemoed gekom. Afrika het ’n warm weemoed – en daarná volg die behoefte om te bieg. Drome, hoop en wanhoop word uiteindelik een. Daar is dié wat teen alle weervoorspellings in bly bid en opkyk, lugwortels in die oë.

In nog ’n onverwante herinnering, jare gelede, het ek op ’n dag ’n ou vrou in Checkers gesien. Daar was net ’n kaktus en ’n boks wyn in haar waentjie. Intuïtief het ek iets begryp van droogte en van dors – die woorde suchen, versugting, sug, verlange, en verslawing is tog immers verwant. Haar irisse was gerimpel en haar oë dood. Die insident het my hewig ontstel.

2.

Vetplante het ewolusionêr ontwikkel tydens die Kryt-periode, die derde en laaste tydvak van die Mesosoïese era ongeveer 145 miljoen jaar gelede. Vetplante beskik oor sukkulente eienskappe naamlik om vog in hulle blare, stingels, stamme en wortels te berg. Xerofiete, halofiete en eromofiete ressorteer hieronder. Sukkulente weefsel stoor tydelik bruikbare water wat die plant in staat stel om sonder ’n eksterne waterbron te kan oorleef. Vetplante se habitat is droë gebiede, soos halfwoestyn, en as ekostreek is die sukkulente Karoo na vetplante vernoem. Snags gaan hierdie plante se waksagtige kutikule en ingesinkte huidmondjies oop om vog op te vang en waterverlies te beperk. Sukkulente roep kaktusse, plakkies en vygies voor die oog.

Oor die poëtika van vetplante kan ek liries raak. Die blomme is eenvoudig: kinderkuns, soos reeds genoem, of is dit die rofwerk van ’n onervare skepper? Die groei is geil, ’n gulharige gawe aan die droë aarde. Want vetplante is die ambassadeurs van dorre streke, tekenend van ’n genadelose klimaat.

Vetplante vorm ’n brandwag teen die laaste vesting van wind en reën.

Kyk na kaktusse, alarmisties met dorings om te verhoed dat hulle nie uitwissing in die gesig staar deur diere wat hulle vreet nie. ’n Kaktus vertoon weerbaar in teenstelling met sy sagte, sagte binneweefsel.

Die Haworthia se kubusagtige blare laat my dink aan ’n Picasso-skepping. Vetplante mistifiseer die mens met hulle geometriese elegansie; sommiges dra immers die bloudruk van die Blom van die Lewe of die swier van Fibonacci se Goue Ratio. Kaktusse het dorings soos weerhake of prikkeldraad. Die weefsel is met growwe rygwerk en doringagtige sterre aanmekaar geheg.

Met Covid-19 het ek opnuut bewus geword van vetplante, hulle moedige eienskappe. Hulle stille krag en vermoë om op minimalistiese wyse te oorleef. Hulle dankbaarheid.

Dan is daar die mites en legendes. Die Christmas Cactus is ’n honderd miljoen jaar ouer as Christus.

Die Koningin van die nag (Selenicereus grandifloras), weer, is ’n kaktus wat net een maal ’n jaar vir net een nag blom. Volgens die legende het ’n beeldskone koningin in ’n onaantreklike vetplant verander nadat ’n draak haar met vuurtonge vervoek het. Dit is waarom sy net een maal blom, gedagtig aan haar skoonheid van vroeër; in die helder lig van die maan gaan sy vir ’n paar uur oop, verruklik en stralend soos ’n ster. Volgens oorlewering genees hierdie kaktus se blare gebroke minnaars se harte. En op ’n letterlike vlak: die Koningin van die nag word gebruik as homeopatiese middel om hartlyers te help om ’n verswakte hartspier te versterk. Die legende is dus (deels) waar.

En dan die Lithops, oftewel die ‘lewende klippe’. Dit is plantjies wat hulself voordoen en kamoefleer as klippe. Augustus breek hierdie klippe wonderbaarlik oop en blom. Maar méér as klippe: sommige Lithops lyk soos Runeklippies, kompleet met mistieke geheimskrif maar met die verskil dat dit inderwaarheid spensies vol water is.

Die gebruik van aalwyn as antieke kruiemedisyne is al vir duisende jare bekend aan die mens en is ook gebruik om lyke mee te balsem.

Met die Kaapse droogte van 2018 het ek geglo dit is ’n kataklismiese gebeurtenis. Toe kom die Koronavirius, ’n perd van geheel en al ’n ander kleur, die vaal perd genaamd die Dood as deel van die quattuor soos beskryf in die boek Openbaring. En deur alles bly vetplante die konstante, ’n simbool van bestendigheid. Ewolusionêr die pioniers en bittereinders van oorlewing.

.

Aalwyn in die droogte

 

Die ergste is dat die lewe dwarsdeur

’n droogte aangaan en dat nie

wil endkry nie, die verbete beur

van wortels vlak in die rondte,

.

dat die blare handewringend toevou

om die gees, en, gevaarrooi geverf,

krimpend asem ophou

tot eindelik die vernedering oorgaan.

.

 

Wilma Stockenström. Vir die bysiende leser (1970)

 

 

Verwysings:

 

https://af.wikipedia.org/wiki/Vetplant

https://dalenefowler.wordpress.com/2017/08/06/aalwyn-in-die-droogte/?fbclid=IwAR3bTwV-h87O2NJealSoGtlp11RHub6Tw7qO-MhvVARw5QeA-11_okt0Upw

 

 

 

 

 

 

 

 

In ’n artikel op Literary Hub vra Dustin Illingworth of die selfmoordbriewe van groot skrywers as ’n literêre subgenre geklassifiseer kan word. “Everything has gone for me but the certainty of your goodness. I can’t go on spoiling your life any longer. I don’t think two people could have been happier than we have been”. Só eindig Virginia Woolf haar aangrypende selfmoordbrief, gerig aan haar man, Leonard Woolf.

Dit is met ’n morbiede fassinasie wat mense selfmoordbriewe lees: dis immers die finale geskrewe woorde van ’n bekende skrywer. Die swanesang. Dalk bestaan daar ’n geloof dat ’n skrywer, wat oor ’n buitengewone verhouding met taal beskik, ’n glimps van die nalewe mag gee – of dalk die transmigratoriese vlam van hoop in die duisternis kan verwoord. Skrywers se selfmoordbriewe kan gelees word as egodokumente, as subteks tot ’n historiese tydvak of as die addendum van eksistensiële angs wat die geskiedenis onderlê. Maar dan is daar ook diegene wat ’n etiese probleem met die lees en klassifikasie van hierdie briewe het: dit is intens persoonlik en dis bloot voyeurisme om ’n skrywer se laaste oomblikke te belig, want ná alles beliggaam die briewe ’n groot tragedie. ’n Selfmoorbrief beklemtoon die onvoltooidheid van ’n lewe. Dan weer: Elke boek is immers ook ’n dood in die kleine, die tekstualisering van persoonlike transformasie en begrensing.

Die advokate, ten gunste van die selfmoordbrief as literêre genre, vra: Waarom kan gallows literature geag word as letterkunde, en die intieme, laaste woorde van ’n skrywer nié? Gallows literature dui op die laaste toespraak, biografiese beskrywing of verse van ’n persoon voor hy tereg gestel is. ’n Voorbeeld hiervan is die toespraak van die Amerikaner, John Brown, kampvegter teen die afskaffing van slawerny, wat in 1859 gehang is. In ’n sekere sin kan Nelson Mandela se “I am prepared to die”-toespraak tydens die Rivonia-verhoor ook as voorbeeld genoem word, aangesien die beskuldigde ten tye van sy toespraak oortuig was dat hy die doodstraf opgelê sou word.

’n Selfmoordbrief kan vertroostend, onthutsend, snaaks, of poëties wees. En só tipe brief behels veel meer as net ’n dokument; dit kan ook die gedaante van kassette, video’s of klankgrepe aanneem.

Die magistrale The savage god deur Al Alvarez besin oor die selfdood van skrywers en filosowe. Sylvia Plath se selfmoordnota lui: “Please call dr Horder”, vergesel van die telefoonnommer. Het sy verwag om betyds gered te word? Ons sal nooit weet nie. En hoeveel lesers soek nie antwoorde of ‘leidrade’ rondom Ingrid Jonker se selfdood in “Ontvlugting” nie?

.

Uit hierdie Valkenburg het ek ontvlug

en dink my nou in Gordonsbaai terug:

.

Ek speel met paddavisse in ‘n stroom

en kerf swastikas in ‘n rooikransboom

.

Ek is die hond wat op die strande draf

en dom-allenig teen die aandwind blaf

.

Ek is die seevoël wat verhongerd daal

en dooie nagte opdis as ‘n maal

 

Die god wat jou geskep het uit die wind

sodat my smart in jou volmaaktheid vind:

.

My lyk lê uitgespoel in wier en gras

op al die plekke waar ons eenmaal was.

.

In die versamelbundel verhale en essays, Wreed en mooi is die dood, lig Willem Landman die sluier op sy e-poskommunikasie met Karel Schoeman en die periode wat sy bestanddood / selfdood voorafgegaan het.

En van die selfmoordbrief met ’n literêre inslag na die uitdrukking van selfdood in die Internettkultuur. As deel van ’n groter distopiese wêrelduitkyk kom hierdie fenomeen dikwels voor; daar is onder meer die toonsetting van selfmoordbriewe, ook dié van Woolf. En dan is daar musiekgroepe, soos byvoorbeeld die van die Goth-subkultuur of dié wat suicide pop of suicide cabaret beoefen, byvoorbeeld Spiritual front, Anathema, of Dairy of dreams. Die distopiese wêrelduitkyk waarna ek verwys, het reeds voor C-19 beslag gekry – en ’n mens kan inderdaad wonder wat die toekoms verder mag oplewer.

Die populêre kultuur se uitdrukking rondom selfdood is egter veel meer onthutsend as sy estetiese eweknieë. Baie lesers en kykers is waarskynlik bekend met die minireeks, Thirteen reasons why, wat op Netflix stroom. Dié reeks, wat tieners sowel as volwassenes interesseer, handel oor die selfmoord van die 17-jarige leerder, Clay Jensen en die kassette wat sy nagelaat het nadat haar pyn as gevolg van boeliegedrag en seksuele aanranding ondraaglik geraak het. Die roman, Thirteen reasons why (2007) deur Jay Asher het die reeks geïnspireer. Maar die verhaal van Amanda Todd (1996-2012) is ongelukkig nie fiksie nie en toon onrusbarende ooreenkomste met die reeks. Todd, ’n 16-jarige Kanadese leerder en slagoffer van kuberteistering het haarself gehang, maar voor die finale daad het sy haar tragiese verhaal in ’n YouTube-video vertel. Todd het nie gepraat nie; slegs flitskaarte gebruik om haar traumatiese ervaring met haar kykers te deel. Na haar afsterwe het die berugte video egter viraal gegaan en dit is miljoene male gekyk – maar dit was te laat. En of dit nou Thirteen reasons why of Amanda Todd se video is, daar is spekulasies dat tieners se selfmoorddenke of gedrag beïnvloed word deur die tendense van die dag, soos dit in die populêre media bly sirkuleer.

 

Die jisei as doodsgedig

Daar bestaan wel iets soos ’n ‘sefmoordgenre’.  Japan het ’n lang geskiedenis van die jisei, oftewel doodsgedig. Die jisei signalleer ’n afskeidsgedig aan die lewe. Een van die oudste rekords van dié digvorm dateer uit 686 v.C. met die afsterwe van Prins Otsu, ’n digter en seun van keiser Temmu. Otsu het selfmoord gepleeg nadat vals klagtes, dat hy ’n rebellie wou begin, teen hom gefabriseer is.

Jisei word geskryf in kanshu, waka en hakoe. In die Japannese taal word verskillende maniere van sterf beskryf: sjinju (selfmoord as gevolg van ’n liefdesteleurstelling); junshi (’n kryger wat sy lewe gee vir sy heer of owerheid); en roshi (die sterfproses as gevolg van hoë ouderdom).

Sommige jisei is donker getint; ander, weer, is hoopvol. Elke vers poog om die digter se laaste oomblikke so helder moontlik aan die leser oor te dra. Aanvaarding is ’n sleutelelemant in die poësie wat verband hou met die Zen-siening om die lewe – en onafskeidbaar daarmee, die dood – te aanvaar.

Enkele voorbeelde van hierdie doodsgedigte is die volgende:

.

I wish to die

in spring, beneath

the cherry blossoms,

while the springtime moon

is full.

.

– Saigyo (1190)

.

Frost on a summer day:

all I leave behind is water

that has washed my brush.

.

– Shutei

.

On a journy, ill:

my dream goes wandering

over withered fields.

.

– Basho

.

Soos uit die Japannees vertaal deur Yoel Hoffmann.

.

Verwysings:

Jisei: the Japanese Death Poem

The Suicide Note as Literary Genre