Deborah de Robertis – Miroir de l’origine (2014)
Op Hemelvaartsdag 2014 ontblootte de Luxemburgse kunstenares Deborah de Robertis bij het schilderij l’Origine du Monde van Gustave Courbet haar geslacht. De actie was onderdeel van de performance Miroir de l’origine, die de bedoeling had een aantal statements te maken: over kunst, over de maatschappij – en over de rol van de vrouw daarin.
De performance in Musée d’Orsay in Parijs is bekend door een filmpje dat daags na de perfomance op het internet verscheen. Toen ik het voor het eerst zag, was ik diep ontroerd. In het filmpje komt de kunstenares, gekleed in een gouden jurkje, de zaal binnen, loopt naar l’Origine du Monde, draait zich voor het hekje om en gaat op de grond zitten – en trekt in dezelfde beweging haar jurkje omhoog. Ze opent haar vagina en blijft zo zitten. In de rest van het filmpje registreert de camera de consternatie die in de zaal ontstaat. Een vrouwelijke suppoost snelt op haar toe, zegt iets, en loopt weer weg. Een enkele bezoeker (of is het een suppoost?) roept: ‘Non, non, non!’ maar de meeste aanwezigen beginnen te applaudisseren en haar aan te moedigen. De suppoost gaat voor De Robertis staan, met haar been tussen de benen van de kunstenares om het zicht te blokkeren. Even later beginnen drie andere suppoosten de zaal te ontruimen.
Het geluid bij het filmpje is mooi: de geluiden uit de museumzaal zijn te horen onder de zang van Maria Callas’ uitvoering van Schuberts Ave Maria. En we horen tegelijk ook een monotone, vrouwelijke spreekstem die steeds een kort gedicht herhaalt:
Je suis l’origine
Je suis toutes les femmes
Tu ne m’as pas vue
Je veux que tu me reconnais
‘Vierge comme l’eau créatrice du sperme.’
Het filmpje eindigt met een tekstscherm:
‘The 29th of May 2014, ascension day, at the Museum Orsay in Paris, I saw this art piece. The name of the artist is Deborah de Robertis. I would like to share this video with the world.’
Het filmpje laat niet zien hoe de kunstenares daarna is gearresteerd en meegenomen naar het politiebureau. En hoe twee suppoosten een aanklacht tegen haar hebben ingediend wegens ‘exhibitionisme’. Dit weten we uit de krantenverslagen.
Die aanklacht is vreemd. De gedachte dat de actie als ‘exhibitionisme’ is te kwalificeren, gaat voorbij aan de context: in een museumzaal, bij Courbets l ‘Origine du Monde. Het is een ontkenning van het gesprek dat De Robertis met dat schilderij aangaat. Een ontkenning van de werkelijkheid die De Robertis met haar performance creëerde. Een ontkenning van hetgeen die werkelijkheid ons te zeggen heeft.
Want hoe je het ook wendt of keert: met haar handeling transporteerde De Robertis Courbets l’Origine du Monde naar de tastbare werkelijkheid. Daarmee creëerde ze in die bewuste museumzaal een nieuwe werkelijkheid, waarin de vrouw het kunstwerk werd en het kunstwerk de vrouw. Opvallend is overigens dat de vrouw van vlees en bloed schandaal wekt, waar het schilderij dat allang niet meer doet. De Robertis heeft met haar performance het schilderij van Courbet opnieuw aanstootgevend gemaakt.
Deborah de Robertis fungeert in Miroir de l’origine kortom als de incarnatie, of de spiegeling of dubbeling, van l’Origine du Monde van Courbet. In haar gouden jurkje was ze bovendien een engel, een verschijning. In tegenstelling tot de vrouw op het schilderij opende deze verschijning haar vagina. Daarmee liet ze zien wat in het schilderij verborgen blijft: de oorsprong van de wereld. Aan het begin van het filmpje zien we bovendien de ogen van de kunstenares prominent in beeld. En in het gedicht dat steeds herhaald wordt voorgedragen speelt het kijken een grote rol. Het model krijgt een gezicht en het kunstwerk kijkt terug.
Het is geen neutraal terugkijken, integendeel: je zou als een vorm van agressie kunnen zien, omdat het een dwingend kijken is, bedoeld om de vrouw weer als vrouw gezien te krijgen (‘je veux que tu me reconnais’). De Robertis (haar lichaam, haar ogen, haar stem) willen dat het lichaam van de vrouw (in de representatie van Courbets schilderij, waar De Robertis de incarnatie van is) wordt gezien en als zodanig wordt erkend. En dat is intimiderend. Als alle grote kunst maakt Miroir de l’origine de toeschouwer ongemakkelijk, omdat het een waarheid uitdrukt.
En tenslotte is het openen en tonen van een vagina natuurlijk ook een erotische daad: ‘Vierge comme l’eau créatrice du sperme’. Miroir de l’origine brengt op meerdere niveaus leven: het model van Courbet kwam tot leven; in de museumzaal werd een nieuwe werkelijkheid in het leven geroepen – en de uitnodigende handeling van het geopende geslacht (de oorsprong van de wereld) is in de kern ook een leven brengende handeling. De Robertis eigende zich met deze, in meer dan één opzicht, ultieme daad Courbets vrouwelijk naakt toe. Daarmee veroverde ze een klein beetje ruimte op de man terug in de kunstgeschiedenis.
Mooi (1): Jean Fouquet – Madonna omringd door serafijnen en cherubijnen (circa 1450)
Mooi (2): Elliott Smith – From a basement on the hill (2004)
Mooi (3): Herman Gorter – Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid (1930)
Mooi (4): Gustave Courbet – De oorsprong van de wereld (1866)
Mooi (5): Pablo Picasso – Fille devant un miroir (1932)
Mooi (6): Anne Frank – Het Achterhuis (1947)
Mooi (7): Aaron Kunin – Love Three (2019)
Mooi (8): Barbara Corday en Barbara Avedon – Cagney & Lacey (1981-1988)