Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

---

 

 

1.

 

Op 6 Junie vanjaar het die meertalige AVBOB Poësiereeks, I wish I’d said, afgeskop. 13 digters, 11 tale, 30 dorpe en stede en 11 000 km dwarsoor Suid-Afrika – die reeks vertoon op SABC 2 elke Saterdagmiddag tussen 14:00 – 14:30, en bestaan uit 13 episodes. Die digters bied elk ’n intieme binnekyk op hul lewens en digterskap; hulle grootwordjare…en dít wat hulle inspireer om te dig. Dit is die egtheid van die reeks wat opval. Die digters gesels – heel outentiek – in hulle onderskeie moedertale en die anderstalige kykers kan die programme volg via die Engelse onderskrifte. En, vir diegene wat hierdie kleinodes misloop word daar na afloop van elke program ’n YouTube-skakel beskikbaar gestel.

Digters is tradisioneel die profete, lofsangers, trabadoers en genesers van ’n samelewing, maar hulle nie sal huiwer om sosiale kritiek te lewer indien nodig nie. Deels dokumentêr, deels reis en deels ontdekking: In vanjaar se I wish I’d said maak die kyker kennis met ’n werker by ’n kragsentrale, ’n Swazi-prinses, ’n hoenderboer en ’n universiteitsdosent, om enkeles te noem. Poësie en storievertel loop immers hand aan hand en verhale uit die omgewing van Verdwaal en Ficksburg, Gemsbokspruit en Ga Matlala kry gestalte as die vorige AVBOB Pryswenners hulle harte teenoor kykers oopmaak. Elke program is ’n digterlike reis in eie reg.

Sedert die aankondiging van die AVBOB Poësiekompetisie op Mandeladag 2017, is daar reeds oor die 80 000 gedigte ontvang waarvan 10 000 op AVBOB se Poësiewebtuiste gepubliseer is. 2019 se Ek wou nog sê…-reeks het gefokus op Afrikaanse digters, terwyl vanjaar s’n ’n polifoniese klank het. Poësie – in al elf landstale – reik egter duskant geografiese of kulturele versperrings en die reeks verenig ons ryke diversiteit in ’n kollektiewe mosaïek van verlies, liefde en genesing.

 

2.

 

I wish I’d said…SO1E01

We are born of the same black womb

We originate from one bone and feed from one bowl

– Tieho Mkhendane

 

In Komati, ’n uur se ry vanaf Middelburg, kom ons die 2017-Sotho AVBOB Pryswenner teë. Tieho Mkhendane is ’n algemene werker by die plaaslike kragsentrale. Hy is ‘n sensitiewe man en praat sag; vertel van sy kinderjare wat hy as ‘normaal’ (nie goed nie en nie sleg nie) beskryf. Twee van sy sibbe het jonk gesterf en hy het sonder ’n pa grootgeword. “My moeder het haar swaarkry vir ons weggesteek,” sê hy peinsend. “Sy het half ses soggens van die huis vertrek en saans sesuur teruggekeer.” Tog; ten spyte van armoede en uitdagings is Tieho dankbaar dat hy ’n goeie opvoeding gehad het. “My moeder se gebede het my saans aan die slaap gesus. En as ek soggens wakker geword het, het sy steeds gebid. Haar gebede was my alarm.” Die kamera toon ’n vrou se hand wat herhaaldelik deur ’n Bybel blaai. Tieho se moeder se geloof sou later ook sý rigtingwyser word.

Die digter se gesig helder op wanneer hy van sy ouma vertel. Skoolvakansies was die hoogtepunt as die uitgebreide familie se kinders by nkgono gaan kuier, dan het sy die lekkerste kos gekook en daar was selfs genoeg vir ‘n tweede opskep ook! Vir ’n oomblik sien die kyker iets van Tieho se edel en onbedorwe karakter, en kyk verder, knop in die keel. Dit was egter met sy ouma se afsterwe dat Tieho sy passie vir poësie ontdek het. “Skryf ’n treurdig,” het Mampone, soos hy teer na sy moeder verwys het, voorgestel. “Wat is ’n treurdig?” wou die seun weet. En sy het verduidelik dat hy al die hartseer wat hy in hom opkrop, op papier moet neerpen.

Die lig het vir die jong digter opgegaan, want hy het immers gereeld poësie gelees. “Almal in die kerk was aangedaan en het gehuil toe ek my gedig voordra. My moeder het aanvanklik nie geglo dat ek dit sélf geskryf het nie!” voeg hy trots by. Ná die skryf van sy ouma se begrafnisvers het Tieho ’n merkbare emosionele verligting ervaar, en besef dat die weg van poësie in die toekoms inderdaad een van ontlading sou wees. Dat hy ook die seer namens ánder kon verwoord, en so genesing vir talle van sy lesers sou bring.

Die program berig oor Tieho se jeugjare in Masaleng-laerskool en die gelyknamige hoërskool tot op Wits se studentekampus, waar hy as jong student Politieke Wetenskap wou studeer. Maar dit was nie die loopbaankeuse wat hy in gedagte gehad het nie: Tieho het homself op nóg ‘n kruispad bevind – en besluit om ’n priester te word. En die jongman het vertrek na Vrede, na die kweekskool om die nodige opleiding te kry.

Maar ook hier, op Vrede, het Tieho ironies genoeg nie sy vrede gevind nie. Hy kyk reguit in die kamera en bieg, doodmenslik: “’n Rooms-katolieke priester mag nie vrouvat nie. En ek kan nie sonder ’n vrou leef nie.”

Terug op Ficksburg het Tieho die liefde van sy lewe ontmoet en getrou. Sy droom om gesinsman te word, is bewaarheid. Maar die verlange bly altyd dié digter se deelgenoot… as gevolg van werksverpligtinge sien hy sy gesin net een maal ’n maand.

Hoe het die plaaslike gemeenskap Tieho se digtalent raakgesien?

’n Vriend vertel hoe Tieho ’n gedig voorgedra het tydens ’n Kaizer Chiefs- en Pirates-wedstryd. “Ek het net hierdie wondermooie stem in die agtergrond gehoor, maar sou nooit kon droom dat dit Tieho se gedig is nie…”

Dit was toe die dood vir die derde maal aan Tieho se deur kom klop, dat hy trefseker geweet het wat sy roeping in die lewe is: Hy moes sy digterskap uitleef; dit uitdra na ander sodat die bloeigrond van sy eie verdriet ook vir hulle genesing sou bring.

Wie was dit? Wie het die dood kom haal? Die digter laat sak sy kop. ’n Aar bult op sy voorkop en sy pyn is tasbaar. Mampone. Sy geliefde moeder is op 29 Desember 2016 onverwags aan ’n asma-aanval oorlede. “Sy het geweet sy gaan dood,” sê hy moeisaam. “My kinders,” was haar laaste woorde toe sy twaalfuur die nag almal byeen geroep het. “Sy het vroeër die dag al ons wasgoed gedoen.” Die kamera toon ’n paar wasgoedpenne wat verwese aan ’n kaal wasgoedlyn bly dobber. En weer tref dit my: I wish I’d said se beeldmateriaal beweeg soos vloeibare poësie self – danksy die direkteur van fotografie, Phumelani Mdlalose en sy span wat die kinematografie behartig het.

Vir die soveelste maal vee Tieho die trane weg. “My moeder het bevestig dat ek ’n digter is. Ek het nie die kwalifikasies nie, maar in my hart weet ek ek is ’n egte digter, een in murg en been.”

Dan helder sy gedig op en hy vertel van die AVBOB Poësieprys wat sy lewe onherroeplik verander het. Afgesien van ’n welkome kontantbedrag, is dit die digkunsreuse en mentors wat deurlopend in sy talent belê met raad en leiding. Tieho is ook die trotse eienaar van ’n Facebook-digblad, genaamd “Mohloding oa Lethabo”, waar hy oor bykans enige onderwerp dig.

 

3.

 

Vanjaar, met die uitbraak van Covid-19, is die AVBOB Poësieprojek meer relevant as ooit. Ons almal staar dood en verlies in die gesig; al is dit dalk nie dood in die letterlike sin van die woord nie, is dit waarkynlik ekonomies. Of metafories. Suid-Afrika treur, en gewone mense, ontluikende digters en lesers uit alle strata van die samelewing sal opnuut die transformerende krag van poësie ontdek. Ten spyte van die verdelende magspolitiek van politici, is die boodskap van dié projek dieselfde: dit is ’n oproep na eenheid en genesing. Daar is hoop en daar ís lewe na die dood.

Hier volg die volledige programskedule:

Episode 1: Tieho Mkhendane (2017 AVBOB Poetry Prize Sesotho)

Episode 2: Nokukhanya Mahlalela (2018 AVBOB Poetry Prize Siswati)

Episode 3: Kutsi Emmanuel Lindinkosi Mpanza (2017 AVBOB Poetry Prize isiZulu)

Episode 4: Kgabo Sebatjane (2018 AVBOB Poetry Prize Sepedi)

Episode 5: Tom Dreyer (2018 AVBOB Poetry Prize Afrikaans)

Episode 6: Nthabiseng Cujane (2017 AVBOB Poetry Prize Setswana)

Episode 7: Kedibone Mphethi (2019 AVBOB ‘What if, South Africa’ Prize English)

Episode 8: Patrick Khosa (2018 AVBOB Poetry Prize Xitsonga)

Episode 9: Lynthia Julius (2017 AVBOB Poetry Prize Afrikaans)

Episode 10: Mfana Solomon Skhosana (2018 AVBOB Poetry Prize isiNdebele)

Episode 11: Simphiwe Nolutshungu (2018 AVBOB Poetry Prize isiXhosa)

Episode 12: Caroline F Archer (2017 AVBOB Poetry Prize English)

Episode 13: Maṱodzi Magoro (2018 AVBOB Poetry Prize Tshivenda)

Die AVBOB Poësiekompetisie skop vanjaar af op 1 Augustus en sluit op 30 November. Die wenners van die 2019 AVBOB Poësiekompetisie word in Augustus aangekondig. Vir meer inligting besoek die AVBOB Poetry Facebookblad of www.avbobpoetry.co.za.

 

Verwysings:

www.avbobpoetry.co.za.

https://www.avbobpoetry.co.za/Blog/View/42

 

 

“Ek gaan jou boek bestel, maar dan moet jy dit vir my teken.”

“Sal jy vir my iets voor in die boek skryf en dit teken?”

“Ek soek ’n getekende kopie, asseblief.”

Dít is die versoeke wat ’n skrywer, wat pas ’n boek vrygestel het, aanhoor. Maar wat is die redes – of die dryfvere – agter die teken van ’n boek? Wat maak dit vir die koper so spesiaal, of selfs gesog?

Professionele boekversamelaars, daardie ywerige bibliofiele, ken die waardekategorieë van getekende kopieë. Laasgenoemde behels waar en wanneer die boek geteken was en aan wie die getekende kopie gerig was – en of daar ’n inskripsie voor in die boek is, aldan nie. Die skaarsste, of vraag en aanbod van ’n boek, die ikoniese status van die skrywer of ander historiese gebeure bepaal ook die waarde van so versamelaarskopie. Van die mees gesogte getekende kopieë is byvoorbeeld Where the wild things are (Maurice Sendak, $25 000); To kill a mockingbird (Harper Lee, $25 000), of A farewell to arms (Ernest Hemingway, $17, 500).

Suid-Afrikaanse lesers se oogmerk met getekende kopieë berus waarskynlik meer op die sentimentele as die finansiële waarde van ’n getekende kopie. En nie alle boekkopers is boekversamelaars nie, en die begeerte om getekende boeke te bekom is waarskynlik nader aan die besit van memorabilia. Dit is onthougoed en kosbare bêreboeke; memento’s.

In The strange history of Bonnie and Clyde beweer die skrywer, Treherne, dat getekende kopieë onderliggend dieselfde logika vorm as met relieke. Die woord “relieke” hou verband met die woord “remains”, en kan dui op enige vorm van fisieke oorskot of besittings wat met ’n heilige geassosieer word. Dalk moet “heilige” eerder in ’n figuurlike sin gebruik word, want musiek-, film- of sportsterre se “relieke” is ook uiters waardevol.

Binne die Christendom verwys die begrip reliek onder meer na 2 Konings 13: 20-21, waar ’n Moabietiese man in Elisa se graf begrawe is maar met die aanraking van Elisa se beendere weer lewendig geword het. Nóg so ’n voorbeeld is Handelinge 19: 11-12, waar doeke en voorskote wat in aanraking was met Paulus se vel, op hul beurt weer siekes kon genees by wyse van die bemiddeling van ’n genesende, goddelike krag. Die gebruike van relieke kom steeds volop voor onder aanhangers van charismatiese godsdiens, byvoorbeeld op die televisieprogram, Kruiskerk, word doeke met die palmafdruk van ’n betrokke pastoor (en selfaangestelde geloofsgeneser), verkoop. Dit sê nogal baie van magiese denke – of magiese objekte – en die rol van bygeloof binne geloof.

In Mei 2018 het die aartappelboer en lekeprediker, Angus Buchan, ’n gebedsaamtrek vir reën op Mitchell’s Plain gehou waar hy ’n groep gangsters toegespreek het. Hy het tydens die diens van sy klere ontslae geraak en in slegs ’n T-hemp, denim en sokkies verder gepreek. Sy Bybel, baadjie, hemp, stewels en Stetson het hy aan bendeleiers uitgedeel met die opdrag dat hulle hul gawe van leierskap in diens van die Here moet stel, en nie misdaad nie. Hierdie uitdeel van Buchan se persoonlike klerasie tref mens onmiskenbaar as die oordrag van relieke (al is dit ’n grandiose gebaar). En weer eens voer magiese denke die botoon.

En van die charismatiese na die poëtiese: In Alruin beskryf H.J. Pieterse die erotiese proses as ’n gewyde of spirituele belewenis wat in herinnering geroep word deur relieke:

.

OU PARFUUM WAT SWAAR

.

Ou parfuum wat swaar

in hout intrek.

Jy het uit geel herfsreën

binnegekom.

.

Die rook van jou sigaret

maak marmerpatrone.

Ons buig inmekaar,

gesmelte glas op roosglas.

.

In die nanag sê jy reëls

uit ’n ou vers of gebed

in die swart katedraal

van jou slaap.

.

Later kry ek in my bed

’n haarpatroon, ’n geur;

relieke

van ’n liefdestyd.

 

Bloedrelieke. Wat ’n mooi woord is dit nie! Toe Abraham Lincoln op 15 April 1865 doodgeskiet is in die Ford-teater, sou niemand kon raai hoeveel keer sy doodsklere – bloedrelieke – van hande sou verwissel nie. Hierdie bebloede hemp, jas, broek en das was op ’n kol in die betrokke teater in ’n glaskabinet toegesluit nadat Jan Publiek stukkies bebloede materiaal uit die jas geskeur en dit verder beskadig het. Die klere was op ’n stadium selfs toegesluit in die Greensboro-bankkluis; daar was duidelik angs en verwarring oor wat om met die morbiede nalatenskap te doen. ’n Ander voorbeeld is die berugte bankrowers, Clyde Barrow en Bonnie Parker wat in 1934 doodgeskiet is in ’n polisiehinderlaag in Louisiana. Dié twee rampokkers was baie gewild onder die Depressie-geteisterde inwoners van Texas en het met hulle dood heroïese status bereik. Hulle is weliswaar ver van heiliges…maar ’n skare mense het op die koeëldeurboorde Ford V8, waarin Barrow en Parker se liggame gelê het, toegesak. Daar is letterlik bloedrelieke gemuit van die polisietoneel – sommige verbygangers het glasstukke in die pad opgetel terwyl ander weer met ’n skêr (bebloede) haarlokke uit Parker se haardos geknip het. En dit bring ons by die begrip murderabilia. Dit is, soos mens kan aflei, versamelaars wat artefakte wat aan moordenaars en/of slagoffers behoort het, versamel – dit betrek ook voorwerpe wat gebruik is op misdaadtonele, byvoorbeeld wapens, klerasie, of selfs die kuns wat die moordenaars in die gevangenis gemaak het. Die sielkundige dryfvere agter dié donker en makabere versameldrang is kompleks, maar dui in kort daarop dat dit aan die versamelaar ’n gevoel van mag gee en dat die items op ’n primitiewe vlak ‘trofeë’ in die hande van die besitters word: Die jagter jag nou sélf die jagter deur eienaarskap van laasgenoemde se besittings te neem.

Memorabilia verloor waarde as dit skoongemaak word, byvoorbeeld die af- of uitwas van bloed. Dit moet outentiek, in takt bly; die rugbytrui van ’n rugbyheld wat opgeveil word, moet byvoorbeeld nie gewas word nie (die sweet moet daarin bly).

Treherne het opgemerk dat getekende kopieë as relieke gesien kan word. Relieke dra die spore van die lewe; dis om iets van die rou DNS van iemand te besit, of menslike weefsel, as jy wil, outentiek en onvervals. Getekende kopieë hou ’n bekoring vir boekliefhebbers in. Die outopen-tegniek, waar die skrywer se handtekening in drukkersink verskyn en onderworpe is aan reproduksie, beskik slegs oor kuriowaarde, niks meer nie. Wat is meer persoonlik as die skrywer se outograaf in regte ink, iets van sy identiteit, en wat is meer verteenwoordigend van ’n skrywer as sy skrif self? En ’n inskripsie gerig aan ’n bewonderende leser?

.

Wanneer ’n digter sterf

 

stroom huldeblyke in

oor die enorme verlies en bydrae

van óns stilgemaakte digterlike stem

 

Wanneer ’n digter sterf

staan die literêre lykbesorgers gereed

met oordrewe takserings

oor die kwadratuur van sy sirkel

 

Wanneer ’n digter sterf

is daar onbetaamlike vrae

oor die lewenstyl en selde

of hy ’n rondeel of distigon kon skryf

 

Wanneer ’n digter sterf

word hy stellig, indien onderteken

aangekoop en gou vergeet

tot ’n ander digter kort hierna vertrek

 

Wanneer ’n digter sterf

mag sy gedigte tog ’n ewige leser beërf

 

(Joan Hambidge. Uit: Lot se vrou, Human en Rousseau: 2012)

.

Verwysings

https://www.news24.com/news24/SouthAfrica/News/buchan-gives-his-shirt-boots-and-stetson-to-gangsters-at-prayer-meeting-20180324

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Relic

Pieterse, H.J. Alruin. Pretoria: HAUM-Literer, 1989.

Treherne, J. The strange history of Bonnie and Clyde. New York: Cooper Square Press, 2000.

 

 

 

 

Of dit gloeiwurms in grotte is … of vonkende plankton wat soos ’n sterrehemel onder die seewaters skyn; of die silwer borduurwerk om ’n vis se romp; of die nederige vuurvlieg met ’n flitsie in sy stert: bioluminesente lewe is verstommend, oeroud, en beskik oor gesofistikeerde sein- en kommunikasiestelsels. Skrikwekkend futuristies.

Die lampie van die Photurus-vuurvliegie is bedek met skubbe wat ’n geriffelde patroon vorm, amper soos dakteëls wat oor mekaar geplaas is. En tog laat dit die lamp byna 50 persent helderder skyn as wat dit die geval sou gewees het as die skubbe plat gelê het. Gepraat van biomimese – of die mens se nabootsing van biologiese verskynsels in die vervaardiging van produkte en tegnologie: hierdie ‘ontwerp’ van die vuurvlieg se lamp word gebruik om ligemissiediodes (LED’s) doeltreffender te maak. Wetenskaplikes het LED’s bedek met ’n geriffelde oppervlak wat soortgelyk is aan dié van die vuurvliegie se lampie. Die gevolg was dat die LED’s tot 55 persent meer lig uitgestraal het. Haas ongelooflik!

Beide Aristoteles en die Romeinse filosoof Pliny het verwys na vermolmde hout wat “’n gloed afgee”. Eers ’n paar eeue later het dié magiese verskynsel, gloeiwurms, ’n naam gekry, naamlik bioluminesensie. Dit verwys na lewende organismes soos marienediere, byvoorbeeld jellievisse, fungi, mikro-organismes, fosfor in ’n seesoom, bakterieë en insekte wat self lig kan vervaardig. By ’n vuurvlieg, byvoorbeeld, dien die ensieme, lusifirien en lusiferasie in die kewer se buik as katalisators wat in die teenwoordigheid van suurstof en water (vog) reageer om lig te vorm.

Lank voor die implementering van veiligheidsligte in myne, het myners bottels vol vuurvlieë gedra om hul omgewing te verlig. Interessant genoeg dien die lampies wat ligdraende organismes dra, min of meer dieselfde doel as by die mens, wat lig kunsmatig moet vervaardig. ’n Bioluminesente organisme straal (of flikker) lig óf as deel van hulle kamoeflering en mimikrie; óf om alarm te maak teen gevaar, byvoorbeeld predatore; óf om te dien as lokmiddel (vir prooi); óf om as deel van reproduksie hulle maats te lok of te herken.

 

 

Bioluminesensie het al menige digter geïnspireer; veral die vuurvlieg word as magiese wese verbeeld. Daar is ook digters wat ’n meer wetenskaplike beskouing rondom hierdie ligdraers verwoord. In “Swanger vrou” skets Jonker die herinnering van ’n betowerende jeug teenoor die ontluistering en onthutsende werklikheid van swangerskap, strofes 3 en 4:

.

Nòg singend vliesrooi ons bloedlied,

ek en my gister,

my gister hang onder my hart,

my kalkoentjie, my wiegende wêreld,

en my hart wat sing soos ‘n besie,

my besie-hart sing soos ‘n besie;

maar riool o riool,

my nageslag lê in die water.

.

Ek speel ek is bly:

kyk wáár spat die vuurvlieg!

die maanskyf, ‘n nat snoet wat beef –

maar met die môre, die hinkende vroedvrou

koulik en grys op die skuiwende heuwels,

stoot ek jou uit deur die kors in die daglig,

o treurende uil, groot uil van die daglig,

los van my skoot maar besmeer

met my trane besmeer

en besmet met verdriet.

.

Ook in Marlise Joubert se vers, “Waterberge”, word die allure van ’n mooi jeugherinnering aan die hand van ’n vuurvlieg verbeeld, strofes 3-4:

.

dis nie ’n taal uit my Boland se berge nie

nog minder ’n taal van die San of ’n kind uit die Karoo

dis ’n anderste wartaal gekruisig in die bloed

wat uit die Waterberge val

’n donker rivier deur jou lyf laat reën

waar die vreemdeling geen weerkaatsing vind

geen afbeelding wat roer

tensy jy die vuur verstaan dat elke vlam

soos ’n witbasblom sy eie musica sacra straal –

.

ek reis soms terug op ’n oggend soos nou

met die Stabat Mater drywend agterna

ek steek gemaklik weer lanterns aan

vlieg geluidloos soos ’n vuurvlieg deur die veld

 

 

In Johann Lodewyk Marais se bundel, In die bloute, word ’n inkvis dubbelduidig en enersyds as Ars poëtikale siening, en andersyds as bioluminesente verskynsel voorgestel:

.

Die inkvis word in die treilnet

van die woord harteloos gevang.

Swyg sou nie onvanpas wees nie:

jou sien en weet bra sonder nut.

Maar met die diefstal van sy ink

bring jy hom meteens aan die lig.

.

Ook Johann de Lange bring in sy bundel, Weerlig van die ongeloof, die intelligente inkvis in verband met taal en die vermoë om te kommunikeer.

.

Die inkvis is ’n geisja

wat ligvoets dans oor koraal,

verwissel vlug kimono’s

in ’n ondersese taal.

.

Ongeag die invalshoek – mities, magies of wetenskaplik – dit is duidelik dat digters die bioluminesente vermoëns van organismes bedig as tipe seintaal of kommunikasie, en ek haal aan uit Cloete se Karnaval en Lent:

.

my insekte kan mekaar van ver roep

in die nag mekaar ruik

mekaar opspoor met feromoon

sonder radio of telefoon

van ver af in die donker

gloei die koue geel lig van vuurvliegies

en gloeiwurms morse vir mekaar . . .

 

 

 Verwysings:

 

https://en.wikipedia.org/wiki/Bioluminescence#:~:text=Bioluminescence%20is%20the%20production%20and,terrestrial%20arthropod%20such%20as%20fireflies.

https://www.jw.org/af/biblioteek/tydskrifte/g201402/lampie-photuris-vuurvliegie/

Cloete, T.T. 2014. Karnaval en Lent. Kaapstad: Tafelberg.

De Lange, J. 2010. Weerlig van die ongeloof. Pretoria: Protea Boekehus.

Jonker, I. 1963. Rook en oker. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.

Joubert, M. 2007. Passies en passasies. Pretoria: Protea Boekhuis.

Marais, J.L. 2012. In die bloute. Pretoria: Cordis Trust Publikasies.

 

 

 

Die skrywer, digter en dramaturg, Jeanne Goosen, is verlede nag oorlede nadat sy in ’n koma verval het. Dit is ’n voelbare verlies vir die literêre bedryf aangesien Goosen met sowel haar oeuvre as haar omstrede en dikwels aweregse openbare beeld vir opwinding gesorg het. Met Goosen, soos in die geval van Eugène Marais, was dit moeilik om tussen werklikheid en fiksie te onderskei, alhoewel haar stories en anekdotes daarop ingestel was om mense te vermaak en te amuseer. Die skeppende impetus was immer teenwoordig by dié woordskepper en mens.

Goosen het ’n verskeidenheid beroepe gevolg; sy was onder meer joernalis by Hoofstad, Oggendblad, Tempo en Die Transvaler, waar sy haar skryftalent geslyp het. As opgeleide radiografiste was sy egter rusteloos en ook werksaam as stoorkamerbestuurder, bibliotekaris by die vloot, vertaler, smous, afslaer, smokkelaar en sitrusboer. Goosen het dikwels geswerf en nogal herinner aan vroulike Bukowski. Haar lewe kan beskryf word as een van tragiek en triomf, van arm en ontwrigtende jeugjare tot dié van ’n gevierde en veelbekroonde skrywer. Petrovna Metelerkamp het onlangs Goosen se biografie, ’n Lewe vol sinne by Hemel & See Boeke vrygestel. 2020 was veronderstel om geboekstaaf te word as die Jeanne Goosen-jaar: ook Los gedagtes en Het jy geweet ek kan toor (poësie) deur hierdie nimlike skrywer het vanjaar verskyn. Goosen het in 1971 aandag getrek met haar poësiedebuut, ’n Uil vlieg weg. Sy laat ’n ryke nalatenskap van novelles, romans, eenakters en digbundels na en van haar romans is verfilm. Ons is nie almal so nie (1990) het feitlik oornag legendariese status bereik en die titel het sedert die negentigerjare deel van Afrikaanses se lingua franca geword. Vir laasgenoemde roman is sy bekroon met die CNA-prys, Rapport-prys en die M-Net-prys.

En op ’n meer persoonlike noot: Jeanne Goosen was my peetma. In my standerd 9-jaar,1989, het sy voorgestel dat sy my peetma (of peetpa, my keuse) word. Ek het ingestem, vol blydskap en verwondering – en Jeanne het ’n quart Amstel geknak op ons ooreenkoms. Ons het by die kombuistafel gesit waar sy oudergewoonte my jeugverse opgeskeur het en my in geen onsekere taal vertel het hoe swak dit nou eintlik is nie. Ek onthou ek moes die erdwurms uitgrou terwyl Jeanne visvang by Pelindaba. En as haar rooi Volla ingedraai het by die hek, het sy vir my boeke gebring – en my kennis en verwysingsraamwerk van wêreldletterkunde aansienlik verryk.

Van al die mense wat Jeanne geken het, is ek bevoorreg om te kan noem dat sy ’n groot invloed op die vorming van my jeugdenke gehad het. Ek het haar sagte kant geken.

Haar lewe was een van swaarkry, van die raffle wat sy as kind moes uitloof net om Lenie, haar troetelhoender, te verloor, tot die transformerende krag van kreatiwiteit wat haar later tot groot hoogtes sou voer. Want bó alles, en ten spyte van haar (goed gekamoefleerde) weerloosheid was sy ’n sterk mens.

Sy is by geleentheid ’n anargis, ’n geliefde rebel genoem.  En ek besef ’n huldeblyk soos dié skiet ver tekort om te verwoord wat ’n veelkantige, begaafde en uiters komplekse mens sy was.

Jeanne was 81 toe sy stil-stil oorlede is in haar meenthuis in Melkbosstrand. Sy sou 13 Julie 82 geword het. Haar versorger, Michelle van der Westhuizen en haar hondjie, Fudge, was by haar toe sy dood is. Daar sal na verwagting die naweek ’n diens vir haar gehou word.

 

.

By Corpernicus leen ek ’n slim slypglas

en loer by die luik van die hemel in

Kepler speel met sy spieëls

en baljaar tussen die mane van Uranus

En daar is die Meester ook

met sy boskasie vol skoenlappers

Hy is besig

Hy brou ’n nuwe skepsel

‘n ding—

iets tussen ’n komieklike insek

en ’n wollerige knaagdier

Uit papyrus kry dit twee vlerke

wat hy met spuug aan die krom skouers vasplak

Hy brand ook sy voorletters daarop uit

Want dit is sý eiendom, sý maaksel

Maar wysig God altyd wys?

want kyk:

Hy pas twee OK Bazaarsloffies aan die pootjies

en met haakspelde

speld hy ’n voorskoot aan die lyf vas

God staan terug

peins

sê nadenkend vir sy engel:

Sy sal op kruie wei en ‘n soet reuk versprei

en ek sal haar nie aarde toe stuur nie

maar ’n woning in die hemel gee

Voorts pluis God watte uit die wolk

weef ’n tweevertrek-kokon

en betig wind en weer

om hulle plek ten alle tye te ken

En dan druk God sy skepsel teen sy bors

lig die snaakse gesiggie na hom

en plaas sy mond op hare

God blaas

en die vlerke roer in die bries

Ek huil van vreugde uit die twee riviere van my oë

want op aarde het my ma min gehad

 

Uit: Elders aan diens, 2007

 

 

 

 

1.

 

Die mooiste blomme is dié wat vetplante maak. Kinderkunsblomme. Nederig en konkreet, na aan die hartslag van die aarde. Die mooiste blomme is nie rose of orgidieë – die koninginne met die kweekhuisname nie – nee; dit is woestynblomme.

My eerste bewuswording van ’n kataklismiese gebeurtenis was die Kaapse droogte twee jaar gelede. Ek het grootgeword in ’n waterryke voorstad in Pretoria. Daar was bome. Baie bome. Dit was die sewentigerjare; ek onthou ek het buitentoe gehardloop as dit begin blits. Hoeveel klein ewighede ek so in die reën vertoef het, sou niemand kon raai nie. My huismense het bekommerd na my geroep, maar my ouma het gesê: Los die kind, sy verstaan die reën. My ouma was deurwinter soos ’n kraai. Haar snaarblink hare was teruggekam en weggevou in ’n slakkie in haar nek. Sy het ’n bril gedra wat haar oë groot en teer laat vertoon het, en as sy iets met nadruk gesê het, het sy haar ooglede toegemaak. Ek kon my die koeltes in haar brilglase verbeel, ’n gerusstelling, diggesluit: haar wimpers was ’n skadunet. My ouma was van die Karoo en sy het wysheid gehad.

Eers later het al die wonderlike dinge name gekry. Petrichor. Amberwolke. Die eensame hemele van my kindertyd.

Dan is daar ’n ánder herinnering, een oggend, Januarie 2018. Vroegdag reeds was ek bewus van ’n vreemde dyns in die lug. Dit was bloedig stil. Die blompotte in my tuin het oopgebars, die wortels het ongenadig boontoe geskrei. Dit was tasbaar, die taai knettering in die lug. Vlieswolkies het verby gedryf, die geloei van die laatsomerwinde was op pad, winde wat geen reën sou bring nie en net die vure en bergbrande verder sou aanhits. ’n Nagloed het oor alles bly hang. Die grond het gebrand en gebloei om rowe te vorm. Na die woede en opstand oor die waterskaarsste het ’n weemoed gekom. Afrika het ’n warm weemoed – en daarná volg die behoefte om te bieg. Drome, hoop en wanhoop word uiteindelik een. Daar is dié wat teen alle weervoorspellings in bly bid en opkyk, lugwortels in die oë.

In nog ’n onverwante herinnering, jare gelede, het ek op ’n dag ’n ou vrou in Checkers gesien. Daar was net ’n kaktus en ’n boks wyn in haar waentjie. Intuïtief het ek iets begryp van droogte en van dors – die woorde suchen, versugting, sug, verlange, en verslawing is tog immers verwant. Haar irisse was gerimpel en haar oë dood. Die insident het my hewig ontstel.

2.

Vetplante het ewolusionêr ontwikkel tydens die Kryt-periode, die derde en laaste tydvak van die Mesosoïese era ongeveer 145 miljoen jaar gelede. Vetplante beskik oor sukkulente eienskappe naamlik om vog in hulle blare, stingels, stamme en wortels te berg. Xerofiete, halofiete en eromofiete ressorteer hieronder. Sukkulente weefsel stoor tydelik bruikbare water wat die plant in staat stel om sonder ’n eksterne waterbron te kan oorleef. Vetplante se habitat is droë gebiede, soos halfwoestyn, en as ekostreek is die sukkulente Karoo na vetplante vernoem. Snags gaan hierdie plante se waksagtige kutikule en ingesinkte huidmondjies oop om vog op te vang en waterverlies te beperk. Sukkulente roep kaktusse, plakkies en vygies voor die oog.

Oor die poëtika van vetplante kan ek liries raak. Die blomme is eenvoudig: kinderkuns, soos reeds genoem, of is dit die rofwerk van ’n onervare skepper? Die groei is geil, ’n gulharige gawe aan die droë aarde. Want vetplante is die ambassadeurs van dorre streke, tekenend van ’n genadelose klimaat.

Vetplante vorm ’n brandwag teen die laaste vesting van wind en reën.

Kyk na kaktusse, alarmisties met dorings om te verhoed dat hulle nie uitwissing in die gesig staar deur diere wat hulle vreet nie. ’n Kaktus vertoon weerbaar in teenstelling met sy sagte, sagte binneweefsel.

Die Haworthia se kubusagtige blare laat my dink aan ’n Picasso-skepping. Vetplante mistifiseer die mens met hulle geometriese elegansie; sommiges dra immers die bloudruk van die Blom van die Lewe of die swier van Fibonacci se Goue Ratio. Kaktusse het dorings soos weerhake of prikkeldraad. Die weefsel is met growwe rygwerk en doringagtige sterre aanmekaar geheg.

Met Covid-19 het ek opnuut bewus geword van vetplante, hulle moedige eienskappe. Hulle stille krag en vermoë om op minimalistiese wyse te oorleef. Hulle dankbaarheid.

Dan is daar die mites en legendes. Die Christmas Cactus is ’n honderd miljoen jaar ouer as Christus.

Die Koningin van die nag (Selenicereus grandifloras), weer, is ’n kaktus wat net een maal ’n jaar vir net een nag blom. Volgens die legende het ’n beeldskone koningin in ’n onaantreklike vetplant verander nadat ’n draak haar met vuurtonge vervoek het. Dit is waarom sy net een maal blom, gedagtig aan haar skoonheid van vroeër; in die helder lig van die maan gaan sy vir ’n paar uur oop, verruklik en stralend soos ’n ster. Volgens oorlewering genees hierdie kaktus se blare gebroke minnaars se harte. En op ’n letterlike vlak: die Koningin van die nag word gebruik as homeopatiese middel om hartlyers te help om ’n verswakte hartspier te versterk. Die legende is dus (deels) waar.

En dan die Lithops, oftewel die ‘lewende klippe’. Dit is plantjies wat hulself voordoen en kamoefleer as klippe. Augustus breek hierdie klippe wonderbaarlik oop en blom. Maar méér as klippe: sommige Lithops lyk soos Runeklippies, kompleet met mistieke geheimskrif maar met die verskil dat dit inderwaarheid spensies vol water is.

Die gebruik van aalwyn as antieke kruiemedisyne is al vir duisende jare bekend aan die mens en is ook gebruik om lyke mee te balsem.

Met die Kaapse droogte van 2018 het ek geglo dit is ’n kataklismiese gebeurtenis. Toe kom die Koronavirius, ’n perd van geheel en al ’n ander kleur, die vaal perd genaamd die Dood as deel van die quattuor soos beskryf in die boek Openbaring. En deur alles bly vetplante die konstante, ’n simbool van bestendigheid. Ewolusionêr die pioniers en bittereinders van oorlewing.

.

Aalwyn in die droogte

 

Die ergste is dat die lewe dwarsdeur

’n droogte aangaan en dat nie

wil endkry nie, die verbete beur

van wortels vlak in die rondte,

.

dat die blare handewringend toevou

om die gees, en, gevaarrooi geverf,

krimpend asem ophou

tot eindelik die vernedering oorgaan.

.

 

Wilma Stockenström. Vir die bysiende leser (1970)

 

 

Verwysings:

 

https://af.wikipedia.org/wiki/Vetplant

https://dalenefowler.wordpress.com/2017/08/06/aalwyn-in-die-droogte/?fbclid=IwAR3bTwV-h87O2NJealSoGtlp11RHub6Tw7qO-MhvVARw5QeA-11_okt0Upw

 

 

 

 

 

 

 

 

In ’n artikel op Literary Hub vra Dustin Illingworth of die selfmoordbriewe van groot skrywers as ’n literêre subgenre geklassifiseer kan word. “Everything has gone for me but the certainty of your goodness. I can’t go on spoiling your life any longer. I don’t think two people could have been happier than we have been”. Só eindig Virginia Woolf haar aangrypende selfmoordbrief, gerig aan haar man, Leonard Woolf.

Dit is met ’n morbiede fassinasie wat mense selfmoordbriewe lees: dis immers die finale geskrewe woorde van ’n bekende skrywer. Die swanesang. Dalk bestaan daar ’n geloof dat ’n skrywer, wat oor ’n buitengewone verhouding met taal beskik, ’n glimps van die nalewe mag gee – of dalk die transmigratoriese vlam van hoop in die duisternis kan verwoord. Skrywers se selfmoordbriewe kan gelees word as egodokumente, as subteks tot ’n historiese tydvak of as die addendum van eksistensiële angs wat die geskiedenis onderlê. Maar dan is daar ook diegene wat ’n etiese probleem met die lees en klassifikasie van hierdie briewe het: dit is intens persoonlik en dis bloot voyeurisme om ’n skrywer se laaste oomblikke te belig, want ná alles beliggaam die briewe ’n groot tragedie. ’n Selfmoorbrief beklemtoon die onvoltooidheid van ’n lewe. Dan weer: Elke boek is immers ook ’n dood in die kleine, die tekstualisering van persoonlike transformasie en begrensing.

Die advokate, ten gunste van die selfmoordbrief as literêre genre, vra: Waarom kan gallows literature geag word as letterkunde, en die intieme, laaste woorde van ’n skrywer nié? Gallows literature dui op die laaste toespraak, biografiese beskrywing of verse van ’n persoon voor hy tereg gestel is. ’n Voorbeeld hiervan is die toespraak van die Amerikaner, John Brown, kampvegter teen die afskaffing van slawerny, wat in 1859 gehang is. In ’n sekere sin kan Nelson Mandela se “I am prepared to die”-toespraak tydens die Rivonia-verhoor ook as voorbeeld genoem word, aangesien die beskuldigde ten tye van sy toespraak oortuig was dat hy die doodstraf opgelê sou word.

’n Selfmoordbrief kan vertroostend, onthutsend, snaaks, of poëties wees. En só tipe brief behels veel meer as net ’n dokument; dit kan ook die gedaante van kassette, video’s of klankgrepe aanneem.

Die magistrale The savage god deur Al Alvarez besin oor die selfdood van skrywers en filosowe. Sylvia Plath se selfmoordnota lui: “Please call dr Horder”, vergesel van die telefoonnommer. Het sy verwag om betyds gered te word? Ons sal nooit weet nie. En hoeveel lesers soek nie antwoorde of ‘leidrade’ rondom Ingrid Jonker se selfdood in “Ontvlugting” nie?

.

Uit hierdie Valkenburg het ek ontvlug

en dink my nou in Gordonsbaai terug:

.

Ek speel met paddavisse in ‘n stroom

en kerf swastikas in ‘n rooikransboom

.

Ek is die hond wat op die strande draf

en dom-allenig teen die aandwind blaf

.

Ek is die seevoël wat verhongerd daal

en dooie nagte opdis as ‘n maal

 

Die god wat jou geskep het uit die wind

sodat my smart in jou volmaaktheid vind:

.

My lyk lê uitgespoel in wier en gras

op al die plekke waar ons eenmaal was.

.

In die versamelbundel verhale en essays, Wreed en mooi is die dood, lig Willem Landman die sluier op sy e-poskommunikasie met Karel Schoeman en die periode wat sy bestanddood / selfdood voorafgegaan het.

En van die selfmoordbrief met ’n literêre inslag na die uitdrukking van selfdood in die Internettkultuur. As deel van ’n groter distopiese wêrelduitkyk kom hierdie fenomeen dikwels voor; daar is onder meer die toonsetting van selfmoordbriewe, ook dié van Woolf. En dan is daar musiekgroepe, soos byvoorbeeld die van die Goth-subkultuur of dié wat suicide pop of suicide cabaret beoefen, byvoorbeeld Spiritual front, Anathema, of Dairy of dreams. Die distopiese wêrelduitkyk waarna ek verwys, het reeds voor C-19 beslag gekry – en ’n mens kan inderdaad wonder wat die toekoms verder mag oplewer.

Die populêre kultuur se uitdrukking rondom selfdood is egter veel meer onthutsend as sy estetiese eweknieë. Baie lesers en kykers is waarskynlik bekend met die minireeks, Thirteen reasons why, wat op Netflix stroom. Dié reeks, wat tieners sowel as volwassenes interesseer, handel oor die selfmoord van die 17-jarige leerder, Clay Jensen en die kassette wat sy nagelaat het nadat haar pyn as gevolg van boeliegedrag en seksuele aanranding ondraaglik geraak het. Die roman, Thirteen reasons why (2007) deur Jay Asher het die reeks geïnspireer. Maar die verhaal van Amanda Todd (1996-2012) is ongelukkig nie fiksie nie en toon onrusbarende ooreenkomste met die reeks. Todd, ’n 16-jarige Kanadese leerder en slagoffer van kuberteistering het haarself gehang, maar voor die finale daad het sy haar tragiese verhaal in ’n YouTube-video vertel. Todd het nie gepraat nie; slegs flitskaarte gebruik om haar traumatiese ervaring met haar kykers te deel. Na haar afsterwe het die berugte video egter viraal gegaan en dit is miljoene male gekyk – maar dit was te laat. En of dit nou Thirteen reasons why of Amanda Todd se video is, daar is spekulasies dat tieners se selfmoorddenke of gedrag beïnvloed word deur die tendense van die dag, soos dit in die populêre media bly sirkuleer.

 

Die jisei as doodsgedig

Daar bestaan wel iets soos ’n ‘sefmoordgenre’.  Japan het ’n lang geskiedenis van die jisei, oftewel doodsgedig. Die jisei signalleer ’n afskeidsgedig aan die lewe. Een van die oudste rekords van dié digvorm dateer uit 686 v.C. met die afsterwe van Prins Otsu, ’n digter en seun van keiser Temmu. Otsu het selfmoord gepleeg nadat vals klagtes, dat hy ’n rebellie wou begin, teen hom gefabriseer is.

Jisei word geskryf in kanshu, waka en hakoe. In die Japannese taal word verskillende maniere van sterf beskryf: sjinju (selfmoord as gevolg van ’n liefdesteleurstelling); junshi (’n kryger wat sy lewe gee vir sy heer of owerheid); en roshi (die sterfproses as gevolg van hoë ouderdom).

Sommige jisei is donker getint; ander, weer, is hoopvol. Elke vers poog om die digter se laaste oomblikke so helder moontlik aan die leser oor te dra. Aanvaarding is ’n sleutelelemant in die poësie wat verband hou met die Zen-siening om die lewe – en onafskeidbaar daarmee, die dood – te aanvaar.

Enkele voorbeelde van hierdie doodsgedigte is die volgende:

.

I wish to die

in spring, beneath

the cherry blossoms,

while the springtime moon

is full.

.

– Saigyo (1190)

.

Frost on a summer day:

all I leave behind is water

that has washed my brush.

.

– Shutei

.

On a journy, ill:

my dream goes wandering

over withered fields.

.

– Basho

.

Soos uit die Japannees vertaal deur Yoel Hoffmann.

.

Verwysings:

Jisei: the Japanese Death Poem

The Suicide Note as Literary Genre

 

Dis ’n swierige tradisie – een van swaardgevegte, wraak, en baie bloed en liefde. Die protagonis is ’n onverskrokke avonturier. Jy eien hom aan sy savoir-faire-houding en windmaker manier van stap. Hy is sjarmant en lag doodsveragtend in die aangesig van gevaar. Hy leef volgens ’n persoonlike etiese kode van regverdigheid en geregtigheid, maar laat hom deur niemand voorskryf nie. Reëls en wette kan gebuig word in belang van ’n groter morele ideaal, of, om Bob Dylan aan te haal: “To live outside the law, you must be honest.” Hy sal veg vir die koning en vir sy land, as idealis ontferm hy hom oor die armes en onderdruktes en hy beskerm dames se eer. Dit is ’n swashbuckler, die protagonis soos hy uitgebeeld word in Europese avontuurliteratuur. Alhoewel hierdie heroïese argetipe al vir eeue met ons is, het dit die afgelope paar jaar opnuut momentum gekry met films en televisiereekse soos Pirates of the Caribbean, The Mask of Zorro, The Man in the Iron Mask, The Count of Monte Cristo en The Adventures of Robin Hood, om enkeles te noem. Ruwe eilandbewoners, seerowers en ’n weggesteekte skat iewers bevolk die landskap van hierdie verhaalwêreld. Die vroeë spore van die genre kan reeds teruggevind word in die poësie van Homeros met die verwysing na seerowers (Hymn to Demeter, in die sewende eeu v. C.), alhoewel die bloeiperiode van die ridderlike prototipe van die 11 de eeu tot in die hede sou voortduur. In 1920 is die swashbuckler vir die eerste maal gevestig as held op die silwerdoek met die verskyning van die stilfilm, The Mark of Zorro. En hy is steeds met ons; het nooit uitgesterf nie, maar het begin migreer in die magdom funksies wat die internet bied, byvoorbeeld rekenaarspeletjies wat die genre dan ook verruim het met die inkleding van wetenskapfiksie en fantasie, asook die herontginning van folklore en mitologie. Skrywers soos Lovecraft en Tolkien het bygedra tot hierdie vernuwing. Tog, in wese het die kerneienskappe van die swashbuckler nooit verander nie. Ook vroulike swashbucklers het toenemend hulle verskyning begin maak, byvoorbeeld in Cutthroat Island speel Geena Davis die hoofrol van ’n onverskrokke seerowerskaptein. Davis is bekend vir haar tawwe rolle.

Die woord “swashbuckler” het sy ontstaan in die 1500’s gehad, en is ’n samestelling van die woorde “swash”, wat dui op die geluid wat twee swaarde wat kruis, maak, asook “buckler”, ’n klein, ronde skild. Die etimologie van die woord is onder meer te danke aan klanknabootsing. Daar is legendariese romans, soos byvoorbeeld The Scarlet Pimpernel  (Emmuska Orczy), The Three Musketeers (Alexandre Dumas), The Princess Bride (William Goldman) en Captain Blood (Rafael Sabatini) wat sinoniem is met die genre. En weer Dumas – áltyd; en sy onvergeetlike The Count of Monte Cristo. Die bekendste hedendaagse swashbuckler is waarskynlik Jack Sparrow, soos gespeel deur Johnny Depp. Dis nie net kinders wat met hierdie fantasie identifiseer tydens kinderpartytjies waar kostuums, rollespel, oogklappe en plastiekswaarde hoogty vier nie: mense van alle ouderdomme is lief vir die anti-helde, en The Pirates of the Carribean het alle finansiële rekords by die loket aan skerwe laat spat. En laat ek nie die strokiesprente vergeet nie. Die swashbuckler het lank vir vermaak gesorg in die pulp magazines. Baie van ons het ’n herinnering aan hoe ons by ’n Griek se kafee ingeglip het om die opvolg van ons gunsteling seerowerstrokiesprent te rooflees. Ek onthou die kriekende draaiwiel in Shorty se kafee in die destydse Verwoerdburg; die baie kreukels in die glansvoorblad van die vele kinderhande wat vóór my die boek hanteer het. Die kafee het drie tafeltjies gehad, die tafeldoeke in skakerings van wit en ’n egeïese blou, en teen die mure was memorabilia van ’n Griekse sokkerspan. Shorty was baie nors en het kon vir ure oor sy bakadiettelefoon praat. Dít het die rooflesers goed geweet – maar hy kon net so vinnig opvlie, blinkgesig en met sy wit voorskoot ons kom verja.

In Afrikaans is Elmar Steyn ’n bekende skrywer in die swashbuckler-genre. Sy verhale is daar om te geniet: dis ook die primêre oogmerk van hierdie subgenre – om vreugde te bring.  Die verhaalmilieu is teatraal en ’n kemerk van die protagonis is sy hope charisma. Dis oorlewing van die sterkste; die kavaliers sweet agter hulle makers, maar natúúrlik gaan die held seëvier teen die booswigte wat lewensgroot die een na die ander opdoem. Soos ’n kenner van swashbuckler iewers opgemerk het: As Robin Hood nie ’n uitdagende (en flambojante) houding en aweregse streep gehad het nie, het sy karakter waarskynlik bly vassteek in dié van ’n ouwêreldse altruïs, ’n vervelige filantroop.

’n Tipiese swashbuckler-toneel is waarskynlik die volgende: Die protagonis storm vorentoe met ’n kreet (hy is ongelooflik akrobaties); hy trek sy swaard – en die stryd tussen lewe en dood begin met die geswiep, geskuur, gefluit en geskal van staal teen staal.

Die volgende gedig van Breyten Breytenbach:

 

Die tweegeveg

 

Die vaandels roer soos flou donkies in die wind

En die son trek sy wolke stywer om sy skouers,

Want dis koud

Die man met swart oë kom sugtend oor die kweek

En hef sy swaard op, ’n versteende paling in die lig

En ek trek my swaard blink soos ’n proefbuis of ’n draaktong

 

En garde!

 

Kleng jaa tjeng tjang tjeng kleng

Ai joei tsji tsjan bik sjoeing tjôrr

Fuut tjeng wam kieng oo sssip

Hû klang klang klang tjing sssip

Hû merde tjong fuut kleng jaa

Sjoeing klub kieng konk hoender dirr

Rrruf tjang tijenk wam aaa sssip

Kak tjeng kleks zem zem ung ha

Touché

Aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa

.          .        (ek voel sy swaard soos ’n graat in my gorrel)

 

Uit: Die ysterkoei moet sweet, 1964.

Wat interessant is aan die gedig, is die mildelike gebruik van onomatopee wat op sy beurt herinner aan die klanknabootsende etimologie van die woord, “swashbuckler”.

Heelwat Engelse digters het seerowergedigte geskryf. Alhoewel hierdie verse ’n historiese, patriotiese en heroïese invalshoek het en veronderstel is om ‘ernstige’ poësie te wees, is die avontuurelement van die swashbuckler-genre onmiskenbaar teenwoordig.  Die onderstaande gedig van Kipling handel oor die onstuimige periode in die geskiedenis waartydens die Romeine onttrek het en Angel-Saksiese Engeland tot stand gekom het.

 

The Pirates in England

Saxon Invasion, A.D. 400-600

 

When Rome was rotten-ripe to her fall,

And the sceptre passed from her hand,

The pestilent Picts leaped over the wall

To harry the English land.

 

The little dark men of the mountain and waste,

So quick to laughter and tears,

They came panting with hate and haste

For the loot of five hundred years.

 

They killed the trader, they sacked the shops,

They ruined temple and town–

They swept like wolves through the standing crops

Crying that Rome was down.

 

They wiped out all that they could find

Of beauty and strength and worth,

But they could not wipe out the Viking’s Wind

That brings the ships from the North.

 

They could not wipe out the North-East gales

Nor what those gales set free–

The pirate ships with their close-reefed sails,

Leaping from sea to sea.

 

They had forgotten the shield-hung hull

Seen nearer and more plain,

Dipping into the troughs like a gull,

And gull-like rising again–

 

The painted eyes that glare and frown

In the high snake-headed stem,

Searching the beach while her sail comes down,

They had forgotten them!

 

There was no Count of the Saxon Shore

To meet her hand to hand,

As she took the beach with a grind and a roar,

And the pirates rushed inland!

 

Rudyard Kipling

 

Verwysings

https://www.poetrysoup.com/famous/poems/pirates?fbclid=IwAR1GLQNHfJLKb7nTns3kiVjS-aF-N8Srr41FnGZDUdhrP9jnYiY9aUGiuj4

https://lithub.com/at-a-sword-fight-with-a-modern-day-swashbuckler-in-a-harlem-basement/?fbclid=IwAR2AcaLoACwjcoHhJ6tnQVgUoLbmlcsrhdrZxoVw_6ZXw21oRKNcXVVVRmw

https://www.theguardian.com/film/2003/aug/02/features.philhoad?fbclid=IwAR3_uFG98xA4rtqIc2uzuO398H-JAytkzlVXc4hIpHFtNMfMFRCAObMOJ94

https://en.wikipedia.org/wiki/Swashbuckler?fbclid=IwAR0aCLpbBq7C-KR7bh0p8gR-a2vWcKZLFApR7_WAxxl9xo_IvCBTDPSfCyA

Breytenbach, B. 1964. Die ysterkoei moet sweet. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.

 

Dit is dalk nie toeval dat die god Apollo geassosieer word met digkuns en genesing nie. Inteendeel: dié Griekse en Romeinse god word gesien as die historiese landmerk in die ontstaan van poësieterapie, soos ons dit vandag ken. Of, om dr Louis Hoffman, ’n kliniese sielkundige van Colorado, aan te haal: “Before there was psychotherapy, there was poetry, which can be recognized as one of the oldest healing arts that has been utilized across many different cultures throughout history.” In The Natural and Cultural History of Tears verwys Tom Lutz na die heel eerste geskrewe rekords van ’n mens wat huil – wat ook heel waarskynlik die eerste geskrewe elegie vorm, naamlik die Ras Shamra-tekste. Hierdie Kanaänitiese kleitablette, gedateer in die veertiende eeu v.C, is in 1928 opgegrawe in Sirië. Dit het waarskynlik aan die antieke stad, Ungarit behoort en het verlore geraak tydens ’n aardbewing. Op ’n tablet is daar ’n narratiewe gedig oor die dood van Baäl, ’n aardgod wat deur verskeie antieke Midde-Oosterse kulture aanbid is. Volgens Lutz vertel een van die fragmente hoe Baäl se suster, die maagdelike godin Anat, die hartseer nuus aangehoor het en “haarself versadig het aan trane; sy het haar trane soos wyn gedrink.”

Die terapeutiese waarde in die lees en skryf van poësie lê in die verwerking van emosie. Die doel van terapie is onder meer om die pynlike ervaring te besoek, te herleef, afstand te kry daarvan, dit weer te besoek…in die proses om sin te maak daaruit op emosionele, sowel as kognitiewe vlak. Daar is dus parallelle tussen psigoterapie en poësieterapie. ’n Gedig is ’n veilige plek om in die diepste registers van verdriet te delf, sonder die inmenging van kommentaar of rede. En om te skryf is ’n daad van geloof, om Ingrid Jonker aan te haal. Om oor persoonlike trauma te skryf, skep die moontlikheid dat iemand daar buite – ’n leser – mag resoneer met die vers en sal ‘antwoord’ deur empatiese aanvaarding. Effektiewe psigoterapie bied emosionele ontlading. Pasiënte beskryf dikwels hoe “lig” hulle voel na ’n sessie; eienskappe wat inderdaad met dié van poësieterapie korreleer.

In die Chinese taal bestaan die woord “poësie” uit twee letters: die eerste een beteken “woord”, en die tweede een “tempel”. ’n Gedig is met ander woorde ’n woordtempel; of poësie is die gebruik van die sakrale woord. William Wordsworth, op sy beurt, beweer: “Poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings; it takes its origin from emotion recollected in tranquility”. Om poësie te skryf, beteken dat jy diep in jouself moet soek na ’n outentieke stem in die strewe na selfrealisering. Ons stem is tog die beliggaming van wie ons is, hetsy gesproke of geskrewe. Ons stemme verskil in terme van ritme, tonale verskeidenheid, variasie, en die idiosinkrasie van assosiasies, beelde of ander somaties-sensoriese metafore. Om psigiatriese medisyne te drink, gee gestalte aan die wetenskap van pyn; en poësie – aan die kuns van pyn. Medisyne se verhouding met pyn is dus ’n verdowende of narkotiese een, terwyl die simbiose tussen poësie en pyn vra vir ekspressie: vir die artikulasie van die pyn. Om te genees beteken etimologies gesproke om heel te maak; om met poësie die geestelike laserasies te heg en die persoon te herenig met die wêreld om hom. En vir diegene wat eensaam of depressief is, bied poësie ‘n sensitiewe deelgenoot om, metafories gesproke, beter in die donker te kan sien. Die Ierse digter, Alice Kinsella vertel van haar belewenis met depressie tydens die skryf van haar bundel, Flower Press: “Writing these poems became a way for me to simultaneously remember and let go. I could honour the past while giving myself permission to heal. Perhaps it’s the same for many poets who write after a loss. Writing allows us to feel the consolation of memory, without feeling haunted.”

Ten spyte van individuele verskille, is ons almal uiteindelik uitgelewer aan dieselfde lot – ons is gewikkel in ’n ewige dialoog met siekte, dood en sterfgang. En ons moet konformeer; ons kan nie pal loop en kla oor die laste van die lewe nie. Poësie, egter, is die volmaakte medium om uitdrukking te gee ons pyn en verlies – woorde gelei én dit genees.

Die gewilde en hoog aangeskrewe AVBOB Poësieprojek is ’n meertalige webtuiste en platform waar digters en lesers verenig rondom die genesende krag van poësie. Besoek www.avbobpoetry.co.za as jy nog nie ’n profiel geregistreer het of gedigte ingestuur het nie. Die kompetisie sluit 30 November om middernag.

Gemeenskappe wat treur

Na die terreuraanval van 11 September 2001 het poësie van oraloor opgeskiet. In ’n artikel in die New York Times is dié verskynsel gedokumenteer: “In the weeks since the terrorist attacks, people have been consoling themselves—and one another—with poetry in an almost unprecedented way … Improvised memorials often conceived around poems sprang up all over the city, in store windows, at bus stops, in Washington Square Park, Brooklyn Heights, and elsewhere…” Gemeenskappe wat treur, begin poësie te skryf (en te lees). In ’n vorige blog beskryf ek ook die webtuistes wat oornag ontstaan het ná die aardbewing van 11 Maart 2011 in Japan (https://versindaba.co.za/2018/08/19/nini-bennett-voetstoots/). Slagoffers en oorlewendes is na ’n sosiale katastrofe stomgeslaan, letterlik en figuurlik, en reik uit na poësie om die onmoontlike, die onuitspreeklike, te probeer verwoord of te verstaan. In sommige kulture in Korea en Indië huil professionele roubeklaers by sommige oorledenes (gewoonlik mense van statuur) se begrafnisse.

Ongeag die onmoontlikheid, die pyn of angs van ’n situasie: digters het nog altyd dwarsdeur trauma geskryf. Wilfred Owen, ’n bekende Engelse digter het tot met sy dood op die slagvelde van die Eerste Wêreldoorlog sy verse in sy dagboek gepen. Hannah Szenes het op soortgelyke wyse haar gedigte vir haar ma bewaar – nadat sy gevang, gemartel en uiteindelik tereggestel is as Joodse SOE-agent. Paul Celan het sy gedigte tydens WO II in ’n Roemeense oorlogsghetto geskryf. Ook gevangenes skryf poësie as deel van hulle rehabilitasieprogramme. Terminaalsiekes, en mense wat palliatiewe sorg ontvang, lees poësie as eufemisme vir hulle lyding – en dit is iets wat doulas, hulle sterwensbegeleiers, goed verstaan; daar bestaan selfs webtuistes van hierdie begeleiers se keuse van poësie. Die meeste doulas is vroulik. Dit is vroue wat tradisioneel die liggame van geliefdes uitgelê, versorg, of gebalsem het; en dit is vroue wat blomme op grafte sit. Dit is vroedvroue wat kinders help om gebore te word, en dit is vroue wat help om die laaste uitvaart of oorgang te versag. Die ewige begeleiers van lewe en dood. Die onderstaande gedig van Arseny Tarkovsky is vir my ’n sublieme vergestalting van hierdie efemere aard van dinge:

 

And this I dreamt, and this I dream,

And some time this I will dream again,

And all will be repeated, all be re-embodied,

You will dream everything I have seen in dream.

 

To one side from ourselves, to one side from the world

Wave follows wave to break on the shore,

On each wave is a star, a person, a bird,

Dreams, reality, death—on wave after wave.

 

No need for a date: I was, I am, and I will be,

Life is a wonder of wonders, and to wonder

I dedicate myself, on my knees, like an orphan,

Alone—among mirrors—fenced in by reflections:

Cities and seas, iridescent, intensified.

A mother in tears takes a child on her lap.

 

Soos uit die Russies vertaal deur Virginia Rounding.

 

Die helende metafoor

Linguiste, sielkundiges, filosowe, skrywers en literêre kritici se bemoeienis met die metafoor is welbekend. In sy essay, The Poet, verwys Ralph Waldo Emerson na die ontwikkeling van taal as “fossielpoësie”. Idiomatiese taalgebruik en clichés is voorbeelde hiervan. Wat vandag sal deurgaan as ’n futlose segging, was eens op ’n tyd ’n vars en skerpsinnige metafoor. Afrikaanse voorbeelde is waarskynlik uitdrukkings soos “die uurglas loop leeg”, of “elke donker wolk het ’n silwer randjie”. Hierdie trope en beeldgebruik (die fossiellae van die taal) herinner ons aan die eens lewendige poëtiese oorsprong van so segging.  En dit is hoe die mens sin maak uit nuwe verskynsels – hy vergelyk dit met die bekende in sy kultuur, omgewing en identiteit. Volgens Aristoteles lê die waarmerk van goeie digterskap in die gebruik en aanwending van die metafoor: “But the greatest thing by far is to be a master of metaphor. It is the one thing that cannot be learnt from others; and it is also a sign of genius, since a good metaphor implies an intuitive perception of the similarity in dissimilars.” Tog is metafore nie beperk tot die argitektuur van taal nie; dit is intrinsiek deel van die mens se verbeelding en denke – en dis ’n verlengstuk van die bewussyn. ’n Metafoor is die knoop tussen woord en beeld; tussen taal en sensoriese ervarings; en tussen taal en narratiewe. ’n Metafoor noop ’n digter, skrywer of leser tot figuurlike rollespel; om jouself op metaforiese wyse te verplaas in iemand anders se skoene en die sensoriese en emosionele belewenis van daardie persoon te deel. Met analogisering soos hierdie loop identifikasie en empatie hand aan hand.

’n Metafoor is ook die die draer van ’n ‘storie’, byvoorbeeld in Richard Dawkings se River Out of Eden (1995) word die konseptuele metafoor van “the river of genes” gebruik. Die rivier kan vertak met verloop van tyd; óf hierdie vertakkings kan uitmekaar dryf om nuwe spesies te vorm; óf die takke kan opdroog (uitsterf); óf die takke kan herhaaldelik verdeel en bly eskaleer in die 30 miljoen takke, soos ons dit vandag ken. Wetenskaplikes maak mildelik gebruik van uitgebreide metafore om ’n konsep te verduidelik. Ook die nimlike wetenskaplike, Carl Sagan, dwing bewondering af met die gebruik van sy besonder poëtiese taal.

Narratiewe medisyne

“One sheds one’s sicknesses in books,” het D.H. Lawrence op ’n keer gesê. Tog is biblioterapie al vir eeue met ons, en is daar heelwat professionele biblioterapeute in lande soos die VSA en Kanada. In Dante se tyd is boeke in apteekwinkels verkoop – letterkunde is met ander woorde gesien as ‘medisyne’: leesstof met farmaseutiese eienskappe. “Prose not Prozac”, lui die voorskrif. Of: “Literature not lithium”, is bekende kwinkslae onder die moderne voorstanders van biblioterapie. Volgens Samuel Crothers, die man wat die konsep biblioterapie gemunt het, dui die begrip op woorde wat emosies heel; die gebruik van lektuur om mense te help met emosionele, sielkundige of sosiale probleme. Biblioterapie het sy ontstaan te danke aan die antieke beskawings van 300 v.C se biblioteke, waar inskripsies by die ingang van die geboue beloof het dat die lees van boeke genesing vir die siel inhou. Volgens Crothers bestaan biblioterapie uit drie dele: identifikasie, katarsis en insig. Die veronderstelling is dat ’n leser (sal) identifiseer met sekere aspekte van ’n verhaal, en na ’n katarsis verligting sal ervaar via die gedeelde emosies met die karakters in die verhaal; en uiteindelik tot nuwe insigte sal kom in die hantering van soortgelyke persoonlike emosies. Alhoewel biblioterapie nie altyd binne formele verband gebruik word nie, lees mense om te genees. Soldate wat aan PTSS ly, kry dikwels ’n “voorskrif” van romans of ander verhale om hulle te help met die verwerking van trauma – die transformerende krag van narratiewe terapie.

 

Verwysings

www.avbobpoetry.co.za

https://aeon.co/essays/metaphors-grow-the-mind-and-feed-the-soul-dont-lose-them?fbclid=IwAR1eHBqbfbVyGB-p8U_9Y5NjHxzUe7-sSq9tJql3lTlZmHwapFM6aTsWUb4

https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-empowerment-diary/201904/how-poetry-can-heal?fbclid=IwAR1sCNS2Nm-wxjv6vmo1k9RwmLcXYKN4x6PIYOt1io78Uuq4JIeWDn2eWKw

https://www.goodtherapy.org/blog/can-poem-be-healing-writing-poetry-through-pain-0131185?fbclid=IwAR11lXPbybqjG8mI-ONp0vKDELULyclepwqWnxxZ7oWEZ0Kc1JncsgodUQs

https://www.theodysseyonline.com/why-poetry-heals?fbclid=IwAR0GiUINlYQBp3-MOsRTcQSck6qXqJ23g8yJjPpbImwt6JDJEvNfPKrtKsc

https://www.theguardian.com/global/2016/jun/18/poetry-can-heal-it-helped-me-through-depression?fbclid=IwAR33UEXT9z48tczEK14fbObiIEqItU3dvTvUoxDu2IpJzZELKA8Ha5gcqlo

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

.