Robert Schall. Verse en landskap: Boerneef en die Seressekro
Verse en Landskap: Boerneef en die Seressekro
“Perhaps the most effective way in which our sense of what to look for in a scene can be enriched is through visual art.“ So beskryf die Engelse filosoof, Alain de Botton, in sy essay On Eye-opening Art hoe kuns ons oë kan oopmaak vir plekke en landskappe wat ons andersins sou misgekyk het (The Art of Travel, London: Hamish Hamilton, 2002).
Een somer is De Botton genooi om ʼn paar dae by vriende in Provence te kuier; in teenstelling met baie mense vir wie die woord Provence ryk assosiasies het, het dit tot dusver min vir hom beteken. In sy gastekamer vind hy ʼn koffietafelboek oor Van Gogh, en De Botton beskryf hoe Van Gogh se werk vir hom die Provensaalse landskap met nuwe oë laat sien het. “We could conceive many works of art as immensely subtle instruments for telling us what amounts in effect to: ‘Look at the sky of Provence, redraw your notion of wheat, do justice to olive trees.‘“
De Botton noem dat Provence nie die enigste plek is wat hy deur ʼn uitbeelding in ʼn kunswerk leer waardeer het nie. Byvoorbeeld word hy deur Wim Wenders se film Alice in the Cities aangespoor om Duitsland se industriële gebiede te besoek. Maar dit is nie net visuele kuns wat ons siening van ʼn landskap kan verryk nie. Wat poësie betref, noem De Botton James Thomson se gedigsiklus The Seasons (1726 – 1730) wat die landelike lewe en landskappe van suidelike Engeland vier. Die Seasons se sukses, skryf hy, het die werk van ander ploughmen poets prominensie verleen (Stephen Duck, Robert Burns, John Clare), en saam met die proses “ … there was an explosion in the number of people travelling around the [British] isles. For the first time, the Wye valley was filled with tourists, as were the mountains of North Wales, the Lake District and the Scottish Islands – a story that seems perfectly to confirm the contention that we tend to seek out corners of the world only once they have been painted and written about by artists.“ Dit kan dus gebeur “[that we] overlook certain places because nothing has ever prompted us to conceive of them as worthy of appreciation, or because some unfortunate but stray association has turned us against them.“
ʼn Landskap in Suid-Afrika wat waarskynlik nog deur baie mense beskou word as nie “waardering werd“ nie, is die Karoo, ten minste sy droër dele. Dink net aan die streek tussen Laingsburg en Beaufort Wes se mislike reputasie, ʼn streek waarteen seker baie mense gekant is deur die “ongelukkige maar los assosiasie“ van die lang, vervelige en gevaarlike stuk nasionale pad tussen dié twee dorpe. ʼn Ander deel van die Karoo, die Ceres- of Tankwa-Karoo, was tot redelik onlangs nog taamlik onbekend buite die Kaap; omtrent 10 jaar gelede het die meeste van my kennisse in Bloemfontein die Tankwa nie geken, of nie eers van sy bestaan geweet nie. Intussen het die Tankwa, tot ʼn mate, bekend geword; daar is nou die jaarlikse Africa Burn, die Tankwa Padstal het beroemdheid verwerf, en die stofpaaie het o.m. onder motorfietsryers baie gewild geword.
Boerneef se prosa het my oorspronklik aan die Seressekro bekend gestel het. Ek het veral sy verhale oor die lewe op Boplaas in die Koue Bokkeveld geniet, asook sy verhale oor die jaarlikse trek na en lewe op Kafferskraal, die van der Merwes se legplaas (vir winterweiding) in die Seressekro. Toe ek later ʼn advertensie vir ’n aandeel in die plaas Karooruggens in die Ceres-Karoo sien, vind ek gou uit dat die plaas se oorspronklike naam Kafferskraal was. Ek het besef dat Karooruggens Boerneef se Kafferskraal is, wat verdere aansporing was om die aandeel in die plaas koop.
Die afgelope agt jaar het ons as gesin gereeld vakansies op die plaas deurgebring, en het ons die landskap se fasette leer ken, sy mooi, maar ook sy wreedheid tydens droogte. Ons weet ook van die verlange na die plaas en na die landskap wanneer ʼn mens nie daar kan wees nie, want ʼn mens moet mos sy brood in die stad verdien, of skoolgaan daar.
Al hierdie aspekte, die mooi en die wreedheid van die landskap, en die verlange, word in Boerneef se verse verwoord; die waardering van mooiheid en wreedheid, die gevoel van verlange, waar dié dinge klaar bestaan, kan deur die verse verdiep word. Ek is oortuig daarvan dat my ervaring van die Tankwa-Karoo of Seressekro deur Boerneef se prosa en veral sy verse bepalend beïnvloed is. Dus is ek dit met De Botton eens: die kunswerk – Boerneef se verse en prosa – bepaal my siening van en insig in die landskap. As dit so is, wonder ek of mense wat Boerneef se werk oor die Seressekro nie ken nie die landskap anders ervaar. Verstaan hulle minder van die landskap, ken hulle die landskap minder goed – al het hulle die landskap gesien?
Omgekeerd kan ʼn mens natuurlik ook vra hoe kennis van die landskap die verstaan van en insig in Boerneef se verse oor die Seressekro beïnvloed. As jy nog nooit in die Seressekro was nie, ervaar jy sy Seressekro-verse anders, verstaan jy minder, ken jy hulle minder goed – al het jy hulle gelees?
Hieronder, as ʼn aanhangsel, haal ek ʼn paar van Boerneef se verse oor die Seressekro aan, verse oor die mooi en die wreedheid van die landskap, en die verlange (nostalgie). Saam met die verse plaas ek foto’s wat in hierdie geskrewe stuk die landskap moet verteenwordig; dit kan hulle natuurlik net gebrekkig doen – ongelukkig, of miskien gelukkig, is dit nog nie moontlik om die hele landskap op ʼn webwerf te laai en per hiperskakel te besoek nie. Maar oordeel self of die verse die ervaring van die landskap aanvul, en omgekeerd, of die landskap die ervaring van die verse aanvul.
Aanhangsel: ʼn Paar van Boerneef se Seressekro-verse
Die mooi: Die Kro is selle nat …
Na goeie reën in die winter kan die Seressekro se blomme, in die laatwinter en lente, wonderlik mooi wees; die meeste mense kan die skoonheid seker waardeer sonder dat hulle Boerneef se verse ken, tog verwoord die vers die mooi (dan skitter die vygies die glyktes vol), en sê dat dié tipe mooi maar selde kom (… so sien jy die Kro maar selde ou swaer, … wanneer kry jy weer so ‘n jaar …):
.
As ʼn Krojaar blom soos hy nou daar blom
dan skitter die vygies die glyktes vol
so sien jy die Kro maar selde ou swaer
speel jou aghorria tussen die vygies
vir moflam en skilpad en plakkieblaar
wanneer kry jy weer so‘n jaar
wie weet hoe lol dit aankomde jaar
speel nou die aghorria tussen die vygies
vir skaaplam en korhaan en kanniedoodblaar
(Op die flottina, 14)
ʼn Mens behoort natuurlik dankbaar te wees vir ʼn Krojaar soos daardie; die bekommernis dat die mooi van landskap nie bewaar kan word nie, eendag doodgetem kan word, word ook verwoord:
Vir hierdie vygieplate en kleur heb dank
vir pers en pienk en rooi en geel
vir stilte en son wat dae lank
die Krovlak stil en warm en Krovlak maak
en as die Vlak dalk eendag doodgetem is
as al die kleur en stilte net ’n naam is
(Palissandryne, 8)
Die wreedheid: …. en dikwels dro
Maar, soos reeds gesê, reën wat die vygieplate laat skitter kry ʼn mens selde. Soms kry ʼn mens (en Boerneef) dit nog reg om dié feit “filosofies” te aanvaar:
.
Dit is en bly nou emal so
die Kro is selle nat en dikwels dro
janee dit is nou emal so
was hy nie so nie was hy nie meer Kro
was Ceres sonner Seressekaro
en weg my ghaap en my kambro
(Palissandryne, 19)
Maar daar is ook die brutale werklikheid van die droogte, soos dit veral die plaasdiere bedreig:
.
Die kraal is leeg die dorings wit
die dam is leeg die skaapbos wit
vou hande saam as jy kan bid
die veld is leeg geraamtes wit
(Mallemole, 15)
Die gevoel van wanhoop word ook verwoord in wat seker een van Boerneef se bekendste verse is:
By Pramberg blêr ’n moflam
van hongerte en dors
by Pramberg vrek ’n moflam
dit is vanjaar die stryk
sny keelaf wat nog lewe
dis hoeka sukke tyd
by Pramberg blêr geen moflam
maar die jakkals hou jolyt
(Krokos, 16)
Daar is hy baie duidelik, Pramberg, soos hy van Karooruggens (Kafferskraal) af sigbaar is. Dit was droog toe die foto geneem is, en die jakkalse hou al weer jolyt daar, waarskynlik meer as ooit.
.
Verlange: Na baie jare
As volwassene het Boerneef in Kaapstad gewoon en gewerk, maar altyd terugverlang na die landskappe van sy jeug, die Koue Bokkeveld en die Seressekro, en daar was ook die terugverlang na die jonk-wees. Ook die plaas se hedendaagse eienaars moet die grootste deel van hulle tyd in die stad deurbring (en word ouer), en ken die hunkering na die plaas. ʼn Mens verstaan Boerneef waar hy, na aanleiding van ʼn skildery van Cecil Higgs, die volgende skryf:
‘n Staanvuur knetter teen sy kamermuur
en brand herinneringe los aan Krotoe-trek
aan skaapwerfruik en moflamblêr en jonk-wees
by Gansfontein Grootsand en Gemsboknek
dae en nagte van toeka praat uit hierdie vuur
die taal van veld van vee van krans en ster
laat die beeld bly laat die vlam helder brand
laat die staanvuur steeds knetter teen sy kamermuur
(Palissandryne, 11)
Cecil Higgs. Fire II
Cecil Higgs. Fire II
En dan is daar die vers oor die ou man wat na baie jare weer Krotoe-ry. Die roete na die Seressekro, van Boplaas en Op Die Berg af is, bygesê, baie mooi en ʼn mens kan dit vandag nog ry; herlees die vers voor jy dit doen!
.
Na baie jare ry ons weer
Katbakkies uit tot doer diep in die Kro
Pramberg verby en Skitterykloof af
tot in die hart van Seressekaro
kontrei so grensloos wreed en goed
louter Karoo so ver soos jy kan kyk
sal hulle jou ooit makmaak en verfoes
met blik en bottel en die roesemoes
van blêrgeraas dat hoor en sien vergaan
miskien miskien maar dit sal barstens gaan
van Toorberg tot in Grootnamakwalaan
(Palissandryne, 9)
Die verlange en die geskenk van ʼn egte Kro-karwats laat Boerneef skape deur Moltenoweg in Oranjezicht aandryf:
.
Gister kry hy ’n spogkarwats persent
deur bobaas meesterlik gevleg kompleet
met hingsel voor- en agterslag
olienhoutsteel net hy die ene Kro
en nous ’n stukkie van die stad die ene Kro
hy klap Moltenoweg vol lammerskaap
voorbok se klok klink in ’n Kaapse straat
sy voorslag kloof die stedelike lug
ou Tafelberg praat Krotaal trug
’n engel knip ’n oog en glimlag breed
so klap ’n man die Kroverlede trug
(Op die flottina, 25)
.
Ten slotte, die vers wat die verlang na die verlede op die plaas vir my die aangrypendste verwoord is dié waar Boerneef liries raak oor ‘n dooie trekos:
(By die staanplek het Goeieman, die hotnaasagter, altyd kort na middernag vandaan sulke sagte kreuntjies begin gee tot ons inspan en die jeuk teen sy skof rus. Dan is hy dadelik stil.)
Wou jy oor hom en oor sy kreun iets skryf
skei uit ou snaar jys dwaas die os is dood
leef jy ’n lewe lank dan in jou jeug
jys ouderwets die trekos lankal dood
versterk jou hart met ’n masjien se dreun
vergeet oorlee ou Goeieman se kreun
(Palissandryne, 5)
.
.
[© Robert Schall]
