Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

 

Dit is dalk nie toeval dat die god Apollo geassosieer word met digkuns en genesing nie. Inteendeel: dié Griekse en Romeinse god word gesien as die historiese landmerk in die ontstaan van poësieterapie, soos ons dit vandag ken. Of, om dr Louis Hoffman, ’n kliniese sielkundige van Colorado, aan te haal: “Before there was psychotherapy, there was poetry, which can be recognized as one of the oldest healing arts that has been utilized across many different cultures throughout history.” In The Natural and Cultural History of Tears verwys Tom Lutz na die heel eerste geskrewe rekords van ’n mens wat huil – wat ook heel waarskynlik die eerste geskrewe elegie vorm, naamlik die Ras Shamra-tekste. Hierdie Kanaänitiese kleitablette, gedateer in die veertiende eeu v.C, is in 1928 opgegrawe in Sirië. Dit het waarskynlik aan die antieke stad, Ungarit behoort en het verlore geraak tydens ’n aardbewing. Op ’n tablet is daar ’n narratiewe gedig oor die dood van Baäl, ’n aardgod wat deur verskeie antieke Midde-Oosterse kulture aanbid is. Volgens Lutz vertel een van die fragmente hoe Baäl se suster, die maagdelike godin Anat, die hartseer nuus aangehoor het en “haarself versadig het aan trane; sy het haar trane soos wyn gedrink.”

Die terapeutiese waarde in die lees en skryf van poësie lê in die verwerking van emosie. Die doel van terapie is onder meer om die pynlike ervaring te besoek, te herleef, afstand te kry daarvan, dit weer te besoek…in die proses om sin te maak daaruit op emosionele, sowel as kognitiewe vlak. Daar is dus parallelle tussen psigoterapie en poësieterapie. ’n Gedig is ’n veilige plek om in die diepste registers van verdriet te delf, sonder die inmenging van kommentaar of rede. En om te skryf is ’n daad van geloof, om Ingrid Jonker aan te haal. Om oor persoonlike trauma te skryf, skep die moontlikheid dat iemand daar buite – ’n leser – mag resoneer met die vers en sal ‘antwoord’ deur empatiese aanvaarding. Effektiewe psigoterapie bied emosionele ontlading. Pasiënte beskryf dikwels hoe “lig” hulle voel na ’n sessie; eienskappe wat inderdaad met dié van poësieterapie korreleer.

In die Chinese taal bestaan die woord “poësie” uit twee letters: die eerste een beteken “woord”, en die tweede een “tempel”. ’n Gedig is met ander woorde ’n woordtempel; of poësie is die gebruik van die sakrale woord. William Wordsworth, op sy beurt, beweer: “Poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings; it takes its origin from emotion recollected in tranquility”. Om poësie te skryf, beteken dat jy diep in jouself moet soek na ’n outentieke stem in die strewe na selfrealisering. Ons stem is tog die beliggaming van wie ons is, hetsy gesproke of geskrewe. Ons stemme verskil in terme van ritme, tonale verskeidenheid, variasie, en die idiosinkrasie van assosiasies, beelde of ander somaties-sensoriese metafore. Om psigiatriese medisyne te drink, gee gestalte aan die wetenskap van pyn; en poësie – aan die kuns van pyn. Medisyne se verhouding met pyn is dus ’n verdowende of narkotiese een, terwyl die simbiose tussen poësie en pyn vra vir ekspressie: vir die artikulasie van die pyn. Om te genees beteken etimologies gesproke om heel te maak; om met poësie die geestelike laserasies te heg en die persoon te herenig met die wêreld om hom. En vir diegene wat eensaam of depressief is, bied poësie ‘n sensitiewe deelgenoot om, metafories gesproke, beter in die donker te kan sien. Die Ierse digter, Alice Kinsella vertel van haar belewenis met depressie tydens die skryf van haar bundel, Flower Press: “Writing these poems became a way for me to simultaneously remember and let go. I could honour the past while giving myself permission to heal. Perhaps it’s the same for many poets who write after a loss. Writing allows us to feel the consolation of memory, without feeling haunted.”

Ten spyte van individuele verskille, is ons almal uiteindelik uitgelewer aan dieselfde lot – ons is gewikkel in ’n ewige dialoog met siekte, dood en sterfgang. En ons moet konformeer; ons kan nie pal loop en kla oor die laste van die lewe nie. Poësie, egter, is die volmaakte medium om uitdrukking te gee ons pyn en verlies – woorde gelei én dit genees.

Die gewilde en hoog aangeskrewe AVBOB Poësieprojek is ’n meertalige webtuiste en platform waar digters en lesers verenig rondom die genesende krag van poësie. Besoek www.avbobpoetry.co.za as jy nog nie ’n profiel geregistreer het of gedigte ingestuur het nie. Die kompetisie sluit 30 November om middernag.

Gemeenskappe wat treur

Na die terreuraanval van 11 September 2001 het poësie van oraloor opgeskiet. In ’n artikel in die New York Times is dié verskynsel gedokumenteer: “In the weeks since the terrorist attacks, people have been consoling themselves—and one another—with poetry in an almost unprecedented way … Improvised memorials often conceived around poems sprang up all over the city, in store windows, at bus stops, in Washington Square Park, Brooklyn Heights, and elsewhere…” Gemeenskappe wat treur, begin poësie te skryf (en te lees). In ’n vorige blog beskryf ek ook die webtuistes wat oornag ontstaan het ná die aardbewing van 11 Maart 2011 in Japan (https://versindaba.co.za/2018/08/19/nini-bennett-voetstoots/). Slagoffers en oorlewendes is na ’n sosiale katastrofe stomgeslaan, letterlik en figuurlik, en reik uit na poësie om die onmoontlike, die onuitspreeklike, te probeer verwoord of te verstaan. In sommige kulture in Korea en Indië huil professionele roubeklaers by sommige oorledenes (gewoonlik mense van statuur) se begrafnisse.

Ongeag die onmoontlikheid, die pyn of angs van ’n situasie: digters het nog altyd dwarsdeur trauma geskryf. Wilfred Owen, ’n bekende Engelse digter het tot met sy dood op die slagvelde van die Eerste Wêreldoorlog sy verse in sy dagboek gepen. Hannah Szenes het op soortgelyke wyse haar gedigte vir haar ma bewaar – nadat sy gevang, gemartel en uiteindelik tereggestel is as Joodse SOE-agent. Paul Celan het sy gedigte tydens WO II in ’n Roemeense oorlogsghetto geskryf. Ook gevangenes skryf poësie as deel van hulle rehabilitasieprogramme. Terminaalsiekes, en mense wat palliatiewe sorg ontvang, lees poësie as eufemisme vir hulle lyding – en dit is iets wat doulas, hulle sterwensbegeleiers, goed verstaan; daar bestaan selfs webtuistes van hierdie begeleiers se keuse van poësie. Die meeste doulas is vroulik. Dit is vroue wat tradisioneel die liggame van geliefdes uitgelê, versorg, of gebalsem het; en dit is vroue wat blomme op grafte sit. Dit is vroedvroue wat kinders help om gebore te word, en dit is vroue wat help om die laaste uitvaart of oorgang te versag. Die ewige begeleiers van lewe en dood. Die onderstaande gedig van Arseny Tarkovsky is vir my ’n sublieme vergestalting van hierdie efemere aard van dinge:

 

And this I dreamt, and this I dream,

And some time this I will dream again,

And all will be repeated, all be re-embodied,

You will dream everything I have seen in dream.

 

To one side from ourselves, to one side from the world

Wave follows wave to break on the shore,

On each wave is a star, a person, a bird,

Dreams, reality, death—on wave after wave.

 

No need for a date: I was, I am, and I will be,

Life is a wonder of wonders, and to wonder

I dedicate myself, on my knees, like an orphan,

Alone—among mirrors—fenced in by reflections:

Cities and seas, iridescent, intensified.

A mother in tears takes a child on her lap.

 

Soos uit die Russies vertaal deur Virginia Rounding.

 

Die helende metafoor

Linguiste, sielkundiges, filosowe, skrywers en literêre kritici se bemoeienis met die metafoor is welbekend. In sy essay, The Poet, verwys Ralph Waldo Emerson na die ontwikkeling van taal as “fossielpoësie”. Idiomatiese taalgebruik en clichés is voorbeelde hiervan. Wat vandag sal deurgaan as ’n futlose segging, was eens op ’n tyd ’n vars en skerpsinnige metafoor. Afrikaanse voorbeelde is waarskynlik uitdrukkings soos “die uurglas loop leeg”, of “elke donker wolk het ’n silwer randjie”. Hierdie trope en beeldgebruik (die fossiellae van die taal) herinner ons aan die eens lewendige poëtiese oorsprong van so segging.  En dit is hoe die mens sin maak uit nuwe verskynsels – hy vergelyk dit met die bekende in sy kultuur, omgewing en identiteit. Volgens Aristoteles lê die waarmerk van goeie digterskap in die gebruik en aanwending van die metafoor: “But the greatest thing by far is to be a master of metaphor. It is the one thing that cannot be learnt from others; and it is also a sign of genius, since a good metaphor implies an intuitive perception of the similarity in dissimilars.” Tog is metafore nie beperk tot die argitektuur van taal nie; dit is intrinsiek deel van die mens se verbeelding en denke – en dis ’n verlengstuk van die bewussyn. ’n Metafoor is die knoop tussen woord en beeld; tussen taal en sensoriese ervarings; en tussen taal en narratiewe. ’n Metafoor noop ’n digter, skrywer of leser tot figuurlike rollespel; om jouself op metaforiese wyse te verplaas in iemand anders se skoene en die sensoriese en emosionele belewenis van daardie persoon te deel. Met analogisering soos hierdie loop identifikasie en empatie hand aan hand.

’n Metafoor is ook die die draer van ’n ‘storie’, byvoorbeeld in Richard Dawkings se River Out of Eden (1995) word die konseptuele metafoor van “the river of genes” gebruik. Die rivier kan vertak met verloop van tyd; óf hierdie vertakkings kan uitmekaar dryf om nuwe spesies te vorm; óf die takke kan opdroog (uitsterf); óf die takke kan herhaaldelik verdeel en bly eskaleer in die 30 miljoen takke, soos ons dit vandag ken. Wetenskaplikes maak mildelik gebruik van uitgebreide metafore om ’n konsep te verduidelik. Ook die nimlike wetenskaplike, Carl Sagan, dwing bewondering af met die gebruik van sy besonder poëtiese taal.

Narratiewe medisyne

“One sheds one’s sicknesses in books,” het D.H. Lawrence op ’n keer gesê. Tog is biblioterapie al vir eeue met ons, en is daar heelwat professionele biblioterapeute in lande soos die VSA en Kanada. In Dante se tyd is boeke in apteekwinkels verkoop – letterkunde is met ander woorde gesien as ‘medisyne’: leesstof met farmaseutiese eienskappe. “Prose not Prozac”, lui die voorskrif. Of: “Literature not lithium”, is bekende kwinkslae onder die moderne voorstanders van biblioterapie. Volgens Samuel Crothers, die man wat die konsep biblioterapie gemunt het, dui die begrip op woorde wat emosies heel; die gebruik van lektuur om mense te help met emosionele, sielkundige of sosiale probleme. Biblioterapie het sy ontstaan te danke aan die antieke beskawings van 300 v.C se biblioteke, waar inskripsies by die ingang van die geboue beloof het dat die lees van boeke genesing vir die siel inhou. Volgens Crothers bestaan biblioterapie uit drie dele: identifikasie, katarsis en insig. Die veronderstelling is dat ’n leser (sal) identifiseer met sekere aspekte van ’n verhaal, en na ’n katarsis verligting sal ervaar via die gedeelde emosies met die karakters in die verhaal; en uiteindelik tot nuwe insigte sal kom in die hantering van soortgelyke persoonlike emosies. Alhoewel biblioterapie nie altyd binne formele verband gebruik word nie, lees mense om te genees. Soldate wat aan PTSS ly, kry dikwels ’n “voorskrif” van romans of ander verhale om hulle te help met die verwerking van trauma – die transformerende krag van narratiewe terapie.

 

Verwysings

www.avbobpoetry.co.za

https://aeon.co/essays/metaphors-grow-the-mind-and-feed-the-soul-dont-lose-them?fbclid=IwAR1eHBqbfbVyGB-p8U_9Y5NjHxzUe7-sSq9tJql3lTlZmHwapFM6aTsWUb4

https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-empowerment-diary/201904/how-poetry-can-heal?fbclid=IwAR1sCNS2Nm-wxjv6vmo1k9RwmLcXYKN4x6PIYOt1io78Uuq4JIeWDn2eWKw

https://www.goodtherapy.org/blog/can-poem-be-healing-writing-poetry-through-pain-0131185?fbclid=IwAR11lXPbybqjG8mI-ONp0vKDELULyclepwqWnxxZ7oWEZ0Kc1JncsgodUQs

https://www.theodysseyonline.com/why-poetry-heals?fbclid=IwAR0GiUINlYQBp3-MOsRTcQSck6qXqJ23g8yJjPpbImwt6JDJEvNfPKrtKsc

https://www.theguardian.com/global/2016/jun/18/poetry-can-heal-it-helped-me-through-depression?fbclid=IwAR33UEXT9z48tczEK14fbObiIEqItU3dvTvUoxDu2IpJzZELKA8Ha5gcqlo

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

.

 

The Goal

 

I can’t leave my house

Or answer the phone

I’m going down again

But I’m not alone

 

Settling at last

Accounts of the soul

This for the trash

That paid in full

 

As for the fall, it

Began long ago

Can’t stop the rain

Can’t stop the snow

 

I sit in my chair

I look at the street

The neighbor returns

My smile of defeat

 

I move with the leaves

I shine with the chrome

I’m almost alive

I’m almost at home

 

No one to follow

And nothing to teach

Except that the goal

Falls short of the reach

 

Leonard Cohen

 

“The goal” is ’n gedig wat met instrumentale dekor vir die eerste maal op 20 September 2019 op YouTube vertoon is. Wat natuurlik die vraag – en verwagting – na Leonard Cohen se postume album laat ontstaan het. En die meester het sy volgelinge nie terleurgestel nie: Thanks For The Dance is die laaste studio-album van dié Kanadese sanger en digter, en is vrygestel op 22 November 2019. Sy seun, Adam Cohen is die vervaardiger en het die CD  liefdevol byeengebring met verwerkings van topmusikante soos Daniel Lanois, Damien Rice, Jennifer Warner en Beck. Adam Cohen verdien al die akkolades wat na sy kant toe kom: as addendum tot You Want It Darker, bevat die album songs wat onmiskenbaar die Cohen-stempel dra – minder musiek, dalk, maar met ’n groter nadruk op die lirieke / poësie. Dit is een van Cohen se mees poëtiese albums nog.

 

Listen To The Hummingbird

 

Listen to the hummingbird

Whose wings you cannot see

Listen to the hummingbird

Don’t listen to me

 

Listen to the butterfly

Whose days but number three

Listen to the butterfly

Don’t listen to me

 

Listen to the mind of God

Which doesn’t need to be

Listen to the mind of God

Don’t listen to me

 

Listen to the hummingbird

Whose wings you cannot see

Listen to the hummingbird

Don’t listen to me

 

Leonard Cohen

 

Die omslag is swart, met goue letters wat aan ’n Bybel of testament herinner. Die finaliteit van afskeid resoneer in ’n dromerige, transendentale gang; die sensuele en spirituele word een.

Dis ’n sublieme testament. Dankie, Leonard.

 

“There is no language that is superior to another.” Dít was president Cyril Ramaphosa se boodskap aan Suid-Afrikaners op Erfenisdag, 24 September 2019. Die VN het 2019 verklaar as die jaar van die inheemse taal. Die president het ’n skare toegespreek in die Mxolisi Jacobs-stadion in Upington tydens die amptelike vieringe van dié geskiedkundige dag. Aldus Ramaphosa doen die regering alles in sy vermoë om meertaligheid te beskerm – maar verál die inheemse tale van die Noord-Kaap; tale wat kan uitsterf, soos die N|uu-, Nama- en Khwe-tale. Vyf studente gaan van 2020 af opgelei word as Nama-onderwysers aan die Universiteit van Namibië, terwyl die 23 000 openbare skole teen die einde van 2020 almal toegerus sal wees in die onderrig van Afrika-tale. Ons kulturele diversiteit moet verenig onder die kollektiewe waardes van respek, waardigheid en gelykheid, het die president aangevoer. Die taalstryder, Katriena Esau (oftewel Ouma Geelmeid) was teenwoordig tydens hierdie verrigtinge. Esau is die 2014-ontvanger van die Order of the Baobab (silwer) vir haar besondere werk in erfenisbewaring. En dit is die einste Katriena Esau wie se gedig, The bloodline of language (soos vertaal vanuit N|uu), opgeneem is in AVBOB se eerste bundel, I wish I’d said (Redakteurs: Johann de Lange en Mantoa Motinyane). Vervolgens die eerste strofe van hierdie eenvoudige, dog aangrypende gedig, soos dit opgeteken is deur David M.N. van Wyk en vanuit die Afrikaans vertaal is deur Douglas Reid Skinner:

 

I was born into the language

I drank it

I never just heard it

or learned it from someone

I drank it from my mother’s breast

Soon as I got some sense I heard language, N|uu language,

I heard N|uu from my pa and ma and my gran and grandpa,

N|uu we spoke at home

Afrikaans I learned to speak from those farmers

That language, we had a hard time of it with the white people and

that language

But N|uu was the language of the heart

(…)

Katriena Esau is een van vier mense op aarde wat N|uu praat, ’n antieke San-taal wat na beraming 25 000 jaar oud is. Die 86-jarige Esau knyp met haar maandelikse ouderdomspensioen en skenkings geld af om kinders in haar tuisskooltjie te onderrig in N|uu en Nama-gebruike. En Katriena is die volledige argivaris van die N|uu-taal; die enigste lewende digter wat die taal beliggaam.

 

 

In sy ikoniese biografie, Long walk to freedom beskryf Nelson Mandela die vormende invoed van die Xhosa-digter (of imbongi), Krune Mqhayi. Die jong Mandela was in 1937 ’n leerder aan die Wesleyaanse kollege in Healdtown, ’n dorpie naby Fort Beaufort. Toe Mqhayi op ’n dag by die skool opdaag, geklee in ’n tradisionele Xhosa-karos en spies, was die jongman bekommerd oor die skoolhoof, dr. Wellington, se reaksie. Die hoof het koloniale waardes aangehang. Tot Mandela se verbasing het dr. Wellington niks gesê nie; net stilswyend na die digter se politieke relaas oor Afrika-nasionalisme geluister. Die droom dat alle mense in Suid-Afrika kan saamleef en mekaar se kultuurerfenis en diversiteit op kollektiewe wyse kan respekteer, het vir die eerste maal posgevat by die oud-staatman – asook die herinnering aan Mqhayi, wat hy vir jare in die gevangenis, en later tydens sy presidentskap, sou koester. Ook ons voorste digter, Breyten Breytenbach, het tydens sy Mandeladag-lesing aan die Universiteit van Gent aangesluit by die Mandela-nostalgie. Ten spyte van kritiek op die huidige regeringsbestel het Breytenbach beaam: Die geskiedenis verbind ons. Ons rykdom is ons diversiteit. Kuns is een van die laaste toevlugsoorde waarsonder ons nie kán nie.”

Suid-Afrikaanse poësie: ’n historiese blik

Die koloniale tydperk

Om te sê dat poësie deur swart digters sy beslag eers in die twintigste eeu gevind het, reflekteer slegs die korpus geskrewe werk en nié die ryk orale tradisie nie. Afrika-poësie het ’n lang en glorieryke geskiedenis van lofdigters (izibongo en imbongi) wat lofpoësie, gebede, tradisionele himnes, fabels en treurdigte voordra. Digters het oorwegend hulle skoolopvoeding in sendingskole ontvang, en die invloede van Engelse digters soos John Keats, Percy Shelley, Thomas Gray en Oliver Goldsmith is sigbaar in hulle werk. Herbert Isaac Ernest Dhlomo, B.W. Vilakazi en die satiriese poësie van Herman Charles Bosman staan uit as eksponente van hierdie periode.

Die post-koloniale tydperk

Vier maande nadat die Nasionale Party in 1948 aan bewind gekom het, verskyn Alan Paton se seminale Cry, The Beloved Country – ’n roman wat op simboliese wyse hierdie tragiese tydvak in ons geskiedenis binnelui. Die poësielandskap van 1948-1990 was inderdaad ’n stormagtige een. Deur die loop van die vyftigerjare was Drum magazine ’n gewilde platform vir die publikasie van swart poësie, wat intussen ’n ryk en diverse kultuur van verstedeliking begin weerspieël het. Belangrike digters soos Peter Clarke, Richard Rive en James Matthews is met die tydskrif geassosieer. Protes teen die onderdrukkende apartheidsregime het toegeneem – ’n bloeitydperk (letterlik en figuurlik) vir struggle-digters wat dekades lank gely het onder diskriminerende wetgewing, ballingskap, huisarres, detensie en marteling.  Daar is ’n verbod op die publikasie van sekere digters se werk geplaas; ook is hulle reg tot openbare toesprake, insluitend die beoefening van orale poësie, in die ban gedoen. Hierdie digters het egter die soeklig laat val op sosiale ongeregtighede en plaaslik, sowel as in die buiteland aandag getrek met hulle gedigte in literêre tydskrifte soos COSAW (Congress of South African Writers) en Staffrider. Die sensuur op publikasies was hewig, en van hierdie digters het verkies om hulle stem eerder in buitelandse tydskrifte te laat geld. Binne die Afrikaanse geledere het die Sestigers, waarvan Jan Rabie, André P. Brink, Etienne Leroux, Breyten Breytenbach en Ingrid Jonker die vernaamste was, radikale vernuwing op sowel tematiese, sosio-politieke en linguistiese gebied gebring. Die sestigerjare het eweneens sy nuwe generasie wit Engelse skrywers opgelewer, soos byvoorbeeld Douglas Livingstone, Lionel Abrahams en Stephen Gray. Indekse soos Voices from within: Black poetry from southern Africa vermeld die Sharpeville-slagting (1960) en die Soweto-opstande (1976) as waterskeidingsoomblikke in die Suid-Afrikaanse letterkunde. Die struggle-digters het met ’n groter dringendheid as ooit geskryf; genoop tot die mobilisering van die massas teen die apartheidsregering. Poësiebyeenkomste is nou ondergronds gehou in ’n tipe versetpoësie wat gekenmerk is deur die gebruik van rewolusionêre slagspreuke. Die kataklismiese nadraai van die marteldood van Steve Biko in 1977 het nuwe momentum aan die protesbeweging gegee. Swart digters se werk was teen dié tyd heeltemal gemarginaliseer en vooruitsigte op publikasie binne die landsgrense was feitlik nul. In teenstelling hiermee het Afrikaanse uitgewershuise floreer en ’n stortvloed poësie uitgegee (dikwels van minderwaardige gehalte). In 1970 het Antjie Krog, toe 17 jaar oud, se debuutbundel Dogter van Jefta verskyn en Krog het ’n herrie in die pers veroorsaak ná die publikasie van haar gedig, My mooi land in ’n skooljaarblad: “Gee vir my ’n land waar swart en wit hand aan hand / vrede en liefde kan bring in my mooi land.”

Op sy beurt beeld die ghetto-agtige Soweto-poësie, wat sedert die sestigerjare toegeneem het, Soweto uit as ’n sosiale en metafisiese hawe – maar ook as een van verset. Dit is poësie wat geskryf is in ’n rou Engelse idioom en wat rym en vaste vorm vermy ten gunste van die ‘naaktheid’ van die vrye vers; ’n lingua franca wat Afrosentriese Engels voorstaan en wegdoen met Eurosentriese invloede. Die tagtigerjare is gekenmerk deur die versetpoësie van die werkersklas (“worker poets”), asook die lofdigte van vakbonde, byvoorbeeld Black Mamba Rising.

Post-apartheid

Met die vrylating van Nelson Mandela in 1990 het ’n nuwe demokratiese bestel aangebreek wat gekenmerk is deur “honeymoon literature”, of “the literature of celebration”, om die kritikus, Stephane Serge Ibinga aan te haal. ’n Belangrike tema van post-apartheid-poësie is dié van nasiebou, asook die herevaluering van identiteite in die verlede op pad na die ideaal om op outentieke wyse uitdrukking aan die Self te gee. ’n Inklusiewe Suid-Afrikaanse digtersgemeenskap waarbinne ons diversiteite verenig kan word, was uiteindelik in die vooruitsig: ’n gemeenskap waarin die wonde van die verlede, maar ook die ongelykhede in die hede kollektief aangespreek sou word.

Hedendaagse Suid-Afrikaanse poësie

Performance poetry het die afgelope dekade met rasse skrede toegeneem. Laasgenoemde genre het sy oorsprong te danke aan die inheemse orale tradisies van die izibongo of lithoko, asook die praattaal van die dag, soos dit neerslag vind in die populêre kultuur. Die protespoësie van die sewentiger- tot negentigerjare is dikwels begelei met musiek (of deur musikante self beoefen); en is verder kruisbestuif deur Amerikaanse hip-hop en rap (kletsrym). Professionele digters en kunstenaars kry blootstelling via poësiefeeste soos Poetry Africa of Badilisha Poetry X-Change, waar poësie verder versprei word deur potgooie, of gelees en gedeel word op literêre webtuistes soos LitNet, Poetry International – SA en die sosiale media. Hedendaagse Suid-Afrikaanse poësie is dus die assimilasie van alle diverse invloede – soos hierbo genoem – met die magdom multimediafunksies wat die internet bied. Die opkoms van onafhanklike uitgewers wat selfpublikasie moontlik maak, asook e-tydskrifte (e-zines) skep ’n verskeidenheid platforms vir ’n digter in Suid-Afrika om sy stem te laat hoor.

Suid-Afrikaanse poësie en meertaligheid

’n Mens kan seker tereg vra: met soveel invloede, style en tradisies; met só ’n heterogene register van Suid-Afrikaanse poësie – waarheen nou? Die droom om ons digterlike erfenis wat so divers is, te verenig, loop inderdaad ook die risiko van verdeling. Diversiteit kan maklik wegsplinter. Afrikaans verkeer onder druk, veral na die uitspraak van die Konstitusionele Hof wat op 10 Oktober bevind het dat US se 2016-taalbeleid, wat Engels die voorrang gee as onderrigtaal by dié instelling, grondwetlik geregverdig is. Daarteenoor toon Kaapse variëteite stadig maar seker ’n opbloei, terwyl van die Khoisan-tale op die rand van verdwyning is. Daar is genesing nodig vir die verwonding van die verlede vir al die tale in Suid-Afrika. In 2017 het die begrafnisondernemer, AVBOB, se Poësieprojek afgeskop. Naas die bevordering van skeppende poësie, is dit ook ’n vertaalprojek met ’n antropologiese fokus. Met die vertaling van poësie word die sosiale konteks van die een taal na ’n volgende taal oorgedra en vind ’n multikulturele kruisbestuiwing op linguistiese vlak plaas. Lesers ontwikkel begrip vir ander mense se kultuur deur vertaalde poësie te lees. Die doelwitte van die AVBOB Poësieprojek is, in lyn met die uitgangspunte van die bekende internasionale Creative Europe-vertaalprojek, soos volg: Dit ondersteun en bevorder kulturele en linguistiese diversiteit in Suid-Afrika; dit bevorder die verspreiding en sirkulasie van gekeurde poësie in al 11 tale; dit bevorder die literêre vertaling van tale wat minder gehoor word, of tale wat uitsterwing in die gesig staar; dit bied blootstelling en erkenning aan talentvolle Suid-Afrikaanse digters; die projek bied ’n uitstalvenster vir vertalers; dit skep die moontlikheid van publikasie in die I wish I’d said-bundels; dit lei tot bekronings in al 11 landstale; en dit bereik nuwe gehore via die Ek wou nog sê…-geselsprogram.

Drie jaar gelede het wenkbroue gelig toe AVBOB hulle Poësieprojek aangekondig het: hoe op aarde kan ’n begrafnisverskaffer ’n vennoot in die bevordering van poësie wees? As ’n mens daaroor dink, is dit heel logies. AVBOB ervaar daagliks smart en verlies wat te groot is vir woorde. Een van die eerste dinge wat agtergeblewenes dikwels vir AVBOB vra, is hulp met die opstel van begrafnisbriewe en -pamflette. Want gewone woorde is ontoereikend. ’n Nuwe – of ‘spesiale’ – taal is nodig. En hierdie taal is poësie, die volmaakte uitdrukking van verlies. Baie mense in Suid-Afrika is om die een of ander rede getraumatiseer. Om te dig oor die dood, impliseer ook noodwendig ontwrigting, trauma en pyn. Maar die dood is ook onlosmaak deel van sy binêre opposisie, die lewe. Om ’n gedig tussen duisende ander op ’n webwerf te publiseer, verg vertroue. Daarom is die AVBOB Poësieprojek ’n belangrike stabiliserende faktor tussen gemeenskappe en tale. Ten spyte van beloftes aan regeringskant om meertaligheid te bevorder en dan die teendeel doen, gebeur dit tog danksy die reuse-belegging van een maatskappy wat Suid-Afrikaanse poësie laat floreer.

Besoek www.avbobpoetry.co.za om jou profiel te registreer of gedigte in te stuur. Die kompetisie sluit op 30 November om middernag.

 

Verwysings

https://www.bbc.com/news/world-africa-39935150?fbclid=IwAR2VzOpDsr2g9hJmWDghSfM7H0Gl9DHFcrNDx0B3jIzfQLf67Su_kVwF1ME

https://en.wikipedia.org/wiki/South_African_poetry?fbclid=IwAR1TpFhR4Y8qXMP-nyFUsaELVpmqMNWcQjOzLZXezeMdQANxOeoQHH48_Mo

https://www.news24.com/SouthAfrica/News/there-is-no-language-that-is-superior-to-another-ramaphosa-celebrates-heritage-day-with-a-focus-on-african-languages-20190924?fbclid=IwAR0hpcxoLj0j8LNiVUPkoe3WiIFS8NYL1XikVlad2k-PfxPmKGl2tTbdQ64

Chapman, M. en A. Dangor. Voices from within. Black Poetry from southern Africa. 1986. Cape Town: Creda Press.

De Lange, J. en M. Maphumulo (reds.). I wish I’d said…Vol. 2. 2019. Kaapstad: Naledi.

De Lange, J. en M. Motinyane (reds). I wish I’d said. 2019. Kaapstad: Naledi.

Mandela, N.R. Long walk to freedom. 2013. New York: Little, Brown and Company.

 

 

 

 

 

 

 

I.

De Wolken

 

Ik droeg nog kleine kleeren, en ik lag

Lang-uit met moeder in de warme hei,

De wolken schoven boven ons voorbij

En moeder vroeg wat ‘k in de wolken zag

 

En ik riep: Scandinavië, en: eenden,

Daar gaat een dame, schapen met een herder –

De wond’ren werden woord en dreven verder,

Maar ‘k zag dat moeder met een glimlach weende.

 

Toen kwam de tijd dat ‘k niet naar boven keek,

Ofschoon de hemel vol van wolken hing,

Ik greep niet naar de vlucht van ‘t vreemde ding

Dat met zijn schaduw langs mijn leven streek.

 

-Nu ligt mijn jongen naast mij in de heide

En wijst me wat hij in de wolken ziet,

Nu schrei ik zelf, en zie in het verschiet

De verre wolken waarom moeder schreide –

 

Martinus Nijhoff

 

Ons is almal waarskynlik bekend met hierdie klassieke, tydlose gedig van Nijhoff. Wolke, of cloudspotting is die natuur se eie Rorschach-toets. Wolke is die mens se gunsteling atmosferiese verskynsel en boei digters, kunstenaars en wetenskaplikes al vir eeue lank. Twee millennia voor die digter, Mark Strand, oor wolke geskryf het, het die groot Griekse dramaturg, Aristofanes opgemerk: “They are the celestial Clouds, the patron goddesses of the layabout. From them come our intelligence, our dialectic and our reason.”

Tog was niemand meer gefassineer deur wolke as Johann Wolfgang von Goethe nie. Toe die chemikus en amateur-meteoroloog, Luke Howard in 1803 ’n 32-bladsye pamflet getitel On the modifications of clouds publiseer, het Goethe onmiddellik die wetenskaplike meriete van die publikasie raakgesien. As Direkteur van die Instituut vir die Kuns en Wetenskappe in Sachsen-Weimar was Goethe ook betrokke by die vestiging van weerstasies vir weerkundige observasies. Waar die lees van wolke vroeër beperk was tot die ingewyde (en verborge) kennis van seemanne, kleinboere en skaapwagters, het Howard begin om wolke vir die eerste maal volgens Latynse nomenklatuur te klassifiseer. Hy het hulle breedweg onder Cumulus, Cirrus en Stratus geressorteer, met enkele subklassifikasies. Die grondslag van Howard se werk word tot vandag toe erken, al het die lys taksonomieë en wolkgeslagte intussen aansienlik uitgebrei.

Cumulus beteken “hoop” en beskryf die opgehoopte, uitgepofte wolke wat ’n mens aan springmielies laat dink. Cirrus beteken “haarlok” of “veertjie” en hierdie soort wolke lyk dan ook werklik soos krulle of veertjies. Aan die wolke wat soos massiewe komberse oor die hemelruim uitgesprei lê, het Howard die naam Stratus gegee, wat “laag” (“layer”) beteken. Wolke, op hulle beurt, bestaan uit waterdamp wat klein druppels of yskristalle vorm, gewoonlik 0,01 mm in deursnee. Wanneer biljoene druppeltjies of kristalle saamgegroepeer is, is hulle sigbaar as wolke.

Goethe, wat sedert die begin van die negentiende eeu erkenning geniet het as intellektuele ikoon, was meegevoer – én geïnspireer – deur Howard se werk. Hy het ’n reeks kort gedigte oor die vername wolksoorte geskryf, getitel Howards Ehrengedächtnis (In Honor of Howard). Sonder omhaal het Goethe sy onverbloemde bewondering vir Howard besing:

 

To find yourself in the infinite,

You must distinguish and then combine;

Therefore my winged song thanks

The man who distinguished cloud from cloud.

 

Die reeks van vier musiekgedigte is inderdaad ’n viering van die ewige dialoog tussen die kuns en wetenskap. Goethe se verbysterende kennis en bydraes strek tot in die natuurwetenskappe, byvoorbeeld sy bekende kleurteorie, of sy belangstelling in morfologie, wat die bou en struktuur van verskynsels betrek. Tog word Goethe se bydraes eerder gesien as geesteswetenskaplike bydraes en aanvullend tot die wetenskappe; en só word Howard se wolkklassifikasies omraam deur Goethe se poëtika van die wonders van die dampkring. Twee voorbeelde van Goethe se wolkgedigte:

CUMULUS

 

Still soaring, as if some celestial call

Impell’d it to yon heaven’s sublimest hall;

High as the clouds, in pomp and power arrayed,

Enshrined in strength, in majesty displayed;

All the soul’s secret thoughts it seems to move,

Beneath it trembles, while it frowns above.

 

 

CIRRUS

 

And higher, higher yet the vapors roll:

Triumph is the noblest impulse of the soul!

Then like a lamb whose silvery robes are shed,

The fleecy piles dissolved in dew drops spread;

Or gently waft to the realms of rest,

Find a sweet welcome in the Father’s breast.

 

 

Op sy beurt was ’n jong klerk en vertaler van Londen, Johann Christian Hüttner só betower deur Goethe se gedigte dat hy dit op hom geneem het om die reeks vanuit die Duits na Engels te vertaal.

II.

In 1999 het die Pulitzer-pryswenner, Mark Strand, in samewerking met die kunstenaar, Wendy Mark ’n wonderlike kleinood van ’n boek, 89 Clouds uitgegee. Dit bestaan uit ’n enkelgedig waarin 89 refleksies en meditasies rondom wolke neerslag vind, aangevul deur Mark se sensitiewe skilderye. Oor dié boek het kritici gesê “no pixel or prose can do it justice”. Enkele voorbeelde van hierdie besinnings:

2. Words about clouds are clouds themselves

3. If snow falls inside a cloud, only the cloud knows

5. A cloud dreams only of triangles

20. Clouds are thoughts without words

12. If a parrot is lost in a cloud, it turns into a rainbow

13. Clouds are drawn by invisible birds

13. Clouds are in love with horizons

18. The cloud that was gone would never come back

35. Every lake desires a cloud

52. A cloud is a cathedral without belief

67. Clouds cannot see what we do under the umbrella

 

III.

Wolke  

 

Wolke is gedagtes

wat vra om woorde te word.

Ek speel met beelde

van Kopland, Nijhoff en Strand,

sien vergesigte van reën,

die knettervuur van hael op dakke,

die son se loodlyne wat sub-tropies

die hemel deurhaal in waterpas strale.

Of die los genade as

klawers spat, vet druppels

armmansreën; die nederige Karoo

se gulhartige gee.

.

Die meteorologie staan tru.

Cirrus se veerlig,

die brandstapels in Cumulus.

Die miere, die verspieders weet

die wolke is deur digters gedoop.

 

© Nini Bennett. Uit: Donkerwerk

 

Verwysings

 

https://lyricstranslate.com/en/mark-strand-89-clouds-lyrics.html?fbclid=IwAR3KWEULZzcXqTkUKUWBJVi2X1HqFDK38WP5KkkPy-PaJOCTIT6h1x07mPU

http://www.boekgrrls.nl/WoensdagGedichtdag/NijhofMartinus.htm?fbclid=IwAR21BRusQMr-rfprt3J1uqUXgY1XopYz_4e1nWDyOVxpAK7Qh8idc1Wp8gg

http://www.tottenhamclouds.org.uk/goethe-discovers-luke-howard.html?fbclid=IwAR343_ACmV0lHuSiJLZIygoW8wlM1uX2h68jy-LjqQRJLqtmXrjstS9s0MU

http://bib.gfz-potsdam.de/pub/schule/goethe/startgoe_en.htm?fbclid=IwAR0W9s_x8tzhd_A3v7T8nRRrVkqBOkAW8HpeMOm-UX_ElgBBewCFlFSDS_o

Bennett, N. Donkerwerk. 2019. Kaapstad: Naledi

 

 

1. Ek wou nog sê …

 

Die groot aand het uiteindelik aangebreek. Dit is 16 Oktober, die eerste aflewering van Ek wou nog sê …

Ek rig die afstandbeheer en die televisie flits aan op VIA, DStv-kanaal 147. In die atlejee sit Gaireyah Fredericks, tweedepryswenner van die tweede AVBOB Poësiekompetisie. Die gespreksleier is Daniel Hugo. In sy grys baadjie is hy die toonbeeld van kalmte. Hy vra Gaireyeah uit na haar haar digkuns en haar betrokkenheid by die AVBOB inisiatief.

“Die dood het gereeld kom kuier,” sê sy. “Ek het my ma en kinders en susters verloor.” Daniel is ’n goeie luisteraar. Die bekende sonore stem, sinoniem met soveel radioprogramme oor die Afrikaanse poësie, weerklink landswyd oor die kassie. Gaireyah tel die bundel, I wish I’d said… (Vol. 2) op, en lees haar kompetisiegedig, Dood:

Dood is darem vir jou ’n snaakse ding.

Hy sal oppie mes se lem rus.

Saamie vuur dans.

Soese bullet op jou afpyl

of simply sy hand deur jou hare streel.

Som tart hom en klim hange met kaal hanne.

Spring uit aeroplanes en swem saamie sharks.

Som tel affie ure in dosages van morfien en stap saam hom parallel,

signed sealed, but not yet delivered.

(…)

Sy vertel hoe sy aanvanklik begin dig het deur verse vir haar niggie, haar pen pal, te stuur. Die hartseer is verwerk; dit het reeds poësie geword. Ánder mense put nou troos en berusting uit Gaireyah se verlies. En ek dink aan die eindelose siklus van lewe en dood, hoe die dood weer die bloeigrond vir nuwe lewe word …

Dan vertel sy van haar betrokkenheid by poësiewerkswinkels. Sy is deel van Diana Ferrus se Di Mengelmoes Digters wat gereeld by die Breytenbach-sentrum bymekaarkom. Gaireyah beduie geesdriftig: sy wil ’n liefde vir poësie onder die jeug kweek. Sy is stemmig geklee in ’n blou baadjie en bypassende kopdoek, maar sy sprankel. Sy tel nóg ’n bundel op; ’n eie publikasie van haar gedigte getitel Kaaps is Hollands, en begin om ’n gedig voor te dra. “Gevoelig en intens”, het ’n joernalis op ’n keer haar performance poetry beskryf.

Volgende aan die beurt is die veelbekroonde skrywer, Tom Dreyer, wenner van vanjaar se eerste prys in die tweede AVBOB Poësiekompetisie. Hy is geklee in ’n swart baadjie en praat vinnig, soos mens van ’n man met so ’n skerp intellek kan verwag. Hy knyp maar tydjies af om te skryf, vertel hy; hy is ’n rekenaarprogrammeerder van beroep en tans besig met sy tweede MA in skeppende skryfkuns aan die Universiteit Stellenbosch.

Dan vertel Tom van sy geliefde vriend, die skrywer Jaco Botha wat in 2016 tragies sy eie lewe geneem het.

“Die Burger het my gevra om ’n huldeblyk oor Jaco te skryf, maar ek kon nie,” bieg hy. Maar dié nagelate huldeblyk het uiteindelik die wengedig, getitel Slaap jy solank, dan hou ek die fort geword. En die slotstrofe tref soos ’n uitknikker:

ek sien jou oplaas op die gewel van jou kothuis staan

en botweg weier om af te kom ek hoor jou kla dis

gevaarlik daaronder en ek weet wat jy bedoel nes daai

aand by die kknk toe jou trane so vryelik soos gemorste

whisky op die kroegtoonbank spat, en jy sê: kom ons gaan

slaap eerder, tom, dan is ons ten minste nie meer wakker nie.

ek verstaan my tjom my tjom slaap jy solank want die nag

is lank en die son sal basically forever oor magersfontein verrys

intussen sal ek nog vir ’n rukkie dié kant die fort probeer hou

solank ek nog onthou solank ek nog onthou solank ek

onthou kan jy met ’n halwe glimlag op jou gewel blý

staan: wagtend op daardie onverstaanbare golf wat toe

meer verwoestend as enige woord oor jou sou breek

Tien was my beste vriend,” sê hy. Jaco se bynaam op universiteit was “Tien”, omdat hy net tien persent sig gehad het. Jaco en Tom was as jeugvriende in die negentigerjare die eerste twee studente wat vir hulle MA-grade in skeppende skryfkuns onder leiding van Etienne van Heerden ingeskryf het.

Klik gerus op dié skakel om Tom in aksie met die ontvangs van sy toekenning te sien: https://www.youtube.com/watch?v=UoCYGFAHk4g

Digters wat aan vanjaar se TV-program deelneem, is Hélen Möller, Hannes Visser, Emma Bekker, Fourie Botha, Clinton V du Plessis, Willem S van der Merwe, Danie Marais, Eunice Basson, Jo Prins, Charl-Pierre Naudé, Jannie Malan, Jolyn Phillips, Fanie Olivier, De Waal Venter, Pieter Hugo, Christo van der Westhuizen, asook Leon Gropp en Jak de Priester.

2. Agter die skerms: Gaireyah Fredericks

 

En met die pas afgelope program skaars op sy rug, is my nuuskierigheid behoorlik geprikkel. Ek besluit om Gaireyah Fredericks te kontak, want ek vermoed dit gaan ’n heerlike gesels afgee.

NB: Gaireyah, vertel ons asseblief meer van jou belewenis van die verfilming van Ek wou nog sê …

GF: Eerstens was ek nie bewus dat ek die tweede plek in die kompetisie gewen het nie, so ek het gevlieg Joburg toe op a sound mind dat ek wel deelgeneem het en my poem Dood dalk gekies is om op die lug gelies te word, but that’s it! Ek’t nooit my emails gekry nie …Techno gremlins sieker. Die program se staff was vriendelik en het mooi na my gekyk met al die grênd reëlings wat getref was net om ‘n mere single poem te lees (I thought in my mind). ’n Chauffeur tel my op by die hotel en ek word na die studio gery. Kom da aan word ek vriendelik ontmoet, maak kennis en na die make-up room word ek ge-escort. Om natuurlik gepoeier en gepaint te word, well, nou nie gepoeier nie, ma ek sê toe oek, “I want it natural, hey?” Issie een ve die fake-face-make-up gedoente nie. Ek is e-natoeraal.

Anyway, ek ken Daniel en sy liewe vrou Marlene al ʼn while, so I am quite comfortable. En so finally is ek saam hom opi set. Nou’s dit ‘n gekrap onne klere virrie soundbox en dit kos nou manouvering ommie invasive ding saam ’n slamse tietie te laat behave. Or so the guy appeared. Got the contraption strapped on en da gat os. Nou sit ek, swinging legs and all want ek’s soe klein ek hang opi stoel, my God, en toe wysit oek opi TV. Lag my klaaaaa. En niemand kon my warn nie, flikkers gooi en, I dunno, ’n gesture skiet om my bientjies aan te spreek nie, none the less, Daniel wish my toe congrats en ek is heel puzzled. “Waavoo?” Meisiepop, ek was over the moon and to Mars. Tweede innie AVBOB-kompetisie. For reals, for reals… En nou wil hulle skiet. Ek’t noggi ees tot verhaal gekomi, ma anyway the rest is mos toe VIA history.

Soe op Daniel. Kyk hie, hy’s a pro. Hy’t kwaai vrae gevra en my blêrrie goed lat lyk. Sal hom en sy vroutjie altyd onne my belt dra. Die nerves wasi rerag a prob nie, want ek’t myself net gesê ek’s saam Daniel en ‘he got me’. I’ll be fine. Een ding het gebeur toe os geshoot het though. My phone het blêrrieville afgegaan en my ring tone was soe a distraction. Vir my at least! En my swaaiende voetjies soes a klein meisie oppe swing was beide embarrassing en adorable at the same time. Liewe Heiland! Ek kan soms soe overdo. What can I say?

As a matter of fact, dai was my ‘gatvol gedig’ wat tweede gekommit. Na ali visits in my past wa dood my ma, my twieling en my twieling sussa weggevat het, was ek net mooi gatvol vir die Reaper se happy trot en skryf toe ’n gedig as ’n direct dialogue in Kaapse sassiness om net ’n piece of my mind te share. En I got to do it on the telly… dai wasse bonus.

NB: Gaireyah, wat dink jy is die belangrikheid van die AVBOB Poësieprojek tans vir poësie en meertaligheid in Suid-Afrika?

GF: Os sliep mos nog die past van Apartheid-fraaings wat vani mat wat alles onne in gevie was saam currently. Djy sienit innie lug en oral rondom jou. Sou to write about die temas (birth, death, love, hope) wat die kompetisie bied is soes om kaart te speel, ma issie game wat djy bly wen. Whatever topic djy kies grant jou die opportunity om nog meer te filter en te process. Vir jouself! Op ’n personal level. En dan as djyrit share, ve almal. Die temas maak lat djy gaan stap tussen die ruins vani past, ma oek opkyk na die future. Typical in essence, wat mens al verloor het en die nuwe hoop van more, broei in jou hart en dis wat ons land nou need. A clever method and platform wat healing and introspection promote. Djy kani verkeert gani. Djy moet wen! So in essence, wen amal.

3. AVBOB, aanlynpoësie en ander tendense

 

“Meertaligheid” is vandeesweek die gonswoord op almal se lippe. Die Konstitusionele Hof het op 10 Oktober bevind dat US se 2016-taalbeleid, wat Engels die voorrang gee as onderrigtaal by dié instelling, grondwetlik geregverdig is in die hoop dat dit meertaligheid sal bevorder. Die AVBOB Poësieprojek wat op 1 Augustus vir die derde agtereenvolgende jaar afgeskop het, kan terugskouend as niks minder as visioenêr beskou word nie, en is meer relevant – néé, noodsaaklik – as ooit. In ’n onderhoud (2018) op LitNet met Johann de Lange, een van die samestellers van I wish I’d said, sê Naomi Meyer: “Dit was onlangs (weer) Mandeladag en steeds is daar in hierdie land nog so min vir meertaligheid gedoen. Maar daar is tog ook uitsonderings …”

Die AVBOB Poësieprojek is in 2017 gebore na die dood van ’n seuntjie en sy oupa se onvermoë om by die oop graf sy gevoelens van rou en verlies te verwoord. Christo van der Westhuizen, uitvoerende hoof van die reklameagentskap BRAND et al, wat dié projek namens AVBOB bestuur, het met die konsep vorendag gekom om ’n webwerf te skep waar elegiese gedigte ’n tuiste vind. Digters is al vir eeue lank die spreekwoordelike profete, mitemakers, dromers en sjamaans wat gemeenskappe help heel met die genesende krag van die woord. AVBOB is genader as medewerker, en Frik Rademan, uitvoerende hoof van AVBOB, het ingestem. Voortspruitend uit hierdie webwerf, wat in die 11 landstale geloods sou word, was die TV-gespreksprogram Ek wou nog sê … en die publikasie van gedigte wat op die AVBOB-webwerf verskyn. Naledi het as uitgewer hierdie reuse projek onderneem, en twee lywige bundels naamlik I wish I’d said (volume 1 en 2) het reeds verskyn. Ook ’n derde bundel word in die vooruitsig gestel. Hierdie projek as samebindende en inklusiewe platform is waarskynlik vergelykbaar met sosiale tendense soos die gewilde #I’m staying-beweging, wat al hoe meer momentum kry. Suid-Afrikaanse digters van alle kulture en tale publiseer op een platform. En met die beloning van R10 000 vir die wengedig, asook ’n betaling van R300 vir elke gedig wat op die webwerf verskyn, is dit lonend vir die digter. ’n Mens lees dikwels met nostalgie hoe sommige gevestigde digters se digloopbane dekades gelede begin het ná die instuur van ’n gedig na tydskrifte soos Rooi Rose of Huisgenoot. In meer as een biografiese opgaaf vertel die digters dat hulle byvoorbeeld R5 vir die gedig, wat aanvaar is, ontvang het. Die latere publikasie van poësie in die little magazines het weinig of geen finansiële voordeel vir digters ingehou. En die hedendaagse tendens is véél eerder dat die koste vir die digter se sak is, soos byvoorbeeld om ’n inskrywingsfooi te betaal vir deelname aan poësiekompetisies. Daarom is mens dankbaar vir die reuse belegging wat AVBOB in die poësie ter plaatse gemaak het. Vanjaar se kompetisie sluit op 30 November om middernag. Duisende inskrywings is reeds ontvang, en meer word nog ingewag. Tot en met 20 inskrywings per digter kom in aanmerking vir publikasie op die webwerf.

Digters wat nog nie geregistreer het of gedigte ingestuur het nie, moet opskud! Besoek https://www.avbobpoetry.co.za/ of AVBOB se Facebook-blad vir besonderhede.

Ten spyte van die tanende ekonomiese klimaat in Suid-Afrika is die individuele vergoeding vir gedigte nie vreemd nie, en heeltemal in lyn met hedendaagse oorsese tendense. In ’n onlangse artikel op Make Money skryf die sakevrou en skrywer, Laurie Blank, oor 30 verskillende internasionele webtuistes waar digters hulle werk kan voorlê teen vergoeding. Dit sluit die immergroen Kanadese Arc Poetry Magazine, asook die gewilde Chicken Soup for the Soul in. Maar dit is nie die enigste goeie nuus vir poësieliefhebbers nie. Die Suid-Afrikaanse gemeenskap is net ’n diorama van ’n groter wêreldbeeld. In die VSA was daar ’n 21% toename in die verkope van digbundels van 2015 tot 2017, wat poësie kenmerk as een van die snelgroeiendste genres in die uitgewersbedryf. In tandem hiermee het Naledi sedert die begin van 2019 reeds 13 digbundels uitgegee, wat hulle vestig as die voorste uitgewer van poësie in Suid-Afrika. Naledi het ook die twee meertalige I wish I’d said (Vol. 1 en 2) uitgegee, bloemlesings wat sowel die AVBOB-wengedigte, asook enkele opdraggedigte van gevierde digters bevat. Klik gerus op die volgende skakels om hierdie bundels teen R220 stuk aan te skaf: info@naledi.online of tertiaswart@naledi.online / (078) 648-8616. Daar is tans ’n spesiale aanbod vir albei hierdie pragbundels teen slegs R300.

Volgens die gesaghebbende American Academy of Poets is skryftradisies en teksproduksie patroonmatig en herhalend, soos modes. Tegnologiese vooruitgang en die gebruik van multimediafunksies speel ’n groot rol in die hedendaagse herlewing van poësie. Die nuwe internasionele gier is om gedigte op Instagram te plaas (die sogenaamde “Insta-digters”); en nie te lank gelede nie het die Net nog gegons met die werk van Twitter-digters. Duisende lesers wêreldwyd wag daagliks op hulle kwota aanlynpoësie, wat sommer op ’n selfoon gelees word. Die meeste mense is mobiel geletterd. En danksy die deelfunksies van webwerwe en mediaplatforms het poësie ’n verbruikersvriendelike kommoditeit geword wat die lees en verspreiding van digters se werk binne sekondes moontlik maak. Die blootstelling vir die digter is uitstekend. Op AVBOB se poësiewebwerf, byvoorbeeld, is die getal views of besoeke by die gedigte sigbaar. En dit is vir enige digter bemoedigend om te weet sy werk word gelees, en om ’n rekord daarvan te sien, is ’n bonus. Ook met hierdie derde poësiekompetisie skep AVBOB ’n platform wat ongepubliseerde, aspirant-, gevestigde en bekroonde digters op een webwerf akkomodeer – Johann de Lange het dit tereg “’n polifoniese simfonie van stemme” genoem. En dit is inderdaad goeie nuus vir meertaligheid en vir Suid-Afrikaanse poësie.

 

Verwysings

https://blog.publishdrive.com/publishing-poetry-2018/?fbclid=IwAR29nTdkY9n03kZl5OX-zg2TFlpP_qrPtpYn-mJG3oDrxi_Km1KNFAvfarg

https://wellkeptwallet.com/get-paid-write-poetry/?fbclid=IwAR3gVA9W23B4T_aLJQBu0Yxlq_Djt5kX9Itcm25-ZSDp_TmZ1ZsTR1IonBo

https://www.avbobpoetry.co.za/

De Lange, J. en M. Maphumulo (reds.). I wish I’d said…Vol. 2. 2019. Kaapstad: Naledi.

 

 

 

Honde, katte, hoenders, poue of papegaaie – noem maar op: menige skrywer het ’n wollerige of geveerde literêre agent wat deel is van die lang, eensame skryfproses. En hierdie vierpotige muses is onafskeidbaar van hulle skrywende eienaars; tree op as sosiale kommentators in eie reg, en maak selfs kameevertonings in hulle versorgers se fiksie. Derrida, Foucault en Deleuze het graag met hulle katte geposeer. En as jy besondere elegieë wil lees, lees dan die verse wat digters oor hulle ontslape troeteldiere geskryf het.

Volgens oorlewering het die twintigjarige Lord Byron op ’n dag tydens sy studie aan Trinity College sy hond kampus toe gebring. Uiteraard het die kampusowerheid vir Botswain, ’n Newfoundland, die deur gewys. Maar dit het die jong Byron nie van stryk gebring nie. ’n Mak beer sou hom met die volgende besoek vergesel. In 1807 het hy heel pittig aan ’n vriend die volgende geskryf: I have got a new friend, the finest in the world, a tame bear. When I brought him here, they asked me what to do with him, and my reply was, ‘he should sit for a fellowship’.
Botswain was egter Lord Byron se eerste liefde. Ongelukkig is sy beste maat in sy arms oorlede aan hondsdolheid; en die digter het tydens ’n opeenvolgende psigotiese episode ’n aangrypende elegie oor hom geskryf. Die vers is gegraveer in Botswain se grafsteen, ’n steen wat selfs groter as Byron s’n is. Die graf kan in Newstead Abbey besigtig word.

 

EPITAPH TO A DOG

Near this spot
Are deposited the Remains
Of one
Who possessed Beauty
Without Vanity,
Strength without Insolence,
Courage without Ferocity,
And all the Virtues of Man
Without his Vices.

The Price, which would be unmeaning flattery
If inscribed over Human Ashes,
Is but a just tribute to the Memory of
“Boatswain,” a Dog
Who was born at Newfoundland,
May, 1803,
And died in Newstead Abbey,
Nov. 18th, 1808.

When some proud son of man returns to earth,
Unknown by glory, but upheld by birth,
The sculptor’s art exhausts the pomp of woe,
And stories urns record that rests below.
When all is done, upon the tomb is seen,
Not what he was, but what he should have been.
But the poor dog, in life the firmest friend,
The first to welcome, foremost to defend,
Whose honest heart is still his master’s own,
Who labors, fights, lives, breathes for him alone,
Unhonored falls, unnoticed all his worth,
Denied in heaven the soul he held on earth —
While man, vain insect! hopes to be forgiven,
And claims himself a sole exclusive heaven.

Oh man! thou feeble tenant of an hour,
Debased by slavery, or corrupt by power —
Who knows thee well must quit thee with disgust,
Degraded mass of animated dust!
Thy love is lust, thy friendship all a cheat,
Thy smiles hypocrisy, thy words deceit!
By nature vile, ennoble but by name,
Each kindred brute might bid thee blush for shame.
Ye, who perchance behold this simple urn,
Pass on — it honors none you wish to mourn.
To mark a friend’s remains these stones arise;
I never knew but one — and here he lies.

Ook Charles Dickens was by uitstek ’n diereliefhebber, en het katte, honde, ’n kanarie, ’n ponie, ’n arend, ’n kraanvoël en kraaie aangehou. Die bekendste was seker sy kraai, Grip (en al die opvolgers ná Grip het  ook so geheet). Inteendeel: so lief was hy vir Grip I dat hy na sy dood die voël laat opstop en hom gefiksionaliseer het in Barnaby Rudge. Die jong Edgar Allan Poe het Dickens en Grip ’n paar keer tydens reise raakgeloop, en volgens kenners was Grip Poe se inspirasie – en sneller – om self oor kraaie te skryf.

 

Mark Twain, op sy beurt, het sy kat, Bambino verafgod. Maar toe Bambino eendag nie terugkeer huis toe nie, het Twain ’n advertensie in die New York American geplaas met ’n beloning van $5 vir die een wat sy kat veilig aan hom terugbesorg: Large and intensely black; thick, velvety fur; has a faint fringe of white hair across his chest; not easy to find in ordinary light. ’n Paar dae later het Bambino sy opwagting in die bure se tuin gemaak, maar Twain-bewonderaars het steeds help soek en obskure swart katte na die skrywer se woning aangedra om hom uit sy vermeende verknorsing te red.

Lees mens van John Steinbeck se terugslag, dan is jy dankbaar ons leef in ’n digitale tyd waar skrywers gerugsteunde kopieë van manuskripte kan maak. Diê Nobelpryswenner se klein sethond het die eerste weergawe van Of mice and men opgevreet, met die gevolg dat hy weer van voor af moes begin. Minor tragedy stalked. I don’t know whether I told you. My setter pup, left alone one night, made confetti of about half of my [manuscript] book. Two months work to do over again. It sets me back. There was no other draft. I was pretty mad but the poor little fellow may have been acting critically.

Die macho-man en avonturier, Ernest Hemingway, mag dalk verras met sy voorkeur vir troetelkatte. ’n Skeepskaptein het vir Hemingway ’n kat met ses tone (’n polidaktiel) genaamd Snow White gegee. Die skrywer het uiteindelik 23 katte geherberg en vandag nog is daar ’n paar dosyn sestonige katte te bespeur in Key West, Florida, waar Hemingway se museum-huis is – Snow White se geil nageslag.

 

Maar katte het nie die laaste sê in Hemingway se lewe gehad nie; ’n papegaai het. Skynbaar het die skrywer ’n maat gesoek om hom te vergesel in sy Buick Spider, maar die papegaai, Pedrito, het aan erge bewegingsiekte gely. (Terloops, die frase “as sick as a parrot” is deur Hemingway gemunt ná die voorval). Maar ongelukkig wou hy nie ’n papegaai gehad het wat nie kon reis nie, en arme Pedrito het ’n nuwe tuiste in ’n kroeg, Roma, in Rome gevind. Pedrito het 48 jaar oud geword, 33 jaar ouer as sy voormalige eienaar, en was as swetsende papegaai tussen ’n klomp hardebaard-drinkers vir lank ’n gewilde toeriste-aantreklikheid. Hy is uiteindelik begrawe in die tuin agter die kroeg.

In Suider-Afrikaanse fiksie domineer honde die narratiewe, terwyl katte die voorkeurdier en -onderwerp van digters is. Die kat-mens-verhouding is waarskynlik eerste in Jan F.E. Celliers se vers, “Katjies” beskryf, terwyl die digters Ina Rousseau, Johann de Lange, Marlise Joubert, Lina Spies en Elisabeth Eybers graag oor katte geskryf het. In 1998 het Lina Spies ’n bloemlesing getiteld Majesteit, Die Kat: Verhale En Gedigte Oor Katte die lig laat sien waarin 42 Afrikaanse, Nederlandse, Franse, Spaanse en Engelse skrywers se verhale en gedigte opgeneem is.

Katte speel ook ’n belangrike rol in die lewe en poësie van Marlise Joubert – en was ’n bepalende faktor in die verhouding en latere huwelik met Louis Esterhuizen. In die foto hieronder verskyn Goya, ’n Turkse kat (links) en Tosca (regs).

 

En net ’n digter kan haar katte só liries beskryf:

Goya. Die Vlugsersant van Witgatwortelfontein. Ook kortweg Kaptein Konyn genoem, of Mammie se Wollabol.

En van Tosca sê sy: Ewe statig. Maar sy is ’n vreemde lady. Sy hou nié van vashou nie. Moenie haar optel nie. Skootsit is taboe. Jy kan streel en speel, en borsel, ja. Sy is ’n stalker. Sy loop heeldag agter my aan. Hou my dop, volg my. Sy miaau nooit ooit nie, tensy jy haar per ongeluk raaktrap, dan kla sy met ’n sagte gilletjie. Sy prrr nie. Sy ly aan ’n minderwaardigheidskompleks. Lae selfbeeld, maar sy is lojaal, huisvas, en baie liefdevol.

Die ekstase en onrus van lente word deur die perspektief van ’n kat beskryf in dié besondere gedig, soos dit verskyn in Joubert se jongste bundel, Grondwater (2019):

 

lente

die kat sit op die dak
om die lente op te snuif.
sy loer deur stergroen blare
aan ’n gekromde wingerdstok.

hoog, rankhoog teen die blou. versigtig
tussen takke nou. oor die houtbalke
van die droomprieel. een sprong
tot op vaste grond.

in die geut lê die moeë
skelet van ’n wintervoël.

 

In die Afrikaanse letterkunde tree honde dikwels op as sosiale kommentators (soos reeds genoem); dink byvoorbeeld aan Jeanne Goosen se werk en uitsprake wat feitlik sinoniem met die honde in haar lewe is. Die verhaalwêreld van ’n Pawpaw vir my darling word bevolk met honde wat fokaliseer. Vir Jeanne se verjaardag (2013) het Isa Steynberg heel gepas ’n skildery van Deloris, Blessing en Poppie gemaak.

 

Menige troeteldiereienaar weet dat ’n mens die een of ander tyd bots met die amptenary oor huisdiere se lisensie, naamplaatjie, permit of gedrag. En dit was ook nie anders die geval met die gevierde jeugverhaalskrywer, E.B. White nie. In 1951 het die New York-ASPCA hom aangekla dat hy kwansuis nie hondebelasting betaal het vir sy geliefde worshond, Minnie nie. Getrou aan sy skerpsinnige aard het hy hulle so geantwoord:

12 April 1951

The American Society for the Prevention of Cruelty to Animals
York Avenue and East 92nd Street
New York, 28, NY

Dear Sirs:

I have your letter, undated, saying that I am harboring an unlicensed dog in violation of the law. If by “harboring” you mean getting up two or three times every night to pull Minnie’s blanket up over her, I am harboring a dog all right. The blanket keeps slipping off. I suppose you are wondering by now why I don’t get her a sweater instead. That’s a joke on you. She has a knitted sweater, but she doesn’t like to wear it for sleeping; her legs are so short they work out of a sweater and her toenails get caught in the mesh, and this disturbs her rest. If Minnie doesn’t get her rest, she feels it right away. I do myself, and of course with this night duty of mine, the way the blanket slips and all, I haven’t had any real rest in years. Minnie is twelve.

In spite of what your inspector reported, she has a license. She is licensed in the State of Maine as an unspayed bitch, or what is more commonly called an “unspaded” bitch. She wears her metal license tag but I must say I don’t particularly care for it, as it is in the shape of a hydrant, which seems to me a feeble gag, besides being pointless in the case of a female. It is hard to believe that any state in the Union would circulate a gag like that and make people pay money for it, but Maine is always thinking of something. Maine puts up roadside crosses along the highways to mark the spots where people have lost their lives in motor accidents, so the highways are beginning to take on the appearance of a cemetery, and motoring in Maine has become a solemn experience, when one thinks mostly about death. I was driving along a road near Kittery the other day thinking about death and all of a sudden I heard the spring peepers. That changed me right away and I suddenly thought about life. It was the nicest feeling.

You asked about Minnie’s name, sex, breed, and phone number. She doesn’t answer the phone. She is a dachshund and can’t reach it, but she wouldn’t answer it even if she could, as she has no interest in outside calls. I did have a dachshund once, a male, who was interested in the telephone, and who got a great many calls, but Fred was an exceptional dog (his name was Fred) and I can’t think of anything offhand that he wasn’t interested in. The telephone was only one of a thousand things. He loved life — that is, he loved life if by “life” you mean “trouble,” and of course the phone is almost synonymous with trouble. Minnie loves life, too, but her idea of life is a warm bed, preferably with an electric pad, and a friend in bed with her, and plenty of shut-eye, night and days. She’s almost twelve. I guess I’ve already mentioned that. I got her from Dr. Clarence Little in 1939. He was using dachshunds in his cancer-research experiments (that was before Winchell was running the thing) and he had a couple of extra puppies, so I wheedled Minnie out of him. She later had puppies by her own father, at Dr. Little’s request. What do you think about that for a scandal? I know what Fred thought about it. He was some put out.

Sincerely yours,

E.B. White

My dank en erkenning aan Isa Steynberg vir die grafika van die beeldhouwerk van haar eie twee katte.

 

Verwysings:

 https://poets.org/text/dog-days-poets-pets?fbclid=IwAR0F6mB5vAeQIM1Rmk4mRaqkrmMudVw_Nnn_ug3UJpFH6YmvDWCS7cAHeA8

https://www.brainpickings.org/2019/08/18/lord-byron-epitatph-for-a-dog/?fbclid=IwAR2ZXc8Jf8B74iMFPWiMeLOy3ezzFeDW7EskTsXVdPxoTK8IBy0O93SgaOs

https://www.bustle.com/articles/196658-10-famous-authors-and-the-pets-that-inspired-their-work?fbclid=IwAR2SyZlVJwsv9SrfWjg1PE9K_-eocN_YwWYx9pODprmk3ZnZaBozLJDrtU0

https://www.brainpickings.org/2013/04/29/literary-pets/?fbclid=IwAR3619iEnZu32aRnnAFAGN6wABcldLn_X7BfjHghkWZOnBhZVWL5cbxB4tc

Joubert, M. 2019. Grondwater. Pretoria: Protea Boekhuis.

 

 

 

1.

 

Ná daardie ysingwekkende nagmerrie oor die hanswors het ek geweet ek moet dringend uitvind wat die simboliek beteken. Ek het die begrippe evil clown, fool, joker en jester in die soekenjin gevoer en hoe meer ek nagelees het, hoe meer het die boeiende narratief ontvou.

Die moderne argetipe van die bose hanswors, oftewel die evil/creepy clown het sy beslag gekry in 1986 met die verskyning van Stephen King se gruwelroman, It. Die antagonis is Pennywise the Dancing Clown, ’n hanswors wat jag maak op kinders. Dis interessant om te noem dat King se bose hanswors-karakter geskoei is op die bestaande reeksmoordenaar, John Wayne Gacy wat in 1978 in Chicago gearresteer is is vir die moorde op 33 tienerseuns. Hy is met die dodelike inspuiting tereggestel. Deel van Gacy se modus operandi was om kinders te vermaak tydens kinderpartytjies, kompleet met ’n hansworskostuum en witgeverfde gesig. Die pers het Gacy die ‘Killer Clown’ gedoop; sy oorspronklike alias was ‘Pogo the Clown’. En gaan ’n mens verder terug op die tydlyn van die bose hanswors, dan merk jy dat Gacy op sy beurt beïnvloed was deur die moorddadige hanswors in ’n strokiesprent, The evil clown, wat in die National Lampoon verskyn het.

 

 

Die herkoms van hierdie anti-sosiale hanswors is nie heeltemal duidelik nie, alhoewel die prototipe volledig deur die populêre kultuur geabsorbeer word in die films, musiek, rekenaarspeletjies en animasiekuns van die onlangse verlede. Vroeëre verwysings na ’n moordenaar-hanswors kom voor in Edgar Allan Poe se kortverhaal, “Hop-Frog” (1849), en kan verder teruggevoer word na die pantomime-kunstenaar, Joseph Grimaldi, wie se alter-ego ’n hanswors genaamd Joey was. Dan dink ’n mens ook aan die koning se hofnar tydens die middeleeue, of die sogenaamde archimimus, daardie wrede mimiekkunstenaars wat die spot met oorledenes gedryf het (op hulle eie begrafnisse!) in antieke Rome. Hoe dit ook al sy: volgens kenners is die bose hanswors as moorddadige psigopaat volledig ’n ikoon van die moderne tyd, gevorm tydens die Inligtingsera – ‘n fassinerende persona wat beter belig kan word aan die hand van Jung se werk of Mikhail Bakhtin se teorie van die karnavaleske.

Die impak van ’n blitsverkoperroman op ’n gemeenskap is enorm. Na die verskyning van It het staaltjies en gerugte van hansworse, wat amok maak dwarsoor die VSA, voorgekom. Op 26 Mei 1990 het Marlene Warren van Wellington, Florida, haar voordeur oopgemaak vir ’n bruinoog-hanswors wat vir haar blomme en ballonne gebring het – en sy is noodlottig gewond. Eers in 2017 is Sheila Keen Warren (wat met Marlene Warren se wewenaar getrou het), gearresteer vir die moord op Marlene Warren. Al hoe meer kinders het voorvalle van bose hansworse begin rapporteer, vrese wat waarskynlik aangevuur is deur die ritualistiese satanistiese ontvoerings en moorde op kinders tydens die tagtigerjare (in omgangstaal bekend as die ‘satanic panic’). Dit is moeilik om te onderskei tussen verbeelding en vrees: die polisie het hulle hande vol gehad met geestesversteurdes en misdadigers se bisarre ‘nuwe’ modus operandi. Al hoe meer hansworse het dorpe of begraafplaas op horings geneem…Van die gerugte van bose hansworse wat kinders in woude of bosse probeer weglok het, toon ’n interessante ooreenkoms met die legende van die Rottevanger van Hamelin. Koulrofobie, ’n irrasionele vrees vir hansworse, het met rasse skrede toegeneem.

Maar is/wás ’n hanswors ooit ‘goed’, om mee te begin? Volgens Wolfgang M. Zucker, wat hansworse bestudeer, is die antwoord nee. Mense hou as ’n reël nie veel van hansworse nie, al is dit ook ’n ‘goeie’ een. Veral kinders voel ambivalent teenoor die onpeilbare figuur met die vreemde, ouwêreldse kostuum en witgeverfde gesig wat insgelyks aan ’n dodemasker herinner, maar wat op donker humor en die eksploitasie van ander kapitaliseer. ’n Hanswors is altyd in beheer; hy sê net wat hy wil en hy kom weg met die gevolge daarvan. Laasgenoemde is ook die eienskappe van die koninklike hofnar. Voorts beskik ’n hanswors oor die vermoë om soos ’n kulkunstenaar van gedaante te verander; hy is ’n klassieke metamorf of shapeshifter. Zucker beweer dat die bose hanswors met verloop van tyd gereïnkarneer het tot die internettrol, soos ons dit vandag ken. Die (vals) skuilprofiel is figuurlik gesproke die kostuum/masker – en die trol kom weg met sy wrede poetse, geterg en emosionele aftakeling van ander internetgebruikers, alles vir die trol se eie “vermaak”.

Die gesigsverf van ’n hanswors herinner aan verskeie kulturele uitbeeldings van demone. Volgens antieke Gnostiese sienings is die trickster-god ’n wese wat van gedaante kan verwissel, soos reeds genoem; en hy kan enersyds kinderlik en saggeaard, of andersyds vreesaanjaend en konflikterend optree – ’n verwronge god wat op ’n diaboliese wyse teer op die onskuld van mense. Die begrip trickster-god is so oud soos die mens self en het vele gesigte en name, byvoorbeeld die Sumeriese god Nergal, die Noorse god Loki, Pan, die god van chaos, ensovoort.

Die bose hanswors word ook as wisselterm gebruik vir die begrippe jester, fool, trickster en joker. In ’n pak speelkaarte is die joker bekend as die verkleurmannetjie, die kaart wat kan instaan vir die waarde van enige ander kaart. En in ’n pak Tarot-kaarte word die joker die ‘fool’  genoem: die kaart beskik oor ’n nul-waarde, dit kan dui op die begin of die einde van die Arkana. Dit is alles of niks.

En van die diaboliese na die dualistiese. Die Switserse Gotiese musiekgroep, Lacrimosa, se logo op al hulle musiekalbums vertoon ’n hanswors, wat op sy beurt die lewe in al sy tragikomiese fasette voorstel.

 

 

Die Brechtiaanse punk-kabaretgroep, The Tiger Lillies, se voorsanger, Martyn Jacques tree altyd op in ’n hansworskostuum en bypassend geverfde gesig. Jacques is bekend (of berug) vir sy satiriese, onthutsende en soms erg ontstellende lirieke.

 

 

En van lirieke gepraat: die Nobelpryswenner, Bob Dylan se oeuvre word al vir jare deur akademici en literêre kenners bestudeer vir die simboliese koderings van die begrippe clown, fool of joker.

Van die musiek na die poësie. In Jaco Barnard-Naudé se eksistensialistiese lesing van Marais se “Skoppensboer” maak hy hierdie interessante slotopmerking: Tog is daar in die poging om die lewe as ’n ‘komedie’ voor te stel steeds ’n tragiek: ons is ‘geblinddoek met ’n lamfer-lap’. Die wrang opgewekte luim van die slot gee aan die gedig ’n soort groteske lading, ’n versteurdheid, iets soos die grynsende, geraamte-mombakkies waarmee die Dood konvensioneel esteties verpersoonlik word.

Klik gerus op dié skakel vir die volledige blog:   http://versindaba.co.za/2014/03/19/jaco-barnard-naude-eksistensialisme-in-skoppensboer/?fbclid=IwAR2sgJpDz55L-tbjUnJdsd_UahelJ8VXokW2UhO3pq_kE1CjUTkC5Wq1cq8

 

Skoppensboer

 

I

 

’n Druppel gal is in die soetste wyn;

’n traan is op elk’ vrolik’ snaar,

in elke lag ’n sug van pyn,

in elke roos ’n dowwe blaar.

Die een wat deur die nag

ons pret beloer

en laaste lag,

is Skoppensboer.

 

II

 

Gewis en seker is die woord:

die skatte wat ons opvergaar,

ondanks die sterkste slot en koord

word net vir mot en roes bewaar.

Net pagters ons

van stof en dons

om oor te voer

aan Skoppensboer.

 

III

 

Die heerlikheid van vlees en bloed;

die hare wat die sonlig vang

en weergee in ’n goue gloed:

die dagbreek op elk’ sagte wang

en oge vol van sterreprag

is weerloos teen sy groter mag.

Alreeds begint die rimpel sny;

oor alles hou die wurm wag

en stof en as is al wat bly:

Want swart en droef,

die hoogste troef

oor ál wat roer,

is Skoppensboer.

 

IV

L’ENVOI

 

Gewis is alles net ’n grap!

Ons speel in die komedie mee

geblinddoek met ’n lamfer-lap

wat selfs die son ’n skadu gee.

Wat treur ons tog?

Viool en fluit maak nog geluid;

en lank die nag wat voorlê nog.

Al kan ons nooit volmaaktheid raak,

nog blink die oog en gloei die huid

wat heel die winter blomtyd maak.

Dus onverlee

lag ons maar mee

met elke toer

van Skoppensboer!

 

Eugène N. Marais

 

Hierdie ikoniese gedig kan waarskynlik ook gelees word as ’n tipe spel (‘toer’) van die trickster (of trickster-god).

 

2.

 

G 1 2 3 4 3 2 1

 

Die eerste blok, en nog een. My asem brand, maar die hanswors bly op my spoor; hy kom koggelend nader soos ’n Daddy Long Legs met sy groot, dwars voete en lenige treë.

Ek kyk om na die witgeverfde gesig met die rooi neus en hare, die Renaissance-krawat, en versnel. Hy hardloop geluidloos en ék nael — die intervalle tussen my tekkies rek.

Verby ’n huis met ’n hoë palissade en die Rottweiler met die vlammende tande en skuim om die bek. Toe die hond die hanswors gewaar, gaan sit hy tjankend op sy agterstewe. Om ’n blinde draai gee ek vet, swenk in ’n stuk veld in, kortpad hospitaal toe. Dáár is mense, hulle sal my help.

Ek kyk om. Die hanswors het afgedraai in die teenoorgestelde straat.

In die verte dyns die silwer en blou spreiligte. Ek hardloop; ’n stukkende wekker, ’n metronoom waarvan die hart onreëlmatig begin afloop en my lyf verdwyn tot ek net voete is, een-voor-een-agter-een-voor-een-

In die hospitaal se parkeerarea is daar nie ’n mens in sig nie. Motors glim in die bleeklig, die getuie van ’n verskriklike ontruiming. Niemand. Dan, die geronk van ’n enjin. ’n Ambulans! Die agterste deure is oop, maar daar is nie ’n siel nie. Ek buk vorentoe; betrag die donker kolle soos motorolie op die sement. Die tekstuur is taai as ek daaraan raak. Bloed, al is daar geen teken van die bestuurder of pasiënt nie. Maar ek het nie tyd om te verspeel nie. Ek moet skuiling vind, die hanswors sou kon raai dat ek hierheen gekom het.

Die opname-area is heeltemal vakant. Geen sekuriteit; net ’n stompie wat verlate op die randsteen lê en smeul.

Geen personeel tussen die hokkies met die rekenaars met die flikkerende groen oë nie. ’n Halfgedrinkte beker koffie langs ’n telefoon.

In die wagarea is ’n strooikussing op ’n rusbank ingeduik, asof iemand nog flussies daarop gesit het. ’n Oop tydskrif; bladsye in ’n rolnaat na buite gevou.

Skielik raak ek bewus dat ek bloei — ek trek die sintetiese stof van my pienk bloes weg van die wond, dit kleef daaraan, dit syg dieper in die sypelende maagwond, dit suig. Ek het nog nooit van pienk gehou nie. Nóú is my grootste bekommernis die wond in my buik. Of loop ek al vir lank daarmee — dalk jare — dat die hospitaal bloot ’n kataklismiese sneller in die sigbaarmaking daarvan is? En waarom ervaar ek hoegenaamd geen pyn nie? Ek het nie ’n benul hoe ernstig dit is nie (dit mag fataal ook wees): ek sal ’n drukverband of iets in dier voege in die hande moet kry.

Ek loop na die hysbakke toe, kyk op, die rooi syfers wat ongeduldig bly flits.

Tjieng. Die deure ruis oop. Ek voel die temperatuurverandering, die koel trek wat die geopende staaldeure gewoonlik meebring.

Voor my staan ’n verpleegster met ’n onverbiddelike gesig en groot bril soos dié wat vrouens in die tagtigerjare gedra het en wat haar donker oë nog broeiender laat vertoon. Op ’n trollie ets ’n blou laken die kontoere van ’n lyf. Die gesig is bedek. Ek weet. Ek weet wat dit is. Maar daar is genoeg plek vir ons altwee in die hysbak, waarom gluur sy so na my? Of waarom stap sy nie uit nie, sy en haar trollie? En: waarom gaan sy weer óp as die hysbak in die eerste plek vir die grondvloer bestem was?

Ek kyk na haar groeiende indeksvinger tot sy ’n knoppie druk en die deure weer toesuig. Die volgende oomblik is daar ’n helse slag, soos ’n skag wat val: die reuk van gebrande rubber en metaal gevolg deur ’n oomblikfloute.

Kragonderbreking. Ek voel ’n trilling onder my voete, dan flits die ligte weer aan, Eskom ten volle funksioneel. Vir die eerste keer gewaar ek die geel staandriehoek met die rooi letters: DANGER. Dit was nie voorheen daar nie, of was dit? Was dit?

Die haaigrys deure suis oop, maar waar die hysbak se vloer moet wees, is daar nou net vallende duisternis. ’n Afgrond gaan oop in my keel en ek gil en gil sonder enige geluid.

Voor my staan die hanswors. Hy takseer my lank; dan glimlag hy met sy skerp gevylde tandjies en sê uiteindelik: Hierdie hysbak gaan net áf.

 

Verwysings:

 

https://www.groundzeromedia.org/evil-clown-evil/?fbclid=IwAR3fr_3UCkIaxobsyruNct_–8hVTXEWqLDNJtbYYifISOIeZaA9BIcLbfs

http://www.bbc.com/culture/story/20161019-a-surprising-history-of-the-bad-clown?fbclid=IwAR2kKYImlmw9cIk_TaqGB8MO4eLjhtTuA_q1FI8DW3Ln9wGYZMOvKcuUfaY

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Evil_clown?fbclid=IwAR3A6BOSC3H8JbAoGfnwGFrzK_nFTmt7dVXc3Swe5Du-fIjlXwk-ABzo4QA

https://www.trickedbythelight.com/tbtl/TricksterGod.shtml?fbclid=IwAR2RxlW4P-Fw8eUWfMpqkvxMj7fOpMpXEM1EYud3712-lGbAZw_BZQJLwFg

 

 

 

 

 

“Haar oë glim soos ’n roofdier s’n van honger en dissipline.” Só beskryf Etienne van Heerden ’n dame, wat altyd op dieet is, in sy roman Casspirs en Campari’s. En ’n mens dink onwillekeurig aan die tagtigerjare met sy dieetfoefies soos Fibretrim, Nataniël se bruinrys-en-lensie-dieet, amfetamien-eetlusdempers wat bewerasies en paranoïa veroorsaak, en nog later, die Tim Noakes-dieet. Om enkeles te noem.

Anoreksie, of anorexia nervosa en haar nare tweelingsuster, bulimia nervosa het as die twee bekendste eetversteurings in wese dieselfde gebly. Maar daar het iets bygekom, ’n belangrike impetus wat as’t ware hierdie eetversteurings voed: ons sosiale media-platforms. Lys dan manoreksie, oftewel anoreksiesimptome wat waargeneem word by manlike modelle en die sogenaamde plankdun ‘metromanne’ …of orthoreksie, ’n ongesonde obsessie met gesonde kos en die lys raak kommerwekkend. In die geval van orthoreksie meng die preokkupasie met ’n gesonde leefstyl in met die lyer se algemene welsyn en kan die persoon gemoedsversteurings ontwikkel of homself sosiaal isoleer om ‘verkeerde’ kosse te vermy. Hierdie mense is lief om hulle etes af te neem en byvoorbeeld op Instagram te plaas. Die bord kos word as ’n reël vergesel van ’n rits hutstekens langer as ’n spoorlyn, en kan iets in dier voege wees: feeling great, gevolg deur nonerefinedsugar, glutenfreevegan, dairyfree, lactosefree, ensovoort.

 

 

Sedert die begin van die internet het #anoreksie, of kortweg #pro-ana en bulimie, of #pro-mia op webtuistes en mediaplatforms as gemeenskappe begin floreer. Hierdie destruktiewe gedrag word aangebied as ’n ‘leefstylkeuse’; en lyers leef in interaksie met ’n virtuele gehoor wat ’n subkultuur van koestering en aanvaarding bied. Só sal ’n anoreksielyer byvoorbeeld op Instagram suggereer dat een like gelykstaande is aan een uur se vas, en dan, met die aanmoediging van haar gehoor, haarself stelselmatig verder uithonger. Sosiale netwerke bied oorgenoeg kameraderie van gedeelde obsessies, vergelykings, kompetisie, wenke en bemoediging tussen mense wat gewig wil verloor. Motto’s soos pretty girls don’t eat, skip dinner, be thinner, thinspirational en bonespo word na dese gesensureer om die uitdyende gemeenskap van mense met dieetsiektes teen hulself te beskerm. Daar is ’n verbod op sekere memes; in stede hiervan verskyn skakels na webtuistes wat hulp of rehabilitasieprogramme aanbied vir mense met eetversteurings. Sommiges omseil die internetsensuur bloot deur ‘TW’ (trigger warning) by hulle profiel te voeg, of te kenne te gee dat hulle reeds ’n rehabilitasieprogram volg. Wanneer ’n persoon behandel word vir ’n eetversteuring, sal die terapeut waarskynlik voorstel dat die pasiënt sy sosiale media-rekeninge sluit, omdat laasgenoemde platforms moontlik ’n rol in die patologie kan speel. The Agency for Healthcare, Research and Quality het beraam dat daar in 2008/2009 ’n 24% toename in eetversteurings was – en dat die lyers almal oor meer as een sosiale media-profiel beskik het. Grafika wat ’n mens dikwels teëkom, is selfies van uitgeteerde figure met kringe onder die oë, selfoon in die hand, die ribbes sigbaar ontbloot. Waar anoreksie & kie voorheen dieetsiektes was wat gekenmerk is deur meisies wat uit ’n tradisioneel wit, hoër middelklas-omgewing kom, raak eetversteurings vandag mans sowel as vroue: mense van alle rasse, kulture en substrata van die samelewing is slagoffers.

Die ánder sondebok in hierdie verband is die toename in apps, oftewel selfoontoeps wat mense help om gewig te verloor. Daar is toeps wat raad gee met eetplanne, die energiewaardes van kosse lys, kalorieë (en die verbranding daarvan) bereken….en daar is toeps wat jou help oefen, byvoorbeeld ’n pedometer wat jou treë tel en bereken hoeveel meter/kilometer jy deur die loop van ’n dag gestap het. Hierdie toepgedrewe oefenkoors word aangevuur deur die mildelike en onmiddellike beskikbaarheid van inligting rondom energieverbruik. Jare gelede was die voedingswaardetabelle, as deel van kosverpakkings, maar skaars – en mense minder selfbewus oor die voedsel wat hulle inneem. Anoreksielyers (die honger beheervrate, en ek sê dit met deernis) neem deeglik kennis van die tweede doodsonde. En vraatsug vra vir boetedoening en die verbranding van kiloujules. Dit is interessant om hier te noem dat kenners die uitgeteerde staat van anoreksie inderdaad as ’n tipe stigmata (en selfmutilasie) sien; en daarmee saam herinner die obsessiewe ritualistiese gedrag van die pasiënte mens aan religieuse rites.

Van selfbewustheid gepraat: verbeel ek my of is daar deesdae ’n groter sensitiwiteit rondom kos en voeding as jare gelede? ’n Bord kos is nie meer onskuldig nie. Sommige mense se identiteit, self, of self-beeld word inderwaarheid gedefinieer deur dit wat hulle eet, byvoorbeeld in die geval van orthoreksie. Heilsame kos = ’n gesonde Self. Die berekening van energie word ’n fyn kuns – of is dit ’n wetenskap? Gonswoorde soos keto en banting is aan die orde van die dag, alhoewel baie mense nie weet wat die mediese prosesse van ketose behels nie. Ons word gebombardeer met keuses: organiese kos is waarskynlik gesonder, dit is vry van MSG, aspartaam en tartrasien… En hier moet ek bieg: ek kwel my nie oor pienk Viennas nie en ek wonder ook nie oor die koolstofvoetspoor wat ek agterlaat met my eetgewoontes nie. Mense is meer gesondheidsbewus as voorheen, maar die Angst rondom kos het ook toegeneem. In teenstelling hiermee is daar ’n oorvloed kos- en resepteprogramme op televisie en ’n toename in aanlyntoeps vir die bestel en aflewering van wegneemetes. En dan, onrusbarend, die statistiek van The Food and Agriculture Organization of the United Nations. In Desember 2016 het 815 miljoen mense uit die 7.6 biljoen aan wanvoeding gely. Dit beteken dat ongeveer een uit elke tien mense in die wêreld op daardie gegewe tydstip honger was. En dít is ’n tragedie.

Met al die moderne elektroniese en digitale platforms ten spyt, het die patologie van dieetsiektes nie veel verander nie. Anoreksie, soos enige ander onderwerp, vind uiteraard ook neerslag binne die Afrikaanse poësie. In haar taksering van die balletpoësie van Aniel Botha (Pirouette, 2012) wys Marlies Taljard op die destruktiewe aard van eetversteurings wat by ballerinas aangetref word. Klik gerus op die onderskeie twee skakels om hierdie blogs te lees:  http://versindaba.co.za/2018/06/24/marlies-taljard-inwaarts-en-immer-opwaarts/ asook  http://versindaba.co.za/2018/06/29/marlies-taljard-op-soek-na-die-wildehond-wat-in-haar-hou/

In 1980 verskyn hierdie gedig in Annesu de Vos se bekroonde debuutbundel, Gebed van ’n groen perske. Die psigiese en liggaamlike aftakeling word duidelik verbeeld deur die vers se gestroopte aanslag en minimalisme, wat uiteindelik ook die siekte voorstel.

 

anorexia

 

ek proe jou

sonder ophou

in my elke dag

se hongerdood

 

want weet jy nie

wit godekind

jy is my vleis

my bloed

my brood

 

 

Verwysings:

 

https://www.usatoday.com/story/news/nation/2014/06/01/social-media-helps-fuel-eating-disorders/9817513/

https://www.vrouekeur.co.za/nuus-vermaak/organiese-kos-het-jy-geweet

https://www.worldhunger.org/hunger-quiz/how-many-people-are-hungry-in-the-world/?fbclid=IwAR1PfFWjROpN912YgL3MCLzsH2eu4hsR1xWb1aVORJhMg-_7a9Ux68pFIw4

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4737215/?fbclid=IwAR2F2M2i-08rIW-dqjoqX8PWBBH4eAgtpUSVKcphUJBZhyucIeIoFTAU9Dg

De Vos, A.  1980. Gebed van ’n groen perske. Kaapstad: Tafelberg.