Versindaba
~ 'n Weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Toen met een lijst van nu errond. Herman de Coninck. Biografie deur Thomas Eyskens. (Uitgeverij De Arbeiderspers, 2017, ISBN: 978 90 295 1140 7, Formaat: Hardeband met omslag, 587pp.)

• Resensent: Bernard Odendaal (ATKV-Skryfskool van die Noordwes-Universiteit)

 

Suid-Afrikaanse poësieliefhebbers ken die Vlaamse essayis en digter Herman de Coninck veral vanweë 4 besoeke wat hy tussen 1994 en 1996 aan ons land gebring het. Die laaste keer was dit om die publikasie van ’n (deur Daniel Hugo in Afrikaans) vertaalde keur uit sy gedigte, Liefde, miskien, bekend te stel. Hy het die toer in die geselskap van nog ’n Vlaamse skrywer wat bekendheid in die (Suid-) Afrikaanse letterkundewêreld sou verwerf, Tom Lanoye, meegemaak.

Hugo het later ook die vertaalwerk gedoen vir ’n meer uitgebreide keur uit De Coninck se digwerk, wat in 2009 in Suid-Afrika verskyn het. Dié keer is die vertaalde titel van sy digdebuut as bundelopskrif benut: Die lenige liefde.

Suid-Afrikaanse belangstellendes in die letterkunde van die Lae Lande sal voorts weet dat De Coninck in 1983 die oprigter en – tot sy alte vroeë oorlye op 53-jarige leeftyd in 1997 – die stuurman was van die internasionaal invloedryke kunsteblad Nieuw Wereldtijdschrift. Ook werk van Suid-Afrikaanse woordkunstenaars het in dié tydskrif tereg gekom. Onder meer die eerste verwoordings van Antjie Krog se verslaggewersbelewing van die onthullings en gebeure tydens sittings van die Waarheid- en Versoeningskommissie, later byeengebring in haar boek The Country of my Skull, het, op uitnodiging van De Coninck, vanaf 1996 as “Briewe uit Kaapstad” in Nieuw Wereldtijdschrift verskyn.

De Coninck is ongetwyfeld die mees gelese digter in die geskiedenis van die Vlaamse letterkunde. Van die geheelversameling van sy gepubliseerde gedigte het byvoorbeeld tot verlede jaar toe reeds sowat 50 000 eksemplare verkoop. Dit nadat sy werk aanvanklik herhaaldelik deur tydskrifte en uitgewers afgewys was.

Sy aansien as rubriekskrywer en essayïs blyk uit die feit dat sy joernalistieke skryfwerk, oorwegend met die lees en skryf van digkuns gemoeid, in 7 bundels versamel is. Hy was voorts die neerpenner van sowat 15 000 dikwels boeiende briewe van literêre belang, sodat ’n keur hieruit in 2004 gebundel sou word onder die opskrif Een aangename postumiteit.

G’n wonder nie dat hy al beskryf is as “de man die zijn volk poëzie leerde lezen”.

Twintig jaar na sy oorlye was daar egter nog geen omvattende en gesaghebbende optekening van sy gebeurtegewys kwalik opspraakwekkende, maar literêr-histories en -sistemies besonder belangrike lewe nie. In dié behoefte voorsien Thomas Eyskens met Toen met een lijst van nu errond op onderhoudende wyse.

Eyskens is woonagtig in De Coninck se geboortestad, Mechelen. Sowat 10 jaar gelede het hy daar ’n biografiese rondleiding vir letterkundebelangstellers oor De Coninck se grootwordjare ontwikkel – juis omdat De Coninck volgens hom as ’n outobiografiese skrywer gesien kan word. Van laasgenoemde getuig byvoorbeeld die verssiklus wat De Coninck oor sy familie geskryf het, asook gedigte oor die pedofilie van sy vader, oor die tragiese motorongelukdood van sy eerste vrou en die moeilike verhouding wat hy met sy “preutse, harde schoolmeesterjuffrouw” van ’n moeder gehad het (De Coninck se aangehaalde tipering van haar).

Vandaar Eyskens se titelkeuse vir die biografie oor De Coninck, ’n frase gehaal uit die volgende strofe uit De Coninck se gedig “Foto” (uit sy 1979-bundel Met een klank van hobo):

Weemoed is een foto van voor 20 jaar.

Familie, nog samen, nog gezond.

Is toen. Met een lijst van nu errond.

Het nu houdt het verleden bij elkaar.

Eyskens wou die gegewens wat hy vir dié Mechelse wandeling nagevors het, te boek stel en met foto’s verlewendig. Dít het uitgegroei tot ’n biografie van oor die 500 bladsye.

In die proloog verduidelik Eyskens dat hy derhalwe gekies het om De Coninck sover moontlik self, deur middel van aanhalings uit sy briewe, onderhoude, essays en digbundels, aan die woord te stel, naamlik “als ijkpunten om zijn levensverhaal te vertellen”. Dié primêre bronne is dan aangevul en genuanseer uit onderhoude gevoer met familielede, vriende en skrywerskollegas.

Eyskens bely in die proloog ook die betreklikheid van die beeld wat hy van De Coninck se lewensverhaal kon gee:

              Er zal heel wat ontsnappen, onuitgesproken en onbeschreven blijven. Een biografie schrijven betekent keuzes maken, selecteren, de ene verhaallijn in het licht plaatsen, de andere in de schaduw laten.

Die twee verhaallyne wat sterk in die kollig geplaas word is, in die eerste plek, die ontstaan en groei van De Coninck se joernalistieke en literêre bemoeiinge; daarnaas dié van sy verhoudings met vroue – “want zonder vrouwen kreeg Herman maar moeilijk poëzie uit zijn pen”. In die lewe van De Coninck het dié twee verhaallyne soms in spanning met mekaar verkeer. Aangesien joernalistieke werk De Coninck se dagligtyd grootliks ingesluk het, moes hy veral snags – met heelwat alkoholverbruik ter hopelike begeestering – sy digterskap beoefen. Dit alles het teweeggebring dat hy “niet altijd de echtgenoot of de vader kon zijn naar wie er thuis werd verlangd” (soos Eyskens dit stel).

Soortgelyk aan wat Eyskens doen, toon Daniel Hugo in die inleiding tot Die lenige liefde aan dat die werklikheidsdomeine soos dit in De Coninck se digwerk neerslag vind, grootliks bestaan uit die liefde, die natuur, die dood en die poësie – temas wat intiem vervlegd daarin verwoord staan. Trouens, poësie en “werklikhede” soos die natuur, die liefde en die doodsbelewenis tree heel dikwels as vergelykingsmateriaal vir mekaar op in sy verse. Hugo noem De Coninck derhalwe “die onvergelyklike digter van die vergelyking” en toon aan dat nie minder nie as 18 gedigte in De Coninck se versamelde poësie met die woord “zoals” begin.

In sy gedig “Bas-Oha 5” (uit die 1985-bundel De hectaren van het geheugen) lui dit soos volg oor dié beeldspraakvorm:

              Ach, de troost van een vergelijking,

het helpt bijna. Zodra ik nog maar “zoals”

hoor, wordt alles minder alleen.

Hugo meen dat De Coninck se voorkeur vir die vergelyking deels instrumenteel is in die gewildheid wat sy digkuns bereik het. Dit is ’n veel toegankliker beeldspraakvorm as die metafoor en ander vorme wat op assosiatiewe verbandleggings deur die leser staatmaak. Eyskens noem voorts De Coninck se voorkeur vir die alledaagse werklikheid en vir spreektaligheid (dikwels van elliptiese sinsbouaard) in hierdie verband – sodat die digkuns as ’n “democratische spiegel voor iedereen” kan funksioneer (soos Eyskens vir De Coninck self aanhaal). Voeg hierby die ironies getinte humor wat feitlik deurgaans in De Coninck se skryfwerk opklink. (Hy was glo in die omgang ook ’n bobaasgrapverteller.) Dié geestigheid het onder meer in die benutting van woordspel en verletterliking van idiomatiese uitdrukkings in sy verskuns gestalte gekry.

By die lees van Toen met een lijst van nu errond kom ’n mens onder die indruk van hoe De Coninck digterlik, dit wil sê bewustelik ás digter, geleef het. Hy het as ’t ware voortdurend geweet dat hy eintlik met die skryf van gedigte, en in sy essays en briewe met skryf óór poësie, besig was. Vandaar dat hy byvoorbeeld gereeld met sy digtersvriend Benno Barnard na stil oorde uitgewyk het om te dig – en onmiddellike, gevoelig-eerlike terugvoer daarop te ontvang.

In die skeiding tussen gedig en werklikheid het De Coninck kwalik geglo.

Poëzie 

Een schilderij heeft een lijst nodig,

zoals geluk doodsangst.

Wind bladert in tuin

en ineens slaat een bladzij

zich om. Zoals ik door je haren ga,

en zo anders als ze dan liggen.

Eindelijk is alles hetzelfde.

Kijk eens, zegt geluk, en toont ons het nu.

Het beeft een beetje in zijn hand.

Nog terwyl hy lewend was, was daar duidelike tekens van die aansien wat hy as digter en digkunskenner in die Nederlandstalige wêreld, maar ook wyer (by wyse van vertalings van sy werk) aan ’t verwerf was. Hy het prestigeryke pryse vir sommige van sy bundels ontvang en op ’n aantal prysbeoordelingskomitees gedien; voorts was hy die vestiger van die op popularisering van nuwe digkuns gerigte reeks jaarbloemlesings De 100 beste gedichten van (…).

Nadoods sou die ereposisie wat hy in die Vlaamse en groter Nederlandstalige poësiewêreld beklee, selfs kenbaarder word – soos ook sy gewildheid onder ’n breë kultuurpubliek. Eyskens illustreer dit met talle voorbeelde in die epiloog van sy biografie.

Afrikaanse poësieliefhebbers kan tereg dankbaar voel dat De Coninck se besonder onderhoudende en “demokratiese” digwerk via Daniel Hugo se vertalings ook vir ons toeganklik is. Één illustrasie hiervan ter afsluiting: Die gedig wat, in die groeiend multikulturele Europese grootstadsomgewing, De Coninck se heel bekendste gedig geword het, het ’n sanerende woord te spreek te midde van die identiteitsomstredenhede wat ons hier in Suid-Afrika beleef:

TRAM 11

Tram heen. Tram terug. Heen: jonge Zaïrese
heeft met baby hees geneurie, veel tijd,
intimiteit, elkaar, openbaar
en toch alleen van haar. Tram kijkt ernaar.

Tram terug: Marokkaanse probeert jengelend zoontje,
zootje, zotje stil te krijgen. Hoe meer ze hem door elkaar
schudt, hoe meer letters er uit hem vallen.
Tot Antwerpse volksmadam hem met tatata

tot zichzelf brengt. En tot ons allen.
Tingeling, tingeling door de stad.
Het openbaar vervoer doet aan beschaving,
aan feestelijkheid, aan wanordehandhaving.

 

Voor-bode – Cas Vos. Protea Boekhuis. ISBN 978-1-4853-0542-2. 143 bladsye. Sagteband.

Resensent: Bernard Odendaal (ATKV-Skryfskool van die Noordwes-Universiteit)

.

Met hierdie negende bundel van hom (naas twee bundels Engelse vertalings uit sy oeuvre, gelewer deur Leon de Kock) bevestig Cas Vos, ’n afgetrede teoloog, sy eiesoortige digterskap binne die Afrikaanse digkunswêreld.

’n Religieuse digter is hy wel, maar dan nie op ongekompliseerde wyse nie. Die belewenisse van die teenswoordige lewe wat hy vertolk, word gekenmerk deur paradoksaliteit en ironie. In die beste dele van sy oeuvre, soos in die bundels Die afdruk van ons hande (2007) en Intieme afwesige (2009), word geykte uitdrukkings, asook aanhalings uit en toespelings op bekende bestaande geskrifte derhalwe – op aantreklike wyse – met eie taalwendings vervleg en verlewendig. Woord- en klankspel versterk die effekte wat sodoende bewerkstellig word. Voorts word die spanning tussen vaster en vryer vormgewing treffend benut om ook op só ’n wyse iets van die paradoksale lewenservarings op te vang.

Dit alles word onderskraag deur ’n beeldingsvermoë wat in Vos se beste werk helder en trefseker is, en wat in sy uitdyende oeuvre steeds sterker uiting vind in meer objektiewe gestalteverse. Onder laasgenoemde tel herskrywings van grepe uit antieke werke soos die Gilgamesj-epos of Die Ilias en Die Odusseia van Homeros, of van die briefwisselings tussen Abélard en Héloïse uit die Middeleeue en tussen Beethoven en ’n onbekende geliefde uit die Romantiese tydperk. Trouens, Vos se vertalings, uit byvoorbeeld die oorspronklike Grieks, Latyn, Frans, Duits en Engels, het op sigself ontwikkel tot ’n gewaardeerde nalatenskap in die Afrikaanse poësiesisteem.

Myns insiens kan die volgende as die belangrikste tematiese velde in Vos se digwerk gereken word (ook in Voorbode, soos verderaan sal blyk):

• religie (met aanbidding en opstand, bestaansvreugde en -pyn, vertroue en twyfel in gespanne verhouding);
• liefde (waaronder erotiese verlange en vervulling, maar ook liefdeskipbreuk, -verlatenheid en -gemis, én die impulse tot poësieskepping wat dit alles bied);
• kunsskepping en kunstenaarskap (die triomfe en verrukkings daarvan, maar ook die pyn en onvoldaanhede wat daarmee gepaardgaan);
• lyding, skeefgeloopte verhoudings, die somber kante van hierdie lewe; en, laastens,
• aftakeling (deur ouderdom en die dood, maar ook van mense onderling), versuim en gefnuiktheid – dit waarop in meer onlangse bundeltitels van hom gesinspeel word: Duskant die donker / Before it darkens (2011), Weerloos lewe (2012).

Voor-bode is wéér ’n bundeltitel wat paradoksale betekenisse sinjaleer: duidings van lewensontwaking, kreatiwiteit en vervulling teenoor heenwysings na of aankondigings van onheil, lyding, vernietiging. Dit eggo dan ook op ’n verskeidenheid wyses in die titels van die bundelafdelings: “I Eerste woorde”, “II Eerstelinge”, “III Bodes”, “IV Liefdesbodes”, “V Voorlopers”, “VI Pyngesante”, en “VII Volheid”.

Die uiteindelik optimistiese verwagting van ’n gelowige mens soos Cas Vos vind neerslag in die (simbolies) sewende afdeling (met “Volheid” as titel, soos reeds vermeld). So ’n afloop word, sy dit op ietwat troebel beeldende wyse, reeds in die inleidende, alleenstaande bundeltitelgedig voorsien:

Voor-bode

Môrester, oog van die daeraad,

kyk deur die donker se naat

waar duister soos ’n vlermuis

vlug voor die nag hom verlaat.

Van die treffendste, roerendste gedigte in die bundel staan in die slotafdeling. Hiervan is die volgende ’n voorbeeld (’n gedig wat sterk tot slagoffers uit byvoorbeeld sowel die ou as die nuwe Suid-Afrika behoort te spreek):

Inksripsie

Gevind op ’n flentertjie papier

in ’n Joodse konsentrasiekamp.

Vir Con en Muriel

Genadige Here,

dink nie net aan mense met breekbare drome nie,

maar ook aan dié wat met kwaad en demone heul.

Moenie dink aan al die lyding

wat ons lewens gekwel het nie;

dink aan die sonryp vrugte wat ons kon pluk

danksy ons lyding –

kameraadskap, trou, menswees,

moed, gasvryheid en ruim harte

wat ons op die drumpels van gaskamers oorbluf het;

en as hulle voor die doodsvonnis van u regbank verstar,

laat die vrug van die gees wat ons gedra het

hulle met vergifnis verras.

Afdeling I van die bundel bevat ’n tweetal gedigte oor die “oerspronge” (meervoudsaanpassing van een van die gedigtitels), oftewel ontstaan van of oogmerk met die digkuns. Daarop volg “Eerstelinge”, ’n afdeling oor uitverkorenes-tot-lyding (die digter self, figure soos Augustinus, Maria van Nasaret, die Ou-Testamentiese Daniël en sy vriende) – hulle wat as ’t ware tot lyding gebore of verdoem word, maar waaruit verlossing, van die self én ander, dan kan voortspruit. Die afdeling bevat meestal vertolkings van ’n soort (Christelike) verlos-kunde; ’n hele paar gedigte handel byvoorbeeld oor Christus self. Boeiend is die kontras wat die uitbeelding van die half-oedipale situasie in “”Uitgeban” dan hiermee vorm:

Die kind wat die kers dra

sien die glinsterende eenwording

van ’n pa en ma,

vestig intense jaloesie in hom,

uit hul binnekamer geban.

Die besef word ingeprent:

“Ek is vir julle afwesig, oorbodig.

Toe ek in die baarmoeder geskuil het,

was ek onskeibaar van my ma.

Moenie my met ’n handveeg wegjaag nie,

nooi my saam op julle nagvlugte.”

Ouers wat mekaar liefhet

se kinders is altyd wees.

In die afdeling “III Bodes” is dit engelfigure wat in die gedigte opduik, dikwels vermeend of artistiek verbeeld, of geplaas binne landskappe vol sneeu en ys – alles om hulle wesenlike steriliteit te beklemtoon. “Die engel waak in die kerkhof / sonder klag oor dooies se stof,” lui dit aan die slot van “Engel van marmer”. Dan volg afdeling 4, “Liefdesbodes”. Van die eie of vertaalde liefdesgedigte hier is liefdesbriewe op vers-trant (van die digter aan sy vrou, Lida; van Wolfgang Amadeus Mozart aan sy Constanze; tussen John Keats aan Fanny Brawne).

’n Hoofsaaklik dankbare bestekopmaking van die eie (digterlike én persoonlike) laat lewe, dit wil sê in die skadu van die dood (vergelyk “Tot die dood ons skei”), kry in die afdeling “Voorlopers” beslag. Dit sluit huldigings in van persone (kunstenaars, geestelikes) wat vir die digter op verskillende wyses tot voorbeeld gedien het, asook ’n baie mooi liefdesvers aan die digter se lewensmaat (“As ek sterf”). Laasgenoemde loop uit op die volgende slotreël (op betekenisvolle wyse ook van die hele afdeling): “kyk hoe mooi het jou liefde my gemaak”.

Die sentiment-tweelinge van sodanige dankbaarheid is die (religieus-eties begronde) deernis én afgryse waarvan die gedigte oor allerlei “pyngesante” in afdeling 6 getuig: met en oor vermoordes en ander geweldslagoffers, dood- en ander onheil-afwagtendes, gehospitaliseerdes, armes, bedelaars. “Al is ek ’n bedelaar, klop ek tog versigtig / aan die deur van God se duur genade,” lui dit aan die slot van die gedig “Bedelaar”. En aan die einde van “Kopaf” (’n gedig oor onthoofding): “kopaf spoeg sy strot / ’n boog bloed na God”.

Ongelukkig, soos die geval was in die meeste van Vos se vorige bundels, word die treffendhede van sekere gedigte in Voor-bode geskaad deur die onafhede wat nog alte dikwels in ander – en soms diesélfde – gedigte voorkom. Dit sluit in: minder sekure woordkeuses; geykte stelwyses wat nie hulle geyktheid verbygestreef kry nie; troebele beelding of gebrekkige beeldsamehang (soos uit die hierbo aangehaalde titelgedig blyk). Sulke gebreke word opvallender gemaak deur die voortreflikhede van die omgedigte of vertaalde tekste van ander kunstenaars wat Vos met sy eie vermeng.

Tog wil ek die beste kwaliteite van Voor-bode op die voorgrond stel. Nie die minste hiervan nie is die gedigvertalings wat in byna al die bundelafdelings voorkom. Watter wins vir die Afrikaanse digwêreld is byvoorbeeld die vyftien, uit die Grieks vertaalde, gedigte van Konstantinos P. Kavafis nie (begelei van verhelderende slotaantekeninge oor die taal-, kulturele en biografiese konteks waarbinne die gedigte oorspronklik gebore is). Die trefkrag van beroemde Kavafis-verse soos “Die wag op die barbare”, “Die voetstappe”, “Die tyd van Nero” en “Ithaka” het ek die eerste keer werklik intens ervaar by die lees van hierdie bundel van Cas Vos.

.

.

Hanekraai. Deur Daniel Hugo. Protea Boekhuis. ISBN 978-1-86919-763-6; 72 bladsye; Sagteband.

Resensent: Bernard Odendaal

 

‘n “Lettergreepteller” noem Hugo homself in die onlangse onderhoud met Joan Hambidge wat elders op hierdie webwerf verskyn.

Hy hewel daardie beskrywing oor uit die vierde strofe van “Digters”, ‘n gedig wat net mooi op die halfpadmerk staan van hierdie veertiende bundel eie verse van hom. Hy het dit in daardie strofe naamlik oor “die suiniges” wat “gekwel” voel oor “te veel woorde”, maar wat ook “presies” is in hulle taak – anders as digters wat byvoorbeeld uit sentiment of drif na die pen gryp.

In die genoemde onderhoud verduidelik Hugo (nie sonder die tong in die kies nie) dat die vormvastighede in sy werk ‘n klaarblyklike poging verteenwoordig om die ‘onsekerheid’ en ‘onveiligheid’ van “te veel vryheid” te besweer. Die verkieslike hou by reëlmaat in reël- en strofelengtes, die voorliefde vir ryme, die benutting van geykte vorme van korter bestek val dus op in Hanekraai. Dis ‘n bundel waarop die Hugo-stempel duidelik pryk. Trouens, hierdie keer word die bondigheid, die gedrongenheid van segging selfs verder gevoer as voorheen. Tientalle kwatryne en haikoes deurspek die bundel byvoorbeeld, en heel dikwels word gedigopskrifte (na die voorbeeld van die bundeltitel) beperk tot enkelwoorde. Vandaar dat die inhoudsopgawe in twee kolomme op ‘n enkele bladsy weergegee kan word.

Fyn, dikwels oombliklike waarnemings, impressies, insigte en ontdekkings word vasgevang in vorme en beelde wat verras, wat van vernuf getuig, en waardeur die vlietende tog iets van ‘n groter bestendigheid blyk te verkry. In ‘n haikoe waarin ook die nalatenskappe van ‘n Totius en ‘n D.J. Opperman naklink, vertolk Hugo iets van die benardheid van hierdie strewe:

 

Digter     

na W.H. Auden

 

soos die tinktinkie

onthou hy net ‘n fraksie

van sy ware lied[.]

 

Of in die volgende kwatryn:

 

Muse I

na Victor Hugo

 

jy is soos ‘n voël

wat neerstryk en sing

selfs al buig die tak –

suiwer bevlieging!

 

Dit mag “tinktinkietaal” wees, maar die digter ont-hou daarmee darem “‘n fraksie” belewing van verdwyning in die groter, onvatbare geheel. Kenmerkend van Hugo duik die metaforiese spieëling tussen werklikheidswaarneming (of -belewing) en poëtiese vormgewing derhalwe oral in die bundel op.  Vergelyk die prettige “Pterodaktiel” (opgedra aan wyle Ernst van Heerden):

 

KLAP-wap-wap, KLAP-wap-wap, Klap-wap-wap

kom dié daktiliese dier

na ‘n nes van woorde aangeflap[.]

 

Of kyk selfs al net na die titels van die drie kwatryne in die reeks “Drieluik”: “Lugspieël”, “Bladspieël”, “Seespieël”.

In “Veertien reëls vir ‘n wettelose land” neem Hugo ‘n standpunt in ten gunste van intieme, persoonlike poësie, geskryf vir “die binne-oor” – en waarby die voorkeur vir ‘minimalistiese’ vorme dan aansluit. “Wat help dit,” lui die onderskrif by die gedigtitel, “om die misdade hier te noem as die oortreders net so doof is vir die taal as die gedoemde moraal?” Ontstemmend fatalisties loop die gedig uit op die volgende reëls:

 

[…] Ek lawe my verslae ego

met dáárdie klanke van Afrikaans

wat nog net in die binne-oor bly eggo.

 

“[E]go” en “eggo” – ‘n halfrymende woordpaar, deur klankspel nou ook betekenismatig op mekaar afgestem, wat iets wesenlik aangaande die liries-musikale aard van die sonnet saamvat. Terselfdertyd, egter, vertoon dié ‘sonnet’, op funksionele wyse, ook iets ‘wetteloos’ deurdat dit min van die klassieke kenmerke van die geykte sonnetvorme behou!

Die standpuntinname vir “binne-oor”-poësie moet mens wel met ‘n knippie sout neem. Betragting en beoordeling van die mens se verhouding met die natuur, en van die rampspoedige invloede wat hy op sy mede-spesies gehad het en toenemend het – soos in ‘n groot deel van die eerste helfte van die bundel onder woorde kom – is nie “tinktinkie”-onderwerpe nie. Ook nie die afrekening met “Jahweh” en godsdiens-geïnspireerde sieninge in ‘n reeks gedigte nader na die einde van die bundel toe nie. (‘n Eiesoortige “geding-met-God” is waarskynlik al uit ‘n subgroep gedigte in Hugo se oeuvre te ontrafel.)

Hierby moet die opmerklike reeks-aard van baie van die gedigte in Hanekraai in ag geneem word. Soos in Die panorama in my truspieël, sy vorige bundel (uit 2009), staan die gedigte in Hanekraai nie gegroepeer in afdelings nie, maar is daar duidelik motiewe (spieëling, voëls, wind, kat, water), temas (die mens en sy ewolusionêre voorgeskiedenis, die [menslike] kwesbaarheid, poëtikale besinnings, ensovoorts) en vormbeginsels (die reeds genoemde haikoes, kwatryne, ensovoorts) wat intergedigtelike samehange beklemtoon. Sodoende word tog ‘n groter ‘greep’ op die menslike belewing (van die werklikheid) bewerkstellig.

Derhalwe kan in “Afrika, my Afrika” aanvanklik (oënskynlik) weggekyk word van groot impakte soos “sprinkane en droogte / haelstorms en meteoriete”, en gefokus word op “die klein irritasies / wat my radeloos maak: / vlieë, vlooie, muskiete”; ten slotte blyk egter dat dit juis iets miniskuuls soos die vlieg, daardie “voorste sensasiesoeker”,  is wat “geboei” word “deur trane wat loop, bloed wat vloei”.

‘n Mens sou selfs kon redeneer dat iets van ‘n sikliese verband die gedigteplasings in Hanekraai rig. Dit word al aangedui deur die dagbreek- en hanekraai-motiewe wat in die bundelmotto en die eerste twee gedigte, asook weer in die laaste twee gedigte van die bundel prominent gemaak word.

Hugo is nie net ‘n lettergreepteller nie, maar ook ‘n gedigteteller en -afweger. Luidens die reeds genoemde, enkelbladsy-lange inhoudsopgawe val die bundel uit in twee ‘tafels’ van twee-en-dertig gedigtitels elk. Die eerste helfte bestryk iets van die voorgeskiedenis van die mens se aardse verblyf; vervolgens die heerlikhede en haglikhede van die mens se verhouding met sy omgewing, en van sy belewing van die natuur; daarna volg enkele herinnerings- en reisgedigte; en na die middel van die bundel toe tree kunsskepping en digterskap as tematiek op die voorgrond.

Laasgenoemde loop oor as onderwerp van die eerste paar gedigte op die tweede ‘tafel’ van die inhoudsopgawe, maar met ‘n duidelik sterker ironiserende en (self-)satiriserende inslag. ‘n Reeks huldigings en hekelings van (meestal gestorwe) mededigters volg, dan ‘n paar gedigte met aftakeling en dood (ook selfmoord) as tematiek, dan die vermelde, strydvaardige, ‘religieuse’ verse. En pas voordat by die “hanekraai”-slotverse gekom word, duik ‘n vyftal erotiekgedigte op – as voorspel op die herlewing van die daglumier.      

Dit is duidelik dat die dubbelsinnighede wat in die bundeltitelwoord skuil – (nuwe) begin, verloëning/verraad – wel in die bundelinhoud verreken is. Ek het net ‘n keer of wat gewonder of die titel genoeg implikasiereikwydte bevat om al die motiewe en temas in die bundel ‘n behoorlike onderdak te kan gee.

As leser word ek deur talle fasette van Hugo se digkuns geboei en vermaak. Die aantreklikste is seker die allooi van vernuf en (soms grimmige) humor wat hy gekataliseer kry, en die bewonderenswaardige beeldvindinge. Ek noem maar net die (goedaardige!) gespot met uitgewers en stiplesers in “Heil die leser”; of die beeld van die van oos na wes Meksikaans-golwende oggend-ereksies op die aarde se lengtegrade langs in “As die haan kraai”; of die opstuur van clichés oor digterlikheid, oor God en religie, en oor “[d]ie vrye natuur”.

Ek het dit al voorheen gesê, maar herhaal graag: In vergelyking met wat sekere generasiegenote van hom gegun word, weerspieël die bladruimte wat tans aan Hugo se werk in ‘n literêr-historiese bloemlesing soos Groot verseboek afgestaan is, nie sy relatiewe belang as digter (en poësievertaler) nie.

 

Bernard Odendaal, direkteur van die ATKV-Skryfskool van die Noordwes-Universiteit  

 

grond/Santekraam. Gedigte. Deur Ronelda S. Kamfer. Kwela Boeke. Prys: R160. Aantal bladsye: 64. ISBN 978-0-7957-0365-2.

Ronelda S. Kamfer se Noudat slapende honde van drie jaar gelede het ‘n rimpeling van opwinding deur die Afrikaanse poësiewêreld gestuur.

Haar fraaiinglose, gelade uitbeelding van spesifiek die vroulike belewing van bruinmenswees in Suid-Afrika het die tonge los gehad – en tereg. Die eis wat Van Wyk Louw aangaande digterlike taal gestel het, naamlik dat dit die dringendheid van “sterfbedwoorde” moet hê, is in hierdie debuut gehoor vanuit die situasie van iemand wat al as ‘t ware by haar eie begrafnis was (soos in die gedig “Droom” verwoord is).

Die “Happy Hotnot-mentality” is onherroeplik deur haar “opgebom” (titelgedig van Noudat slapende honde).

Terselfdertyd het die bundel uitgegroei tot veel meer as die uitbeelding van die bruinmenslot. Iets van alle vervreemdes en noodlydendes se belewenis is daarin vertolk.

In grond/Santekraam word die universele geldigheid van die betrokke bestaanservaring nóg opvallender gemaak. Een van die verskeie gedigreekse in hierdie tweede bundel van haar het byvoorbeeld “gaan” (verganklikheid) as tema. Vergelyk “gaan i”, met sy knap benutting van die spanninge tussen reëlbreuke en enjambemente, tussen vers- en sinsbou, om die huiwering tussen “gaan” en “terughou” te help suggereer:

 

ons moet gaan

die heeltyd ons

moet gaan

teenwinde hou

ons trug

maar gaan

is wat

ons moet

gaan weer

en weer

mettertyd gaan

ons moet[.]

 

Die sentrale gegewe in die bundel is dié van die verskuiwing, oftewel ontheemding en resulterende vernietiging, van die Skipskop-gemeenskap (hoofsaaklik gedek in die “Klippenkust”- en “oorvertel”-reekse, maar ook in gedigte met die name van die karakters waarvan die leser die eerste keer in die gedig “Klippenkust” verneem, as titels). Dié voorbeeld van polities-gemotiveerde, gedwonge verskuiwing van nie-blanke mense tydens die apartheidsera het besonder bekend geword vanweë David Kramer se trefferlied daaroor.

In “oorvertel i” is “oom grootvis Visser”, oud-Skipskopper, minder onder die indruk van Kramer se lied:

                    

daai fokken Kramer-jong het mos

daai song gesing so long Skipskop

met ‘n Kaapse aksent nogals pure

djasgeit wit mens se sad en onse sad

is different hulle huil oor die plek

oor dit mooi was

onse mense huil oor hulle

net moet maak soos gesê was[.]

 

Van tradisionele grondbewoners en -besitters is die betrokkenes eensklaps gereduseer tot ‘n “santekraam” van ontheemdes met “afkop-kopaf-stories” (bladsy 46).

En dit kom al van ver af: van Jan van Riebeeck en Herrie die Strandloper (oftewel “Autshumao”) se tyd af, soos vertolk in ‘n reeks dokumentagtige tekste wat voorgee om korrespondensie tussen Van Riebeeck en Autshumao te verteenwoordig.

En dis waarskynlik ook in hierdie konteks dat wat ek heel rofweg ‘n Kaapse Vlakte-reeks van gedigte wil noem (bladsye 30-39; ook bladsy 49), verstaan moet word. Gevoelens van verontregting, wanhoop, vernedering en opstandigheid staan daarin verwoord. Van die treffendste gedigte in die bundel verskyn op hierdie bladsye. Vergelyk:

           

  Martha

 

 my ma se naam is Martha as

iemand my eendag vra hoe baie ek

haar liefhet sal ek net sê dat toe

ek vier jaar oud was het ek saam

met haar in die donker trug huis toe

gestap van ‘n biduur af waar my

pa gewag het om haar te slaan

sodra sy instap my ma het altyd

vinnig gestap huis toe na haar

ander kinders en man toe

ek moes sukkel om by te bly

toe skielik toe begin ek te huil

 

alleen in die donker omdat al my

liefde vir haar niks beteken nie[.]

 

Van ‘n oënskynlik ander toonaard is wat ‘n mens die “onder water”-gedigtereeks in die bundel kan noem. ‘n Fantasiesfeer van meerminne, vermenslikte visse en “afkopskepe” (skeepswrakke) oorheers, met fragmente wat aan sprokievertellings en ook populêre liedjies herinner. Maar “afkopskepe” en “afkopstories” deel nie verniet eerste woorddele nie: dié fantasiereeks weerspieël weldeeglik sommige van die maatskaplike toestande wat in die ander reekse ter sprake kom of gesuggereer word, sy dit dan op meer speels-ironiese trant.

Trouens, dit wil algaande meer lyk of dié parallelle onderwaterwêreld simbolies word “van verledes wat nooit opgediep is nie” (soos in die uitgewersbrief  aangaande die teenwoordigheid van die skeepswrakke gestel word). Vergelyk:

 

            slot Klippenkust    

 

 soos oom Grootvis Visser die sandpaadjie aanstap stop hy en staar

na die geldmense-kant hy trek sy mond skeef soos hy probeer

om kennis te wees maar sy ou gesig laat dit nie toe nie hy staar na

“hulle” “hulle” wat kom vakansie hou “hulle” wat prentjies verf en

foto’s vat “hulle” wat dink national heritage site beteken iets “hulle”

wat vis in die restrant eet en nooit sal sien hoe sy ma gehuil het nie

vir jare staar hy net na “hulle” en wonder wat sy pa besiel het om

hom te laat glo dat ons “hulle” is en dat “hulle” ons is

 

oom Grootvis Visser het “hulle” probeer haat maar een kyk na die

hemelwatersee dan sien hy die ons van sy pa

 

ons wat stuk-stuk stukkies skepe sonder koppe saam met ons dra[.]

 

Ten spyte van die antagonisering wat deur die verontregtings van die verlede meegebring is, deel ons in hierdie suidelike wêrelddeel, in hierdie verraderlike “Klippenkust”-land van ons, miskien meer as wat ons het wat ons (steeds) skei. Kamfer gee iets van laasgenoemde weer in die taalerfenisse wat sy laat opklink: Standaardafrikaans, Kaaps (met sy flardes Engels), momente van Nederlands (byvoorbeeld in “onderblijven”) en brokkies Arabies (die Islam-nalatenskap, vanuit Indies-Indonesiese oorde).

Óns, hiér, is ‘n waarlike “santekraam”.

Die vermelde reekse in hierdie bundel staan daarom onderbroke vervleg met mekaar; van bundelafdelings is daar nie sprake nie. Vandaar dat daar ‘n opstapeling van “slot”-gedigte aan die bundeleinde voorkom: “slot onder water”, “slot Klippenkust”, “slot slot” en “slot slot slot”. Laasgenoemde twee lyk soos musikale tema-en-variasie-komposisies, saamgestel uit skaars nog sinmakende woordfrases wat oorgeneem is uit, onderskeidelik, “slot Klippenkust” en “slot onder water”. So word in die kleiner formaat van enkelgedigte spieëlbeelde verskaf van die bundelopbou as geheel.

Die genoemde “onderblijven” is nog so ‘n “tema-met-variasie”-tipe gedig. Ek kon nie verhelp om by die lees daarvan te dink aan die Vlaamse digter Paul van Ostaijen se bekende “Melopee” nie – asook aan enkele van die meer eksperimenteel repetitiewe verse in Antjie Krog se Verweerskrif van enkele jare gelede nie. Enkele strofes uit Kamfer se gedig:

 

 onderblijven skip blijft onder

onder die see blijft die skip

 

die skip blijft die see

onder onderblijven blijft

 

die see die skip die onder

God blijft die see

 

blijft onder God die skip

skop die see skip

[…]

 

Myns insiens word Afrikaans en Nederlands in hierdie gedig ietwat oorhoeks gepas op mekaar; doen dit plek-plek ‘n bietjie komieklik aan. Tewens: die “santekraam”-struktuur van die deurmekaar gepakte gedigreekse, van die taal-, spreekstem-, tema- en diksieverskeidenhede, ontsnap nie aan ‘n bepaalde indruk van gemaaktheid nie. Styl- en vormlike eksperiment pas (nog) nie naatloos by die sterk polities-maatskaplik gekleurde betekenisinhoude nie, meen ek.

Kamfer bewys egter met grond/Santekraam dat haar digterskap nie ‘n statiese, nie-innoverende een gaan wees nie. En in ‘n oortuigende mate bly sy tref. Haar digkuns bly boei; die belofte van die debuut bly springlewendig.

 

Bernard Odendaal, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat

 

Duskant die donker / Before it darkens. Deur Cas Vos (met vertalings deur Leon de Kock). Protea Boekhuis. Prys: R150. Aantal bladsye: 128. ISBN 978-1-86919-412-3 

Resensent: Bernard Odendaal, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat

 

In net meer as ‘n dekade sedert sy debuut met Vuurtong in 1999 het Cas Vos met 5 bundels ‘n eie plek in die Afrikaans digkuns vir hom oopgeskryf.

In sy mees onlangse bundel Afrikaanse verse, Intieme afwesige (2009), het daar al ‘n Engelse vertaling van een van die gedigte langs die oorspronklike verskyn (“Afskeid” / “Farewell”). Dis verlede jaar opgevolg met die publikasie van Intimately absent, Engelse omdigtings deur bekroonde vertaler Leon de Kock van die vierde afdeling (die “Abélard en Héloïse”- en “Astralabe”-reekse) uit daardie bundel.

Met Duskant die donker / Before it darkens staan die talentvolle De Kock vir Vos verder by om laasgenoemde se digkuns wyer as die toeganklikheidsgrense van Afrikaans bekend te stel. Anders as in Intimately absent verskyn die Engelse vertalings dié keer telkens langs die Afrikaanse ‘oorspronklikes’. Dit behels ‘n keur uit die ander gebundelde gedigte van Vos, veral uit Intieme afwesige en Die afdruk van ons hande (2007), maar ook enkele nuwe gedigte.

Ek plaas ‘oorspronklik’ tussen aanhalingstekens, want ‘n hele klompie van die herpubliseerde Afrikaanse verse is in ‘n mindere of meerdere mate deur Vos herskryf.

Voorts word die keur-met-vertalings ingelei met ‘n digterskap-taksering deur Johann de Lange, wat nou al sy sout verdien het as bekwame bloemleser, bloemlesinginleier en poësievertaler.

Alles in ag geneem, tree daar nogal ‘n promoverende strewe uit die verf aangaande Vos se digterskap. ‘n Fisiese uiting van laasgenoemde is die feit dat al Vos se bundels sedert Die afdruk van ons hande, ook die bundels vertalings, aantreklik uitgegee is in hardeband – ‘n voorreg wat al lank nie meer selfs internasionaal bekende Afrikaanse digters, soos Breyten Breytenbach en Antjie Krog, beskore is nie.

De Lange maak in sy inleiding, getiteld “Die spoor van papirus”, gewag van “‘n afgeronde, klassieke soort vers met tradisionele bindingsmiddele soos rym en ritme” wat Vos skryf, iets wat hy onder meer koppel aan die digter se belesenheid in byvoorbeeld klassieke en antieke literature en mitologieë.

Myns insiens is daar eerder sprake van ‘n spanning tussen vaster en vryer vormgewing in Vos se oeuvre. Dit word algaande met meer trefkrag deur hom benut om iets van die paradoksaliteit en ironie op te vang wat sy verwoorde lewenservarings kenmerk – “die spanning tussen wat oud is en nuut, verlede en hede, goddelik en Goddelik, die aardse en die boaardse, die epiese en die alledaagse”, soos De Lange ‘n aantal dergelike teenstrydighede opsom. Ek sou onder meer die spanning tussen sinneroes en sentiment aan die een kant, en intellektualiteit aan die ander kant, wou byvoeg.

Trouens, die vyf afdelings waarin die gedigte in Duskant die donker / Before it darkens gerubriseer is, kan as verteenwoordigend gesien word van die belangrikste tematiese velde wat Vos in sy oeuvre bestryk:

• religie (met aanbidding en opstand, bestaansvreugde en -pyn, vertroue en twyfel in gespanne verhouding);
• liefde (waaronder erotiese verlange en vervulling, maar ook liefdeskipbreuk, -verlatenheid en -gemis, én die impulse tot poësieskepping wat dit alles bied);
• kunsskepping en kunstenaarskap (die triomfe en verrukkings daarvan, maar ook die pyn en onvoldaanhede wat daarmee gepaardgaan);
• lyding, skeefgeloopte verhoudings, die somber kante van hierdie lewe; en, laastens,
• aftakeling (deur ouderdom en die dood, maar ook van mense ondermekaar), versuim en gefnuiktheid – dit waarop in die bundeltitel gesinspeel word.

Op boeiende en soms aantreklike wyses word geykte uitdrukkings, asook aanhalings uit en toespelings op bekende intertekste, met eie taalwendings vervleg en verlewendig om ook op stylvlak sulke spanninge op te vang. (Meersinnige) woord- en klankspel versterk in die beste gedigte die effekte wat sodoende bereik word.

Vergelyk hoe die (geïmpliseerde) uiteenplasing van die bekende samestelling “droomverlore” bykomende betekenisse moontlik maak in die volgende kwatryn – iets wat nie behoorlik spreek uit De Kock se omsetting nie:

 

volmaan            die volmaan hang verlate oor ‘n boom terwyl ek droom verlore na jou verlang

full moon           desolate, the full moon floats across a tree as i dream of being free free to take you in full swoon

 

Dit alles word, in Vos se beste gedigte, onderskraag deur ‘n beeldingsvermoë wat algaande in helderheid en suggestiekrag toeneem, en wat steeds sterker uiting vind in meer objektiewe gestalteverse.

Één voorbeeld, met De Kock se (plek-plek selfs oortreffende) vertaling daarby:

 

Il Gigante           Die beeldhouer blaas asem in ‘n massiewe stollingsklip; sy beitel hap log marmervlees, tap bloed in die klip tot uit die koue rots ‘n jong wagter opstaan, oë groot en weerloos, lyf lammetjiesag. Hy staan onverskrokke met sy slingervel om met Goliat, die Godterger, af te reken.     Wat weet hy van Batséba, andersmansvrou?     Of van kwellings oor kinders, twyfel oor nasate waaruit die asem van God iets onverwelkliks kan laat bot?         Hy staan gesnaar.

Il Gigante         The sculptor blows breath into the giant, stilled rock; his chisel bites into the hulk of marbled flesh, taps lifeblood into the stone until a young shepherd arises out of its frigid face, eyes large and innocent, body soft as a lamb. He stands there, fearless, with a sling ready to put paid to Goliath, the godless                                                       brute.   What would he know about Bathsheba, and                                           forbidden fruit?   Or about torments for the sake of children,                                                        doubt about descendants from whom the breath of                                                        God can bud into something imperishable and                                                     strange?   Strung, he stands ready.

 

Helaas blyk uit hierdie keur, hoewel uiteraard minder opvallend as uit sy oorspronklike bundels, ook dat Vos hom skuldig kan maak aan minder sekure woordkeuses en stelwyses, onder meer vanweë sy pogings om derglike spanninge te verwoord. Ietwat troebele beelding – selfs in gedigte wat hy redelik sterk herskryf het vir opname in Duskant die donker / Before it darkens – is soms ‘n bykomende gevolg hiervan.

As voorbeeld plaas ek hieronder grepe uit die oorspronklik (in Die afdruk van ons hande) gepubliseerde en uit die herskrewe weergawes van die langerige gedig “Huwelik” langs mekaar, om die vergelyking makliker te maak. Hulle word gevolg deur ‘n naasmekaarplasing van (weer eens) die herskrewe en dan die vertaalde weergawes van daardie selfde dele. Ek dui woorde en frases in Vos se herskrewe weergawe wat na my mening (steeds) ietwat mank gaan aan troebelheid, met skuinsdruk aan. Ook met betrekking tot De Kock se vertaling lig ek frases met skuinsdruk uit, maar dié keer om te fokus op hoe die vertaler (hoofsaaklik) ophelderend te werk gegaan het, of óm dowwe kolle gestuur het.

‘n Jaar of vyf ná die troue draai ‘n vrou laatnag met woorde na die man se ore. Sy vrou talm êrens op die drumpel van                                               verdriet, met swye ontken hy alles.          Die man se tong slaan dik aan van leuens oor vergaderings, beleggings, skemerpartye, gesellinne; hy analiseer verlore simbole, bad hom in die heilige modder, proe aan donkermaan. Hy begin die waarheid lieg, soos digters soms agter ironie se masker.         […]   Vir God en sy gebod is daar skaars plek in ‘n koue oorlog. Man en vrou sleep mekaar donker slote toe.          […]

‘n Jaar of vyf ná die troue draai ‘n vrou laatnag met woorde bewustelik vaag na haar man se dowe oor. ‘n Verlate vrou talm op die drumpel van verdriet. Met ‘n mond vol swye ontken hy alles. Satire vervaag tussen hulle soos ink, maar stilte is gebeitel in graniet.     Die man se tong slaan dik aan van leuens oor vergaderings, beleggings, skemerpartye, gesellinne; hy analiseer verlore simbole, bemors hom met heilige modder, proe aan donkermaan, sien ‘n lyf sag vir blinde liefde. Hy begin die waarheid lieg, vlugtig en woordryk. Die muskus van die nag verwond hom, die jasmyngeur in sy woorde is vir haar                                                    pynlik.   […]   Vir God en sy gebod is daar skaars plek in ‘n koue oorlog. Die man sleep die vrou na ‘n donker sloot toe seën haar met vloeke en skelmstreke; sy stapel verwyte teen hom op.    […]

‘n Jaar of vyf ná die troue  draai ‘n vrou laatnag met woorde bewustelik vaag na haar man se dowe oor. ‘n Verlate vrou talm op die drumpel van verdriet. Met ‘n mond vol swye ontken hy alles. Satire vervaag tussen hulle soos ink, maar stilte is gebeitel in graniet.     Die man se tong slaan dik aan van leuens oor vergaderings, beleggings, skemerpartye, gesellinne; hy analiseer verlore simbole, bemors hom met heilige modder, proe aan donkermaan, sien ‘n lyf sag vir blinde liefde. Hy begin die waarheid lieg, vlugtig en woordryk. Die muskus van die nag verwond hom, die jasmyngeur in sy woorde is vir haar                                                    pynlik.   […]   Vir God en sy gebod is daar skaars plek in ‘n koue oorlog. Die man sleep die vrou na ‘n donker sloot toe seën haar met vloeke en skelmstreke; sy stapel verwyte teen hom op.    […]

A year or five after the marriage  a woman turns, late at night, utters words deliberately vague into her husband’s deaf ear. A woman left behind, she lingers on the threshold of regret. The man’s mouth is full of reticence. He denies everything. The coil of their satire snaps, their silence chiseled like granite.   Thick-tongued, the man ladles out alibis: meetings, investments, cocktail parties, companions; tests for taste the moon-bereft night, sees a body soft for the want of blind love. He starts lying the truth, fast and eloquent. The night’s musk hurts him. The jasmine in his words stabs her.         […]   There is little place in a cold war for god and godliness. The man drags the wife into a dark trench, blesses her with curses, sleight of hand; she piles op reproaches against him.   […]

 

Ek het trouens alte dikwels by die lees van die bundel die verontrustende indruk gekry dat De Kock se vertalings die brontekste ‘n bietjie in die skadu stel – en gedink hoe gelukkig Vos hom kan ag dat dié beeld van sy digterskap na die Engelstalige wêreld uitgestraal word.

Ter verdere illustrasie – en daarmee ten slotte – die verskillende weergawes van “Villanelle vir die oudag” (oorspronklik uit Enkeldiep, 2003), op dieselfde wyse as die dele uit “Huwelik” hierbo só geplaas en gekursiveer dat vergelyking vergemaklik word. (Let byvoorbeeld op hoe die gebrekkige beeldsamehang in strofe 3 deur De Kock gehanteer word.)

 

(Enkeldiep-weergawe)          Nou wil ek herinneringe vir jou koop dat jy die grysdag kan verdra by die vuur as die jare se koue wind jou begin sloop.   Ek skink vir jou ons volryp dae soos stroop dat jy my liefde kan proe in die donker uur as jy sien hoe tyd se beker stadig leegloop.   Mymeringe se wit gloed vonk vol hoop, dit help om die waggeltyd te verduur, ook as jy in die diep donkerte moet loop.   Noudat die jare jou oë in ‘n poel doop en heimwee spoel as jy na muwwe dae tuur, voel jy hoe die koue wind jou begin sloop.     Onthou die dae toe ons ‘n slaapmat knoop en snags ons liefde aan mekaar afskuur; proe in die oudag die soettyd se stroop.   As jy tyd se beker stadig sien leegloop, laaf jou mond met herinnering se kuur; as die jare se koue wind jou begin sloop, proe in die grysdag die soettyd se stroop.

(Duskant die einders-weergawe)            Ek wil nou herinneringe vir jou ophoop dat jy die grysdag kan verdra by die vuur as die jare se nukkerige wind jou begin sloop.   Ek skink vir ons in die koelte geure vol stroop dat jy my liefde kan proe in die donker uur as jy sien hoe tyd se beker vinnig leegloop.   Liefde vonk ‘n wit gloed van hoop in die voue van vergeelde papier, ook as jy alleen in lang gange moet loop.   Noudat die jare jou oë in wasigheid doop en jy siende blind verby knypkoue dae tuur, voel jy hoe die rukkerige wind jou begin                                                        sloop.   Onthou, ons het ‘n slaapmat geknoop en snags ons liefde teen mekaar aangevuur; smak in die oudag oor ryp pere se stroop.   As jy tyd se beker vinnig sien leegloop, Drink die herinnering wat ‘n leeftyd duur; as die jare se blinde wind jou begin sloop, smaak in die grystyd ryp pere se stroop.

(Duskant die einders-weergawe)            Ek wil nou herinneringe vir jou ophoop dat jy die grysdag kan verdra by die vuur as die jare se nukkerige wind jou begin sloop.         Ek skink vir ons in die koelte geure vol stroop dat jy my liefde kan proe in die donker uur as jy sien hoe tyd se beker vinnig leegloop.       Liefde vonk ‘n wit gloed van hoop in die voue van vergeelde papier, ook as jy alleen in lang gange moet loop.       Noudat die jare jou oë in wasigheid doop en jy siende blind verby knypkoue dae tuur, voel jy hoe die rukkerige wind jou begin                                                        sloop.       Onthou, ons het ‘n slaapmat geknoop en snags ons liefde teen mekaar aangevuur; smak in die oudag oor ryp pere se stroop.         As jy tyd se beker vinnig sien leegloop, Drink die herinnering wat ‘n leeftyd duur; as die jare se blinde wind jou begin sloop, smaak in die grystyd ryp pere se stroop.

(Before it darkens-weergawe)            For you, now, I want to make memories,                                  thread them together so you can endure the ravelled days when                                  things seem sour when the storms of age take you to the end                                  of your tether.   Allow me, then, to make an elixir for us, full                                  of nectar so you can taste my love in the darkest hour when you feel time like a fearful and dreaded                                  spectre.   Look, our love sparks a white glow of perfect                                  weather in the folds of a yellowing flower even when you find yourself adrift in the                                  nether.   True, now that the years cloak your eyes in                                   heather, half-blind, and you endure the cold days with                                   a glower, the raging winds will take you to the end of                                  your tether.   Remember, then, how we braided a sleeping                                  mat together and, at night, brought our love into full                                  flower; revel now, in this syrup of ripe pears, this                                  nectar.   When time begins to drift like a windblown                                  feather drink on the memories that endure, taste                                  their power; when the blind winds of age take you to the                                  end of your tether, taste the syrup of ripe pears, revel in their                                    nectar.

 

 

[Vanweë die voorstelling in kolomme is sekere reëlbreuke gemanipuleer om in te pas. – Red.]

Toe dit nog vroeg was. Deur Mari Grobler. Tafelberg. ISBN 978-0-624-04942-5. Prys: R130. 71 bladsye. Sagteband.

Resensent: Bernard Odendaal, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat

 

Mari Grobler, veelsydige en bekroonde skrywer uit die Oos-Kaap, se natuurliefde was die inspirasie vir die haikoe-agtige verse in Wat sigbaar is in amber. Dit was die bundel waarmee sy in 1990 gedebuteer het.

“Volkse” elemente, soos J.C. Kannemeyer dit stel in Die Afrikaanse literatuur 1652-2004, was toe al sigbaar in haar verskuns. Dít sou lei tot gedigte met die Khoi- en San-kulture en leefwyses as agtergrond in Eggo’s in bewolkte water (2004), haar tweede bundel.

Op die beskikbare gegewens oor die Khoi- en San-tradisies word voortgedig in Toe dit nog vroeg was, maar dié keer betrek Grobler ook die karige kennis beskikbaar oor die oer-strandlopermense wat die Khoi en San voorafgegaan het as bewoners van Suidelike Afrika. Die gedigte in die openingsafdeling, “Voortyd”, is spesifiek op laasgenoemde gebaseer.

Grobler verduidelik soos volg in ‘n onderhoud wat elders op die Versindaba-webwerf gepubliseer is: “Daar is min werklike kennis oor die oermens, maar genoeg sodat ‘n mens jou verbeelding saam met die feite van opgrawings kan gebruik om hulle tot versmense te verwoord.” Sy erken dat die onderneming “‘n bietjie waagsaam” was, al was dit onderskraag deur relatiewe wetenskaplike ingeligtheid. Die strewe om die prehistorie so “sonder geskiedkundige gebeure” in momentopnames te probeer vasvang, laat iets van die haikoe-agtige aard van haar vroeër verskuns voortleef.

Verbeelding en verhaalvorming, al is laasgenoemde rudimentêr, was derhalwe haas onvermydelike hulpmiddele in haar poging. Vergelyk die suggesties in die volgende gedig:

 

Oer

 

Grotvloere hou vas

aan klip, been, skulp en as.

Vlermuise swiep soos onthou

uit rotsoorhange.

 

Dis vroeg

en die aarde is groot

met genoeg kos en tyd

om stories op die wind uit te laat loop.

 

Verromantisering (ver-eksotisering) is alte dikwels die gevolg van verbeeldingskryfwerk oor die oudste inwoners van Suider-Afrika. Iets van hierdie gevaar sien ‘n mens in die feit dat liefdesverhoudings ‘n belangrike rol in al vier die bundelafdelings van Toe dit nog vroeg was speel – soos ook die geval was in Eggo’s in bewolkte water. Waarby ‘n mens kwalik anders kan as om te begin dink aan die kritiek wat uit sekere postkolonialistiese teorie-oorde teen die (Europees-Westerse) neiging uitgespreek is om die amoreuse liefde as ‘n universele literêre tema te beskou.

Selfs in “Beweging”, die slotafdeling van Toe dit nog vroeg was en waarin die sjamaanfiguur in die kollig staan, ontbreek dit nie aan ‘n liefdeskinkel nie.  As die “reënman” (“Kxau”, die sjamanistiese reënroeper) te sterwe kom, verneem ons  eensklaps van die “alleen-vrou” wat hom nou moet mis:

 

die !gixa soek waar meisies voëls naroep

             kiewiete saamloop

             skadu’s onder reënswaar bome spook

sy luister met oë asof sy uit haar lyf is

       eien niemand nie

nes ‘n grysbok wat lank sonder water kan bly

moet sy gewend word sonder hom

[…]

 

Sulke bedenkings oor die hoof gesien, is daar veel aan te prys omtrent die grootliks oortuigende, meermaals bekoorlike wyse waarop Grobler die oer-leefwêreld uitbeeld en stilisties beslag gee. Één voorbeeld:

 

dors

 

die nag is twee mane vol

dryf luglangs in die poel

waar ek maanwater drink

 

sterre wat eers meisies was

weerkaats blink in die reëngat

breek as ek bakhand skep[.]

 

Grobler vertel in die genoemde onderhoud sy moes die hele tyd streef na eenvoud en “tydlose” woorde; geen “ontydige klanke” (waarskynlik bedoelende: anachronismes) moes in die verse opklink nie.

Die benutting van – meestal ráák en suiwer – woordkeuses en natuurbeelde val dwarsdeur die bundel op; daarby die korter, dikwels enkelvoudige sinskonstruksies, soms mét kompakterende, suggestiewekkende weglatings van veronderstelde woorde. ‘n Sfeer van die magiese te midde van konkrete eenvoud word oortuigend geëvokeer.

Ek het wel ietwat langtand gekou aan ‘n uitdrukking soos “berese seeboon” in hierdie verband. En gedink die digter moes twee keer gedink het voor sy nie-inheemse fauna soos “karp” en “tier” in hierdie Suider-Afrikaanse voorwêreld laat opduik het.

Hoewel Grobler nie noodwendig berge versit in die Afrikaanse poësielandskap nie, verteenwoordig haar drie bundels, veral die laaste twee, ‘n gewaardeerde bydrae tot ‘n nou al aansienlike Afrikaanse digterlike stroom van werke oor die Khoi- en San-ervaring. In hierdie verband kan ‘n mens haar werk in dieselfde asem noem as dié van Eugène Marais, Abraham Fouché, Donald W. Riekert, Piet van Rooyen en Antjie Krog.

 

Bernard Odendaal, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat

 

Ligloop. Deur Tom Gouws. Human & Rousseau. ISBN 978-0-7981-5239-6. Prys: R145. 91 bladsye. Sagteband.

 

Met hierdie vierde bundel van hom in 20 jaar versterk Tom Gouws sy aansien as Afrikaanse digter van die Christelike, selfs Christelik-mistieke lewens- en werklikheidservaring. Dié belewing is sterk intellektueel getint, en literêr bewus – en herinner vandaar in bepaalde opsigte, soos al deur heelparty kritici uitgewys is, aan dié van ‘n T.T. Cloete in Afrikaans.

Enersyds word byvoorbeeld die lewenseenvoud van ‘n figuur soos Moeder Theresa gehuldig, in ‘n gedig met ‘n ondertitel wat die mistieke strewes van die 13de-eeuse Vlaamse digteres Hadewijch betrek. (Deurgaans in die bundel ignoreer Gouws die konvensies van hooflettergebruik, behalwe wanneer aangehaal word, of wanneer na God en sý Naam verwys word.)

 

moeder theresa gee boedel oor

Der minnen ic doch mi selven al liet

– Hadewijch

 

moeder theresa se boedel is eenvoudig:

twee dunwit sari’s van ongebleikte linne

en ‘n moeë bybel. maar onsigbaar binne

die gerinneweerde tent skuil die minne

verterend onbenullig godgevallig[.]     

 

Aan die ander kant kom ‘n hele paar gedigte van ‘n nogals verstandelik beredenerende aard voor, selfs voorsien van voetnotas en/of ander byskrifvorme. Vergelyk:

 

2. oënskoulik onbenullige detail

Lion: A primitive or bestial side of the Ego personality: its Shadow

     – Tom Chetwynd: A dictionary of symbols

 

vir eeue al sit onze lieven [sic] meisje met haar rooi hoed

op ‘n deftige stoel met leeukoppe as puntversiering.

vir eeue al bedink die kritici die ongewone gloed

wat uit elke leeukop flonker, hul ongewone ligging.*

die oënskoulik onbenullige detail laat hul nie vermoed 

hoe alles in die klein skildery ‘n sleutel tot verklaring

bied van dit wat geheimsinnig sluimer in die binnebloed.

die oorgesiene onbenullige is die genetiese tatoeëring

wat die ongesiene skadudieptes van alle tekste voed.

 

*”The most remarkable adjustments Vermeer made in this painting occurs with the lion-head finials …  The finials … face the viewer, whereas if they belonged to the girl’s chair, they should face her. While some scholars have argued that the position of finials creates reason to doubt the attribution to the painting, these modifications of reality are consistent with those found in Vermeer’s other paintings.” (A K. Wheelock & B. Broos: Johannes Vermeer, p. 162)

 

(Na my wete moet “onze lieven meisje” eintlik, vanweë die onsydige verkleiningsvorm, as “ons lieve meisje” geskryf word.)

Die intellektuele beheersing in die weergee van dikwels wesenlik ekstatiese belewenisse word al vergestalt in die sametrekking van ‘n verskeidenheid betekenisassosiasies in die – nou al kenmerkende – eenwoord-titelkeuse van Gouws. Die Bybels-simboliese verbinding tussen lig en God word in die eerste plek betrek. Dit gaan oor die geloofsweg wat op die spoor van Hom, die Lig van hierdie wêreld, bewandel wil/moet word; maar ook oor die versigtige, liefs skaars gehegte  “ligloop” deur die ondermaanse, wat net maar ‘n “tydelike verblyf” is, ‘n verganklike een, soos veral in die tweede afdeling van die bundel uitgebeeld word. “[T]entatief” is dan ook die titel van dié afdeling – met die woorddeel “tent” daarin wat, eweneens in Bybelse terme, as simboliserende motief van die kortstondigheid van die aardse bestaan uitgebou word.    

Lig, ligvoets, ligloop, ligspoor, ensovoorts is variasies van die titelmotief wat dwarsdeur die bundel voorkom en, soos gesê, simboliserend funksioneer. Vanweë die allesoorheersende en onverhulde Christelik-religieuse lewens- en wêreldbeskouing daarin, maak die bundel reeds ‘n hegte eenheidsindruk; die motiewedrade wat dwarsdeur loop, ook van die motiewe wat hierna ter sprake kom, versterk dié indruk.

Ewentwil, dié simboliserende werking het tot gevolg dat ‘ligloop’-uitdrukkings wat andersins, op realistiese vlak, gesog kon aandoen, tog in die betekenissamehang van enkelgedigte en van die bundelgeheel geloofwaardig word. Vergelyk die volgende voorbeeld uit die afdeling “kroniek van elia in afrika”, waar Afrikaans ‘n profeterol aan hom toegedig kry:

 

elia leer ligloop in afrika

 

die local elia vleg khoi en germaans

tot die knarsvars tongval van ‘n nuwe taal.

profeties is dié saad oor diep waters spartaans

vervoer in biesiewiegies, kontinentaal

verplaas, geplant in die wieging van ou ossewaens. 

in die land van kus het die fetus diep asemgehaal

en uit die donker baarmoer ligvoets gedans.

soos die gees van elia vloei, ontvou die verhaal   

van God se skeppingsdroom vir afrikaans.

 

‘n Volgende motiewekompleks wat in vergelykbare mate simboliserend funksioneer, is die een rondom die weef-gegewe, wat veral in afdelings I (“delftse doek”) en II  (“tentatief”) prominent is. Dit sluit variasies soos doek, tekstiel, kantkloswerk en tent in, en is óók meerduidig soos die bundeltitelmotief, en meermale daarmee vervleg – veral opvallend só in afdeling IV, “jerusalemgangers revisted”. Dié motief wys heen na byvoorbeeld die God-openbarende skeppingsamehang én na hoe iets soortgelyks in kunswerke nagestreef word. Luidens die alleenstaande openingsgedig van die bundel:

 

he wishes for the cloths of heaven

 na yeats

 

sou dit my gegee kon wees om iets te weef

sou ek ‘n lap van lig uit brokaat en skemergrou

‘n droomfilterdoek in skakerings silwerwit weef

syspieëlings bespat met mistieke middernagblou

 

ek sou my lap van lig kom neerlê voor jou voete

maar ek het weinig meer as woorde om te knoop

die hemele lê ‘n verbeelde doek voor jou voete –

trap ligvoets ligvoets as jy oor my woorde loop[.]

 

“[T]ekstiel met siel verweef” klink ‘n paar keer soos ‘n refrein in dié bundel met sy sterk bewustheid van (profeties-) digterlike geroepenheid op – maar ook die woord “onvertaalbaar”, om die onvolkome haalbaarheid van sodanige strewe deur die mens te beklemtoon. Kwalik meer as “vae verfvermoedens en versfrakture” – dít is waartoe die kunstenaar blykens die gedig “1. blik op delft” in staat is.

En hier en daar in die bundel het dit my tóg voorgekom of die simboliekdrade, die beeldeenheid in bepaalde gedigte, ‘n bietjie rafelrig is. Vergelyk:

 

ek voel U soos ‘n leeu knaag aan my beendere

terwyl ek soetjies rym aan die bitter van my siel.

uit niks neurie ek sag oorwinningsliedere

en sien hoe U my driedraads indans tot tekstiel.

(“lied van hiskia”)

 

Of:

 

my woorde hang ‘n harige sak oor die son wat bloei,

‘n diep skadu van vrese en vermoedens, ‘n eklips

oor eden. maar almal min my as ‘n vlam wat skroei

as ek paradyse plant in die vrugbare turf van apokalips.

(“ek is mietjie gouws, profetes”)

 

Bygesê: ‘n Volgende opvallende deurlopendheid in die bundel is die benutting van (skyn-)paradokse, meermaal in die vorm van opsetlike teenstellings  en (soms gepaardgaande) betekenismeerduidighede. Boonop val sulke sterk stylfigure soms saam met bykans aforisties geformuleerde insigte. Enkele voorbeelde ter illustrasie: “niks is groter as die klein aardbol van die brein / waaraan God se eindelose uitspansel ontvou” (p. 20); “die realiteit word gespeel op verbeelde fluite” (p. 23); “hoe swaar is die gewig van lig” (p. 34); “God se genade bly onvoltooi / totdat jy die allerlaaste olie uitgooi” (p. 68).

Die goddelike en wonderbaarlike word aldus, op oënskynlik teenstrydige trant, geopenbaar in die menslike en alledaagse.

Nog opmerkings oor die hegte eenheid van die bundelopset: Die reekskarakter van heelparty van die gedigte – veral dié in afdelings I (met veral die lewe en werk van Jan Vermeer as intertekste), III (oor vergestaltings van die “elia in afrika”-figuur) en IV (oor die historiese “Jerusalemgangers”, die trekkers na “die herwonne Paradys” in Afrika, waaraan ook Antjie Krog voorheen ‘n reeks gedigte gewy het) – is ‘n verdere bindingsmanifestasie. So ook die ideolektiese kenmerke van die bundel, wat al tipies van Gouws se digkuns geword het. 

Wat laasgenoemde betref: Die digter maak sterk staat op klankspel (waaronder verwikkelde eindrympatrone uitstaan), op woordspel (waaronder dubbelsinnigheid wat betref letterlike en figuurlike betekenisse), op die kunstige benutting van vaster vorme en op intertekstuele verwysings, toespelings en siterings om sy poëtiese effekte te bewerkstellig.

Streng vormgewing op veral die klank- en versifikasievlakke is dus as ‘t ware ‘oppervlak’-manifestasies van die streng binding wat ook op die betekenissamehangsvlakke, soos hierbo bespreek, neerslag vind.    

Altesame maak dit myns insiens duidelik dat die intellektuele, visioenêre element oorheers in Gouws se digkuns, eerder as ‘n sintuiglike of emosionele ingesteldheid. Gevolglik maak ‘n gedig soos die volgende, waarin op kennelik behaaglik bedoelde wyse talle skakerings van blou opgenoem word,  nie ‘n konkreet voorstellende of sintuiglik evokatiewe indruk nie, maar werk die opnoeming eerder abstraherend en verintellektualiserend.

 

die dag is blou soos delft

     n.a.v. vermeer se studie in blou: “Vrou met ‘n waterbeker”

 

     “blue is not a colour; it is depth”

 

ek probeer my verbeelding uitpak in ‘n kleurpalet,

maar als reik uit na dimensies in skakerings blou:

baftablou akwamarynblou dempblou persblou

rooiblou staalblou opaalblou saksiesblou swartblou

fletsblou bontblou groenblou skimmelblou bergblou

marineblou berlynsblou bleekblou saffierblou

turkooisblou pruisiesblou blouselblou kobaltblou

poublou hiasintblou asuurblou waterblou delftblou.

 

hemelsblou is die letters van my ganse kleurlose alfabet.

 

Sommige verse (soos “elia en die baälprofete”, “elia en die voortrekkermonument”, “elia en die ou boereplaas” en “visioen van thomas op patmos”) se polemiserende en satiriese trekke sluit myns insiens hierby aan; dit is eweneens tekenend van die digter se sterk beskoulike standpuntinnames.

Die kunstig-strenge vormgewing, waarvan die verskeidenheid eindrympatrone ‘n alte opvallende duiding is, en die verweefdheid van die bundelgeheel, roep assosiatiewe waardes soos samehang, vastigheid, selfs sekerheid en noodwendigheid op. Dis goed te versoen met, eintlik ‘n verstegniese vergestalting van, die bepaalde lewens- en werklikheidsbeskouing wat uit die bundel spreek. Die digter – net soos Jan Vermeer as skilder, én die Woordtranskribeerders en kantklossers in die voorgeslagte van die spreker in die gedig “oorsprong” – is “een van God se kundige kurators // van voorsienigheid” (“skildery van briefskrywende vrou en kamenier”). 

Daar steek ‘n ambagtelike “verrukking” in die belewing van “hoe die gedig kant en klaar tril”, van hoe “tekstiel met siel / ineenknoop” (“1. die kantklosser”, ‘n gedig met die onderskrif: “‘n kanto as selfportret”). Laasgenoemde, twaalfreëlige gedig, met sy presies-hoekige tipografie en traprymskema, is een van die opvallendste gedigte in die bundel in hierdie verband. Trouens, sestien bladsye later word dit herhaal, dié keer met byvoeging van ‘n apartstaande, paarrymende eindkoeplet om die gedig ‘n Engelse sonnet te maak wat tipografies (in die lettertipe en -grootte op die bundelbladspieël) ‘n presiese, “verbeelde vierkant” vorm – soos die (nuwe) slotwoorde dit juis wil hê.

 

die kantklosser II

     vir johanni

 

tot ek daar myself raakloop in ‘n onverwagse spieël:

vooroorgebuig intens toegespits op inslag en skering

van my vingers, wat ritmies lig woorde klos tot kant

die gare word haspelend melodies naatloos gekantel

 

tot tapytjies teks. strooi uit ‘n verbeelde spinnewiel

word ligtende nuttelose goudspinsels vol huiwering

ononthoubare herinnering van die ou streek brabant

intiem ingeweef tot fibreuse grein. als word bladstil

 

totdat die garings begin ligloop, tot tekstiel met siel

ineengeknoop. verf loop soos lewe uit die stuwings

van ‘n kussing, word ‘n lewende keper in my hand,

voel hoe met verrukking die gedig kant en klaar tril

 

totdat hierdie koeplet eiesinnig uitspruit uit my hand

sodat my sonnet kan gaan lê in ‘n verbeelde vierkant.

 

Besonder vernuftig.  Sódanig (kon ek nie verhelp om plek-plek te vrees nie) dat die noodwendigheid daarvan vir die bepaalde digterlike kommunikasie-effekte selfs verbygestreef word. “[E]iesinnig” is miskien ‘n gepaste woord om die rol van die vakman hier te beskryf. Die afwerking van die boodskapvorm dreig om meer aandag te trek as die ‘boodskap’ self. Die ‘kunsmatigheid’ van die kunswerk staan voorop, sodat ook die egtheidsindruk van die beskoulike fasette van die bundel daaronder begin ly.

‘n Ballade soos “elia en die baälprofete”, met stafrym in die driereëlige strofes, ontaard na my gevoel in rymelary.

Of alle lesers dié bedenkinge sal hê, daarvan is ek nie seker nie. En selfs al sou my vrese gegrond wees, die gewig daarvan is nie genoeg om die skaal teen die voortreflikhede van Ligloop te swaai nie. Daar is baie in die bundel wat boei en beïndruk, wat tot nadenke en nalees noop, wat poëtiese genoeë doen.

 

Bernard Odendaal, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat

Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte. Saamgestel deur Fanie Olivier. Human & Rousseau, Kaapstad en Pretoria. ISBN 978-0-7981-5182-5. Prys: R195,00. 253 bladsye. Sagteband.

 

By terugskoue maak die dekade-en-‘n-half tussen ongeveer 1985 en om-en-by 2000 die indruk van ‘n bestekopmakingstyd in die Afrikaanse poësie.

Daar was byvoorbeeld ‘n hoogbloei in die publikasie van bloemlesings, wat uitgemond het in die samestelling van Groot verseboek 2000. ‘n Mooi klompie tematiese versversamelings – oor religie, kos en drank, musiek, kind-wees, ekologiese bewustheid, die erotiek, die vroulike perspektief, ensovoorts – het ook in hierdie era die lig gesien. Die eerste (1987) en derde (2001) uitgawes van Fanie Olivier se keur uit die Afrikaanse liefdespoësie baken dit as ‘t ware van begin tot einde af.

Toe, rondom die eeuwending, het die uitgee van sulke bloemlesings, soos amper ook van solobundels, tot stilstand geknars. Sedertdien was groei en groeistimulasie egter ‘n belangrike kenmerk van die Afrikaanse poësieveld. Die profilering van (dikwels nuwe) digterskappe in die Nuwe stemme– en Versindaba-reekse is ‘n opvallende uiting hiervan.

In 2008 het ‘n sterk uitgebreide uitgawe van Groot verseboek verskyn, en nou, laat verlede jaar, die vierde uitgawe van Olivier se liefdesvers-keuse, met 85 gedigte meer as voorheen. Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte is die enigste van daardie tematiese versamelings van weleer wat bly voortleef het, maar verteenwoordig saam met Groot verseboek 2008 tog iets van ‘n heropname van ‘voorraad’.

En die stand van sake is ‘n riem onder die hart. Sonder om onnodig ydel te wees: Die liefde bloei in Afrikaans! Dis plein pakkend en roerend om deur Olivier se samestelling te lees.

Tematiese bloemlesings is kenmerkend nogal behoudend en bevestigend met betrekking tot die kanon. Olivier se samestelling is oorwegend ‘n voorbeeld hiervan. Die “mooiste” word gekies – en nié noodwendig die grondverskuiwende of uitdagende nie. En nie verniet nie: Sulke bloemlesings word meestal saamgestel vir ‘n wyer as die goed ingeligte kopersmark. Gehalte en gewildheid is die twee kante van die glansmunt hier.

Vanaf die bundelmotto (die twee slotreëls van Boerneef se alombekende “die berggans het ‘n veer laat val”) tot die laaste bladsy toe is Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte dus deurspek van ‘klassieke’, partymaal getoonsette verse in Afrikaans, of van gedigte wat onderweg lyk om daardie status te verwerf.

Kort na die verskyning van die eerste uitgawe het kritici al gewag gemaak van die “veiligheid” van Olivier se gedigkeuses. “[J]a,” erken hy aldus in die jongste woord vooraf, “ek het gedigte wat swaar in die erotiek lê, destyds bewustelik weggelaat en hulle het daarom en daardeur ‘n wonderlike tuiste gekry in Johann de Lange en Antjie Krog se bloemlesing Die dye trek die dye aan.”

Gelukkig kon hy “die versoeking” hierdie keer “nie heeltemal weerstaan […] nie”, en kan ‘n mens strofes soos die volgende van Breyten Breytenbach te lese kry:

 

as my peester ooit die magiese

voering van jou kont sou vergeet

die diepberg en die knobbeltjie kittelaar

en die polsende grootmaak van jou tong –

mag dit dan verdor soos ‘n dooie vyeloot

mag dit stom word soos ‘n mondnar sonder tong

mag dit per ongeluk deur ‘n hond

ingesluk en uitgekak word op die strand

 

en indien my hart ooit die aanraak

van jou hande sou vergeet

sou verraai die golwing van jou hare

die ontvanklike oopgaan van jou dye nie onthou –

mag die skerpregter se mes dit deurboor

mag dit versmoor in die rooivloed van bloed

mag dit deur die eeue woed van pyn

want dan het ek jou hart nooit geken nie

 

en ek het vir wind en sotword gelewe

ja, ook dan sal die dood te genadig vir my wees[.]

 

(Slotstrofes van “die eed”, uit die windvanger, 2007 – ‘n gedig en bron wat nie in die kopieregerkenningslys agterin die bloemlesing vermeld word nie.)

 

Olivier stof dus nie maar net die vertroude Afrikaanse minneversskat af met hierdie uitgawe nie. Ek het genoem dat sowat 85 gedigte toegevoeg is tot die 2001-keur. 17 digters se name verskyn nou ook die eerste keer in die erkenningslys.

En die gedigte is hierdie keer volgens ‘n heeltemal ander beginsel gerangskik as in die vorige uitgawes: chronologies volgens eerste publikasiedatums in plaas van alfabeties volgens die digtersvanne. Dít bring myns insiens ‘n (gesonde) relativering van die kwalifisering “mooiste” teweeg. Olivier noem in die bloemlesinginleiding dat resensente voorheen “‘n verduideliking van die arrogante titel van die versameling” gevra het. Ek reken hulle het in minstens een opsig tereg hierop aangedring: Tematiese bloemlesings is tipies hede-gerig – ook wat in die verlede geskryf is, word in die lig van vandag se poësieopvattings beoordeel. Die alfabetiese plasing volgens outeursname van voorheen het die tydgebondenheid van style en literêre smake probeer ignoreer.

Die nuwe rangskikking vee nie die bepaling “die mooiste” uit nie; dit laat ‘n mens ‘skoonheid’ ewewigtiger in die lig van periodekodes sien. En laat ‘n mens des te meer respek kry vir wat mooi bly oor prosodiese en stilistiese eragrense heen – soos vir die volgende strofes uit A.G. Visser se “Rosa Rosarum”:

 

Kom na my tuin waar die donkerrooi rose

Duist’re geheime vertrou aan die nag;

Sonnestraal-kusse en suidewind-kose.

Drome en liefde die lang somerdag.

 

[…]

 

Daar in die vywer, bestraal deur Arjana,

Open die lotus haar heilige kelk,

Dan eers bereik sy die hoogste – Nirvana –

As sy in glorie van songloed verwelk.

 

[…]

 

Kom as dit skitter van dou-diamante,

Rosa Rosarum, in my Paradys,

Dat ek my blomme, my bome, my plante,

Roos van my hart, hulle weerga kan wys!

 

Onvermydelik, vanuit so ‘n literêr-historiese hoek gesien, begin ‘n mens dan wonder oor die ‘verteenwoordigendheid’ van die keuse. Nie omdat ‘n mens krities wíl wees nie; gewoon uit entoesiastiese meelewing. (Olivier nooi ‘n mens juis, en tereg ietwat tong-in-die-kies, in sy inleiding uit om hom te “vermaan”, waar nodig; om hom te “laat weet […] wat ek misgekyk het”.)

Ek noem ‘n paar vrae en gedagtes wat, al lesende, in hierdie verband by my opgekom het.

Kon daar nie ‘n skeutjie volkspoësie toegevoeg gewees het nie – byvoorbeeld uit die volkskwatryneskat wat Pieter W. Grobbelaar in Die rooilappieskombers (1997) versamel het, en waarvan talle met vryery en die liefde te doen het? Die gerf wat hier geoes is van vóór Dertig, lyk hoeka skraal.

Van die Dertigers gepraat: Verdien Uys Krige om so totaal afwesig te wees hier? Haal sy “Swaels bo die kamp”, uit Hart sonder hawe van 1949, nie dalk die paal nie?

Pirow Bekker is nog ‘n naam wat opvallend ontbreek. Die liefdesvers-afdelings in sy ‘ouderdomsbundels’ Stillerlewe (2002) en Van roes en amarant (2008) het mý egter ontroer.

Toe ek die keuse uit Ina Rousseau se oeuvre betrag, het ek dadelik die onthou-vers “Jan” uit ‘n Onbekende jaartal (1995) gemis:

 

Terwyl sy vir haar gesin ‘n broodjie

van water en witmeel maak,

dink sy weer aan ‘n man met die naam

Jan. Hoe hy eens op ‘n tyd ‘n baadjie

gedra het van bruin riffelferweel

en die woord dadelik

stukkend gebreek het tot drie enkelklanke

een dodelike stormdonker dag. So: daa de lik –

en sy gedink het, aanvanklik, sy stil blik

is onskadelik. Sy plaas die pan

in die oond en gaan na die hoofslaapkamer.

Baie stadig kam sy haar hare

terwyl sy deur die raam

na die sonsondergang staar.

So baie herinneringe,

so baie herinneringe deur so baie jare

van haar bestaan,

aan ‘n man met die naam

 

Jan – [.]

 

Lina Spies se “Groet in pers” het my na Van Wyk Louw se “Groet in bruin” laat soek – en toe ek deur Tristia (1962) blaai, kom ek vier bladsye vroeër op die onvergeetlike liefdesverlatenheid-vers “Sy sal nooit kom nie” af, wat ek óók in die bloemlesing sou wou sien:

 

Sy sal nooit kom nie. Moenie luister.

Moenie wag. Moet niks verwag nie.

Leer die verwagting af. Leer die wág af.

Leer áf om te luister. Leer af.

 

Die genot wat Danie Marais my met sy vlerksleeppoësie in die eerste afdeling van Al is die maan ‘n misverstand (2009 ) besorg het, sou, indien ek in Olivier se skoene was, hom ‘n tweede gedig in die bloemlesing laat verdien het. En ek sou iets uit Johannes Prins se Een hart (2009) ingesluit het; en ek sou …

Publikasieruimte is nie onbeperk nie, ook nie goedkoop nie, soos Olivier en sy uitgewer seker selfs beter weet as ek. (Waarskynlik vandaar die slapband-baadjie wat hierdie uitgawe dra; die tweede druk van die vorige het al dusdanig in die boekwinkels verskyn.) En keuses kan nooit sonder persoonlike voorkeure uitgeoefen word nie.

Ten spyte van kommersiële beperkings het die samesteller en sy uitgewer kon regkry om kennelike liefdeswerk te verrig.

Daarom: Duim gelig vir hulle!

 

Bernard Odendaal, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat