Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

---

 

 

1.

 

Op 6 Junie vanjaar het die meertalige AVBOB Poësiereeks, I wish I’d said, afgeskop. 13 digters, 11 tale, 30 dorpe en stede en 11 000 km dwarsoor Suid-Afrika – die reeks vertoon op SABC 2 elke Saterdagmiddag tussen 14:00 – 14:30, en bestaan uit 13 episodes. Die digters bied elk ’n intieme binnekyk op hul lewens en digterskap; hulle grootwordjare…en dít wat hulle inspireer om te dig. Dit is die egtheid van die reeks wat opval. Die digters gesels – heel outentiek – in hulle onderskeie moedertale en die anderstalige kykers kan die programme volg via die Engelse onderskrifte. En, vir diegene wat hierdie kleinodes misloop word daar na afloop van elke program ’n YouTube-skakel beskikbaar gestel.

Digters is tradisioneel die profete, lofsangers, trabadoers en genesers van ’n samelewing, maar hulle nie sal huiwer om sosiale kritiek te lewer indien nodig nie. Deels dokumentêr, deels reis en deels ontdekking: In vanjaar se I wish I’d said maak die kyker kennis met ’n werker by ’n kragsentrale, ’n Swazi-prinses, ’n hoenderboer en ’n universiteitsdosent, om enkeles te noem. Poësie en storievertel loop immers hand aan hand en verhale uit die omgewing van Verdwaal en Ficksburg, Gemsbokspruit en Ga Matlala kry gestalte as die vorige AVBOB Pryswenners hulle harte teenoor kykers oopmaak. Elke program is ’n digterlike reis in eie reg.

Sedert die aankondiging van die AVBOB Poësiekompetisie op Mandeladag 2017, is daar reeds oor die 80 000 gedigte ontvang waarvan 10 000 op AVBOB se Poësiewebtuiste gepubliseer is. 2019 se Ek wou nog sê…-reeks het gefokus op Afrikaanse digters, terwyl vanjaar s’n ’n polifoniese klank het. Poësie – in al elf landstale – reik egter duskant geografiese of kulturele versperrings en die reeks verenig ons ryke diversiteit in ’n kollektiewe mosaïek van verlies, liefde en genesing.

 

2.

 

I wish I’d said…SO1E01

We are born of the same black womb

We originate from one bone and feed from one bowl

– Tieho Mkhendane

 

In Komati, ’n uur se ry vanaf Middelburg, kom ons die 2017-Sotho AVBOB Pryswenner teë. Tieho Mkhendane is ’n algemene werker by die plaaslike kragsentrale. Hy is ‘n sensitiewe man en praat sag; vertel van sy kinderjare wat hy as ‘normaal’ (nie goed nie en nie sleg nie) beskryf. Twee van sy sibbe het jonk gesterf en hy het sonder ’n pa grootgeword. “My moeder het haar swaarkry vir ons weggesteek,” sê hy peinsend. “Sy het half ses soggens van die huis vertrek en saans sesuur teruggekeer.” Tog; ten spyte van armoede en uitdagings is Tieho dankbaar dat hy ’n goeie opvoeding gehad het. “My moeder se gebede het my saans aan die slaap gesus. En as ek soggens wakker geword het, het sy steeds gebid. Haar gebede was my alarm.” Die kamera toon ’n vrou se hand wat herhaaldelik deur ’n Bybel blaai. Tieho se moeder se geloof sou later ook sý rigtingwyser word.

Die digter se gesig helder op wanneer hy van sy ouma vertel. Skoolvakansies was die hoogtepunt as die uitgebreide familie se kinders by nkgono gaan kuier, dan het sy die lekkerste kos gekook en daar was selfs genoeg vir ‘n tweede opskep ook! Vir ’n oomblik sien die kyker iets van Tieho se edel en onbedorwe karakter, en kyk verder, knop in die keel. Dit was egter met sy ouma se afsterwe dat Tieho sy passie vir poësie ontdek het. “Skryf ’n treurdig,” het Mampone, soos hy teer na sy moeder verwys het, voorgestel. “Wat is ’n treurdig?” wou die seun weet. En sy het verduidelik dat hy al die hartseer wat hy in hom opkrop, op papier moet neerpen.

Die lig het vir die jong digter opgegaan, want hy het immers gereeld poësie gelees. “Almal in die kerk was aangedaan en het gehuil toe ek my gedig voordra. My moeder het aanvanklik nie geglo dat ek dit sélf geskryf het nie!” voeg hy trots by. Ná die skryf van sy ouma se begrafnisvers het Tieho ’n merkbare emosionele verligting ervaar, en besef dat die weg van poësie in die toekoms inderdaad een van ontlading sou wees. Dat hy ook die seer namens ánder kon verwoord, en so genesing vir talle van sy lesers sou bring.

Die program berig oor Tieho se jeugjare in Masaleng-laerskool en die gelyknamige hoërskool tot op Wits se studentekampus, waar hy as jong student Politieke Wetenskap wou studeer. Maar dit was nie die loopbaankeuse wat hy in gedagte gehad het nie: Tieho het homself op nóg ‘n kruispad bevind – en besluit om ’n priester te word. En die jongman het vertrek na Vrede, na die kweekskool om die nodige opleiding te kry.

Maar ook hier, op Vrede, het Tieho ironies genoeg nie sy vrede gevind nie. Hy kyk reguit in die kamera en bieg, doodmenslik: “’n Rooms-katolieke priester mag nie vrouvat nie. En ek kan nie sonder ’n vrou leef nie.”

Terug op Ficksburg het Tieho die liefde van sy lewe ontmoet en getrou. Sy droom om gesinsman te word, is bewaarheid. Maar die verlange bly altyd dié digter se deelgenoot… as gevolg van werksverpligtinge sien hy sy gesin net een maal ’n maand.

Hoe het die plaaslike gemeenskap Tieho se digtalent raakgesien?

’n Vriend vertel hoe Tieho ’n gedig voorgedra het tydens ’n Kaizer Chiefs- en Pirates-wedstryd. “Ek het net hierdie wondermooie stem in die agtergrond gehoor, maar sou nooit kon droom dat dit Tieho se gedig is nie…”

Dit was toe die dood vir die derde maal aan Tieho se deur kom klop, dat hy trefseker geweet het wat sy roeping in die lewe is: Hy moes sy digterskap uitleef; dit uitdra na ander sodat die bloeigrond van sy eie verdriet ook vir hulle genesing sou bring.

Wie was dit? Wie het die dood kom haal? Die digter laat sak sy kop. ’n Aar bult op sy voorkop en sy pyn is tasbaar. Mampone. Sy geliefde moeder is op 29 Desember 2016 onverwags aan ’n asma-aanval oorlede. “Sy het geweet sy gaan dood,” sê hy moeisaam. “My kinders,” was haar laaste woorde toe sy twaalfuur die nag almal byeen geroep het. “Sy het vroeër die dag al ons wasgoed gedoen.” Die kamera toon ’n paar wasgoedpenne wat verwese aan ’n kaal wasgoedlyn bly dobber. En weer tref dit my: I wish I’d said se beeldmateriaal beweeg soos vloeibare poësie self – danksy die direkteur van fotografie, Phumelani Mdlalose en sy span wat die kinematografie behartig het.

Vir die soveelste maal vee Tieho die trane weg. “My moeder het bevestig dat ek ’n digter is. Ek het nie die kwalifikasies nie, maar in my hart weet ek ek is ’n egte digter, een in murg en been.”

Dan helder sy gedig op en hy vertel van die AVBOB Poësieprys wat sy lewe onherroeplik verander het. Afgesien van ’n welkome kontantbedrag, is dit die digkunsreuse en mentors wat deurlopend in sy talent belê met raad en leiding. Tieho is ook die trotse eienaar van ’n Facebook-digblad, genaamd “Mohloding oa Lethabo”, waar hy oor bykans enige onderwerp dig.

 

3.

 

Vanjaar, met die uitbraak van Covid-19, is die AVBOB Poësieprojek meer relevant as ooit. Ons almal staar dood en verlies in die gesig; al is dit dalk nie dood in die letterlike sin van die woord nie, is dit waarkynlik ekonomies. Of metafories. Suid-Afrika treur, en gewone mense, ontluikende digters en lesers uit alle strata van die samelewing sal opnuut die transformerende krag van poësie ontdek. Ten spyte van die verdelende magspolitiek van politici, is die boodskap van dié projek dieselfde: dit is ’n oproep na eenheid en genesing. Daar is hoop en daar ís lewe na die dood.

Hier volg die volledige programskedule:

Episode 1: Tieho Mkhendane (2017 AVBOB Poetry Prize Sesotho)

Episode 2: Nokukhanya Mahlalela (2018 AVBOB Poetry Prize Siswati)

Episode 3: Kutsi Emmanuel Lindinkosi Mpanza (2017 AVBOB Poetry Prize isiZulu)

Episode 4: Kgabo Sebatjane (2018 AVBOB Poetry Prize Sepedi)

Episode 5: Tom Dreyer (2018 AVBOB Poetry Prize Afrikaans)

Episode 6: Nthabiseng Cujane (2017 AVBOB Poetry Prize Setswana)

Episode 7: Kedibone Mphethi (2019 AVBOB ‘What if, South Africa’ Prize English)

Episode 8: Patrick Khosa (2018 AVBOB Poetry Prize Xitsonga)

Episode 9: Lynthia Julius (2017 AVBOB Poetry Prize Afrikaans)

Episode 10: Mfana Solomon Skhosana (2018 AVBOB Poetry Prize isiNdebele)

Episode 11: Simphiwe Nolutshungu (2018 AVBOB Poetry Prize isiXhosa)

Episode 12: Caroline F Archer (2017 AVBOB Poetry Prize English)

Episode 13: Maṱodzi Magoro (2018 AVBOB Poetry Prize Tshivenda)

Die AVBOB Poësiekompetisie skop vanjaar af op 1 Augustus en sluit op 30 November. Die wenners van die 2019 AVBOB Poësiekompetisie word in Augustus aangekondig. Vir meer inligting besoek die AVBOB Poetry Facebookblad of www.avbobpoetry.co.za.

 

Verwysings:

www.avbobpoetry.co.za.

https://www.avbobpoetry.co.za/Blog/View/42

 

Geleenthede en uitdagings

Nerina Bosman en Wannie Carstens (2020) skryf in Tussen geleentheid en uitdaging. Die Nederlandistiek in Suid-Afrika wat in De Lage Landen in Februarie verskyn het dat “daar steeds ʼn gesonde belangstelling in die bestudering van Nederlands as akademiese terrein” in Suid-Afrika bestaan; dit blyk veral uit “nagraadse skripsies, verhandelinge, en proefskrifte van studente”, asook die publikasies in akademiese tydskrifte. Verder noem hulle dat “[s]amewerking tussen individuele navorsers en hulle nagraadse studente in beide die Lae Lande en Suid-Afrika […] eweneens ʼn goed gevestigde gebruik” is “met gedeelde publikasies en navorsingsprojekte”. Alhoewel, soos Carstens en Bosman (2020) tereg opmerk, is daar talle uitdagings vir die Neerlandsitiek in Suid-Afrika “as gevolg van die politieke klimaat en die tersiêre omgewing waarin ons in Suid-Afrika werk”, wat onder andere befondsing en krimpende studentegetalle insluit.

As ʼn manier om opnuut belangstelling vir die bestudering van Afrikaanse en Nederlandse letterkunde te kweek en die uitdagings wat daarmee gepaardgaan op ʼn koste-effektiewe wyse te oorbrug, wil ek graag ʼn voorstel maak vir die daarstel van ʼn nagraadse studiegroep met studente van die Lae Lande en Suid-Afrika (maar ook Pole, Tsjeggië, Duitsland, Namibië en Suriname). Die voorstel behels die oprig van ʼn aanlyn forum waarby nagraadse studente betrokke is met seminare, leesgroepe en werkswinkels soortgelyk aan die werksaamhede by ASCA aan die Universiteit van Amsterdam. Aangesien lede van die voorgestelde studiegroep uit verskeie lande kom, sal ontmoetings nie tot ʼn enkele instansie (byvoorbeeld ’n residensiële universiteit) beperk kan word nie, maar sal daar van ʼn aanlynplatform gebruik gemaak moet word soos Zoom, Microsoft Teams of Skype. ʼn Webblad sal ook spesiaal vir die projek opgestel word wat inligting oor die studiegroep se jaarprogram en navorsers verstrek.

Hoe die lesings sal werk

Die maandelikse lesings sal ’n sekere tema of onderwerp aanspreek waarby al die lede sal baatvind. Hierdie lesings sal dan maandeliks deur een of twee van die lede van die studiegroep aangebied word. Veronderstel D.J. Opperman se proefskrif Digters van Dertig (1954) is die onderwerp vir daardie spesifieke akademiese jaar, kan die verskillende figure wat in die proefskrif bespreek word, elke maand deur een of twee van die lede bespreek word. (Die figure sluit in I.D. du Plessis, C.M. van den Heever, N.P. van Wyk Louw, Uys Krige, W.E.G. Louw en Elisabeth Eybers.) Vrae wat hieruit na vore sal kom, sluit byvoorbeeld in tot watter mate dié figure vandag nog relevant is en hoe hulle ’n venster oopmaak op die Nederlandstalige letterkunde. Mens sou ook na seminale studies kon gaan kyk wat in Nederland en Vlaandere verskyn het met spesifieke fokus op belangrike figure en hulle verhouding met Afrikaans en Suid-Afrika. (Hierdie is net ’n voorbeeld ter illustrasie van wat bestudeer kan word.) Aan die einde van die studiejaar, sal die lede die kans kry om ʼn miniseminaar op die aanlyn forum aan te bied met spesifieke fokus op die onderwerpe wat gedurende die jaar bespreek was. Die referate wat gelewer word, kan dan voorgelê word aan spesiale uitgawes van akademiese joernale.

‘n Oop uitnodiging 

Tans is die uitdaging om medewerkers vir die projek te verkry, ʼn jaarprogram op te stel en die studiegroep van stapel te stuur. Enigeen wat belangstel om deel te word van die projek, kan my gerus voor Vrydag 31 Julie 2020 kontak by erouxap@unisa.ac.za. Bestuursposisies wat tans beskikbaar is, is voorsitter, ondervoorsitter, sekretaris, tesourier en addisionele lid.

 

“Ek gaan jou boek bestel, maar dan moet jy dit vir my teken.”

“Sal jy vir my iets voor in die boek skryf en dit teken?”

“Ek soek ’n getekende kopie, asseblief.”

Dít is die versoeke wat ’n skrywer, wat pas ’n boek vrygestel het, aanhoor. Maar wat is die redes – of die dryfvere – agter die teken van ’n boek? Wat maak dit vir die koper so spesiaal, of selfs gesog?

Professionele boekversamelaars, daardie ywerige bibliofiele, ken die waardekategorieë van getekende kopieë. Laasgenoemde behels waar en wanneer die boek geteken was en aan wie die getekende kopie gerig was – en of daar ’n inskripsie voor in die boek is, aldan nie. Die skaarsste, of vraag en aanbod van ’n boek, die ikoniese status van die skrywer of ander historiese gebeure bepaal ook die waarde van so versamelaarskopie. Van die mees gesogte getekende kopieë is byvoorbeeld Where the wild things are (Maurice Sendak, $25 000); To kill a mockingbird (Harper Lee, $25 000), of A farewell to arms (Ernest Hemingway, $17, 500).

Suid-Afrikaanse lesers se oogmerk met getekende kopieë berus waarskynlik meer op die sentimentele as die finansiële waarde van ’n getekende kopie. En nie alle boekkopers is boekversamelaars nie, en die begeerte om getekende boeke te bekom is waarskynlik nader aan die besit van memorabilia. Dit is onthougoed en kosbare bêreboeke; memento’s.

In The strange history of Bonnie and Clyde beweer die skrywer, Treherne, dat getekende kopieë onderliggend dieselfde logika vorm as met relieke. Die woord “relieke” hou verband met die woord “remains”, en kan dui op enige vorm van fisieke oorskot of besittings wat met ’n heilige geassosieer word. Dalk moet “heilige” eerder in ’n figuurlike sin gebruik word, want musiek-, film- of sportsterre se “relieke” is ook uiters waardevol.

Binne die Christendom verwys die begrip reliek onder meer na 2 Konings 13: 20-21, waar ’n Moabietiese man in Elisa se graf begrawe is maar met die aanraking van Elisa se beendere weer lewendig geword het. Nóg so ’n voorbeeld is Handelinge 19: 11-12, waar doeke en voorskote wat in aanraking was met Paulus se vel, op hul beurt weer siekes kon genees by wyse van die bemiddeling van ’n genesende, goddelike krag. Die gebruike van relieke kom steeds volop voor onder aanhangers van charismatiese godsdiens, byvoorbeeld op die televisieprogram, Kruiskerk, word doeke met die palmafdruk van ’n betrokke pastoor (en selfaangestelde geloofsgeneser), verkoop. Dit sê nogal baie van magiese denke – of magiese objekte – en die rol van bygeloof binne geloof.

In Mei 2018 het die aartappelboer en lekeprediker, Angus Buchan, ’n gebedsaamtrek vir reën op Mitchell’s Plain gehou waar hy ’n groep gangsters toegespreek het. Hy het tydens die diens van sy klere ontslae geraak en in slegs ’n T-hemp, denim en sokkies verder gepreek. Sy Bybel, baadjie, hemp, stewels en Stetson het hy aan bendeleiers uitgedeel met die opdrag dat hulle hul gawe van leierskap in diens van die Here moet stel, en nie misdaad nie. Hierdie uitdeel van Buchan se persoonlike klerasie tref mens onmiskenbaar as die oordrag van relieke (al is dit ’n grandiose gebaar). En weer eens voer magiese denke die botoon.

En van die charismatiese na die poëtiese: In Alruin beskryf H.J. Pieterse die erotiese proses as ’n gewyde of spirituele belewenis wat in herinnering geroep word deur relieke:

.

OU PARFUUM WAT SWAAR

.

Ou parfuum wat swaar

in hout intrek.

Jy het uit geel herfsreën

binnegekom.

.

Die rook van jou sigaret

maak marmerpatrone.

Ons buig inmekaar,

gesmelte glas op roosglas.

.

In die nanag sê jy reëls

uit ’n ou vers of gebed

in die swart katedraal

van jou slaap.

.

Later kry ek in my bed

’n haarpatroon, ’n geur;

relieke

van ’n liefdestyd.

 

Bloedrelieke. Wat ’n mooi woord is dit nie! Toe Abraham Lincoln op 15 April 1865 doodgeskiet is in die Ford-teater, sou niemand kon raai hoeveel keer sy doodsklere – bloedrelieke – van hande sou verwissel nie. Hierdie bebloede hemp, jas, broek en das was op ’n kol in die betrokke teater in ’n glaskabinet toegesluit nadat Jan Publiek stukkies bebloede materiaal uit die jas geskeur en dit verder beskadig het. Die klere was op ’n stadium selfs toegesluit in die Greensboro-bankkluis; daar was duidelik angs en verwarring oor wat om met die morbiede nalatenskap te doen. ’n Ander voorbeeld is die berugte bankrowers, Clyde Barrow en Bonnie Parker wat in 1934 doodgeskiet is in ’n polisiehinderlaag in Louisiana. Dié twee rampokkers was baie gewild onder die Depressie-geteisterde inwoners van Texas en het met hulle dood heroïese status bereik. Hulle is weliswaar ver van heiliges…maar ’n skare mense het op die koeëldeurboorde Ford V8, waarin Barrow en Parker se liggame gelê het, toegesak. Daar is letterlik bloedrelieke gemuit van die polisietoneel – sommige verbygangers het glasstukke in die pad opgetel terwyl ander weer met ’n skêr (bebloede) haarlokke uit Parker se haardos geknip het. En dit bring ons by die begrip murderabilia. Dit is, soos mens kan aflei, versamelaars wat artefakte wat aan moordenaars en/of slagoffers behoort het, versamel – dit betrek ook voorwerpe wat gebruik is op misdaadtonele, byvoorbeeld wapens, klerasie, of selfs die kuns wat die moordenaars in die gevangenis gemaak het. Die sielkundige dryfvere agter dié donker en makabere versameldrang is kompleks, maar dui in kort daarop dat dit aan die versamelaar ’n gevoel van mag gee en dat die items op ’n primitiewe vlak ‘trofeë’ in die hande van die besitters word: Die jagter jag nou sélf die jagter deur eienaarskap van laasgenoemde se besittings te neem.

Memorabilia verloor waarde as dit skoongemaak word, byvoorbeeld die af- of uitwas van bloed. Dit moet outentiek, in takt bly; die rugbytrui van ’n rugbyheld wat opgeveil word, moet byvoorbeeld nie gewas word nie (die sweet moet daarin bly).

Treherne het opgemerk dat getekende kopieë as relieke gesien kan word. Relieke dra die spore van die lewe; dis om iets van die rou DNS van iemand te besit, of menslike weefsel, as jy wil, outentiek en onvervals. Getekende kopieë hou ’n bekoring vir boekliefhebbers in. Die outopen-tegniek, waar die skrywer se handtekening in drukkersink verskyn en onderworpe is aan reproduksie, beskik slegs oor kuriowaarde, niks meer nie. Wat is meer persoonlik as die skrywer se outograaf in regte ink, iets van sy identiteit, en wat is meer verteenwoordigend van ’n skrywer as sy skrif self? En ’n inskripsie gerig aan ’n bewonderende leser?

.

Wanneer ’n digter sterf

 

stroom huldeblyke in

oor die enorme verlies en bydrae

van óns stilgemaakte digterlike stem

 

Wanneer ’n digter sterf

staan die literêre lykbesorgers gereed

met oordrewe takserings

oor die kwadratuur van sy sirkel

 

Wanneer ’n digter sterf

is daar onbetaamlike vrae

oor die lewenstyl en selde

of hy ’n rondeel of distigon kon skryf

 

Wanneer ’n digter sterf

word hy stellig, indien onderteken

aangekoop en gou vergeet

tot ’n ander digter kort hierna vertrek

 

Wanneer ’n digter sterf

mag sy gedigte tog ’n ewige leser beërf

 

(Joan Hambidge. Uit: Lot se vrou, Human en Rousseau: 2012)

.

Verwysings

https://www.news24.com/news24/SouthAfrica/News/buchan-gives-his-shirt-boots-and-stetson-to-gangsters-at-prayer-meeting-20180324

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Relic

Pieterse, H.J. Alruin. Pretoria: HAUM-Literer, 1989.

Treherne, J. The strange history of Bonnie and Clyde. New York: Cooper Square Press, 2000.

 

 

 

 

Of dit gloeiwurms in grotte is … of vonkende plankton wat soos ’n sterrehemel onder die seewaters skyn; of die silwer borduurwerk om ’n vis se romp; of die nederige vuurvlieg met ’n flitsie in sy stert: bioluminesente lewe is verstommend, oeroud, en beskik oor gesofistikeerde sein- en kommunikasiestelsels. Skrikwekkend futuristies.

Die lampie van die Photurus-vuurvliegie is bedek met skubbe wat ’n geriffelde patroon vorm, amper soos dakteëls wat oor mekaar geplaas is. En tog laat dit die lamp byna 50 persent helderder skyn as wat dit die geval sou gewees het as die skubbe plat gelê het. Gepraat van biomimese – of die mens se nabootsing van biologiese verskynsels in die vervaardiging van produkte en tegnologie: hierdie ‘ontwerp’ van die vuurvlieg se lamp word gebruik om ligemissiediodes (LED’s) doeltreffender te maak. Wetenskaplikes het LED’s bedek met ’n geriffelde oppervlak wat soortgelyk is aan dié van die vuurvliegie se lampie. Die gevolg was dat die LED’s tot 55 persent meer lig uitgestraal het. Haas ongelooflik!

Beide Aristoteles en die Romeinse filosoof Pliny het verwys na vermolmde hout wat “’n gloed afgee”. Eers ’n paar eeue later het dié magiese verskynsel, gloeiwurms, ’n naam gekry, naamlik bioluminesensie. Dit verwys na lewende organismes soos marienediere, byvoorbeeld jellievisse, fungi, mikro-organismes, fosfor in ’n seesoom, bakterieë en insekte wat self lig kan vervaardig. By ’n vuurvlieg, byvoorbeeld, dien die ensieme, lusifirien en lusiferasie in die kewer se buik as katalisators wat in die teenwoordigheid van suurstof en water (vog) reageer om lig te vorm.

Lank voor die implementering van veiligheidsligte in myne, het myners bottels vol vuurvlieë gedra om hul omgewing te verlig. Interessant genoeg dien die lampies wat ligdraende organismes dra, min of meer dieselfde doel as by die mens, wat lig kunsmatig moet vervaardig. ’n Bioluminesente organisme straal (of flikker) lig óf as deel van hulle kamoeflering en mimikrie; óf om alarm te maak teen gevaar, byvoorbeeld predatore; óf om te dien as lokmiddel (vir prooi); óf om as deel van reproduksie hulle maats te lok of te herken.

 

 

Bioluminesensie het al menige digter geïnspireer; veral die vuurvlieg word as magiese wese verbeeld. Daar is ook digters wat ’n meer wetenskaplike beskouing rondom hierdie ligdraers verwoord. In “Swanger vrou” skets Jonker die herinnering van ’n betowerende jeug teenoor die ontluistering en onthutsende werklikheid van swangerskap, strofes 3 en 4:

.

Nòg singend vliesrooi ons bloedlied,

ek en my gister,

my gister hang onder my hart,

my kalkoentjie, my wiegende wêreld,

en my hart wat sing soos ‘n besie,

my besie-hart sing soos ‘n besie;

maar riool o riool,

my nageslag lê in die water.

.

Ek speel ek is bly:

kyk wáár spat die vuurvlieg!

die maanskyf, ‘n nat snoet wat beef –

maar met die môre, die hinkende vroedvrou

koulik en grys op die skuiwende heuwels,

stoot ek jou uit deur die kors in die daglig,

o treurende uil, groot uil van die daglig,

los van my skoot maar besmeer

met my trane besmeer

en besmet met verdriet.

.

Ook in Marlise Joubert se vers, “Waterberge”, word die allure van ’n mooi jeugherinnering aan die hand van ’n vuurvlieg verbeeld, strofes 3-4:

.

dis nie ’n taal uit my Boland se berge nie

nog minder ’n taal van die San of ’n kind uit die Karoo

dis ’n anderste wartaal gekruisig in die bloed

wat uit die Waterberge val

’n donker rivier deur jou lyf laat reën

waar die vreemdeling geen weerkaatsing vind

geen afbeelding wat roer

tensy jy die vuur verstaan dat elke vlam

soos ’n witbasblom sy eie musica sacra straal –

.

ek reis soms terug op ’n oggend soos nou

met die Stabat Mater drywend agterna

ek steek gemaklik weer lanterns aan

vlieg geluidloos soos ’n vuurvlieg deur die veld

 

 

In Johann Lodewyk Marais se bundel, In die bloute, word ’n inkvis dubbelduidig en enersyds as Ars poëtikale siening, en andersyds as bioluminesente verskynsel voorgestel:

.

Die inkvis word in die treilnet

van die woord harteloos gevang.

Swyg sou nie onvanpas wees nie:

jou sien en weet bra sonder nut.

Maar met die diefstal van sy ink

bring jy hom meteens aan die lig.

.

Ook Johann de Lange bring in sy bundel, Weerlig van die ongeloof, die intelligente inkvis in verband met taal en die vermoë om te kommunikeer.

.

Die inkvis is ’n geisja

wat ligvoets dans oor koraal,

verwissel vlug kimono’s

in ’n ondersese taal.

.

Ongeag die invalshoek – mities, magies of wetenskaplik – dit is duidelik dat digters die bioluminesente vermoëns van organismes bedig as tipe seintaal of kommunikasie, en ek haal aan uit Cloete se Karnaval en Lent:

.

my insekte kan mekaar van ver roep

in die nag mekaar ruik

mekaar opspoor met feromoon

sonder radio of telefoon

van ver af in die donker

gloei die koue geel lig van vuurvliegies

en gloeiwurms morse vir mekaar . . .

 

 

 Verwysings:

 

https://en.wikipedia.org/wiki/Bioluminescence#:~:text=Bioluminescence%20is%20the%20production%20and,terrestrial%20arthropod%20such%20as%20fireflies.

https://www.jw.org/af/biblioteek/tydskrifte/g201402/lampie-photuris-vuurvliegie/

Cloete, T.T. 2014. Karnaval en Lent. Kaapstad: Tafelberg.

De Lange, J. 2010. Weerlig van die ongeloof. Pretoria: Protea Boekehus.

Jonker, I. 1963. Rook en oker. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.

Joubert, M. 2007. Passies en passasies. Pretoria: Protea Boekhuis.

Marais, J.L. 2012. In die bloute. Pretoria: Cordis Trust Publikasies.

 

 

Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns het beslis die regte keuse gemaak in die aanwys van Johan Myburg se bundel Uittogboek (2017) as die wenner van die Hertzogprys vir Poësie in 2020. Vandat ek die bundel vir die eerste keer gelees het, het ek geweet dat dit een van die groot aanspraakmakers vir die toekenning van die Hertzogprys gaan wees. (Terloops, ek het nou weer dieselfde gevoel gekry met die eerste lees van Tussenganger (2020) deur Marius Crous!)

Uit die periode wat strek van 2017 tot 2019, sou twee vorige Hertzogpryswenners ook sterk kandidate vir vanjaar se prys kon wees. Hulle is: Gesant van die mispels (2017) en In die stille agterkamer (2017) deur Marlene van Niekerk en Op weg na kû (2019) deur Breyten Breytenbach. Dit is egter die rypheid van Myburg se werk, nie net te lees in ‘n paar van die gedigte nie, maar die sinergie van die verse in die bundel as ’n geheel, wat die deurslag gegee het. Die gedig “Prosopopeia” (bl. 95), waaruit die bundeltitel ontleen is, sal as voorbeeld gebruik kan word wat die gesofistikeerdheid van die verse in Myburg se bundel aandui:

Prosopopeia
Open dan my lippe – Psalm 51:17

En nou weet ek my hart wás ligter as ‘n veer.
Ek het Anubis nie oor my sien buig nie, nie
gevoel hoe ek oopgeknip en ingesout word
nie, nie hoe ek opgewen word in meters lap
nie. Ek was onbewus van die 72 dae waarin
my goed – op my bestelling – aangekarwei
is, byeengebring is, georden is om ‘n ewigheid
lank as proviand te dien. Dit weet ek want
ek het notas daarvan gemaak, laat opteken
in die Uittogboek – dié een wat ek indertyd
op skoon papirus laat uitskryf het: kwotasies
as ‘n soort gids deur die git van die onbekende.
Dit was eers toe ‘n priester – nie die luiperdvelman
met die wierook nie – dit was eers toe dié een
met die staf van obsidiaan die dissel na my mond
toe bring dat ek die tinteling kon voel, die oopgaan
van my mond en by wyse van spreke ook my ore
en oë. Eers dog ek dis alles nagalm, die klanke
van die prosessie wat in dié vakuum dra:
die kanopiese kruike skommelend op die wa
met my maag, binnegoed, longe en lewer daarin;
die koei en kalf wat roggelend leegbloei in sand;
die talle inkantasies om die ba te bevry en die ka terug
te kry. Nou weet ek my hart was ligter as ’n veer
op Anpu se skaal. Dis meer as blote eggo
wat ek hoor in kis op kis op kis: Ek hoor my asem jaag,
ek hoor my murmel waar ek kiertsorent
nooit aan die slaap kan raak nie, die dood nimmer
ongedaan kan maak nie. Ligter as ’n veer.

Ek het Vrydag na afloop van die aankondiging van die pryswenners, De Waal Venter se vertalings van Pablo Neruda se verse uit die Spaans aangeskaf. Voorheen het ek wel van Venter se vertalings op sy blog en op Versindaba gelees.

Ter inleiding van Vandag is boordensvol (2019), noem Charl-Pierre Naudé dat lesers reeds Neruda se verse in Afrikaans kon lees met Uys Krige se vertaling van ‘n aantal van sy verse. Vir diegene wat Spaanse dans (1992) van Krige besit, sal dit ‘n wonderlike leeservaring wees om dié vertalings van Krige saam met dié van Venter te lees. So ‘n ryke taalontginning hoef nie as ’n “akademiese” aktiwiteit benader te word nie; inteendeel, my voorstel is dat dit geniet word soos die eet van tapas by ’n lang tafel tydens die middaguur in ’n semi-droë klimaat soos die warm streke van Spanje of die Karoo.

As daar dan ‘n vers is wat albei digters vertaal het, en jy die kans het om dié twee vertalings langs mekaar te kan lees, sal dit dan wees soos om ‘n glas witwyn saam met die middagmaal te geniet, wat jou dronk in die kop laat voel. (Vir diegene wat ‘n voorsmakie van so ‘n genieting wil hê, kan “Hoe Spanje was” (bl. 75) deur Krige en “Só was Spanje” (bl. 100) deur Venter as aperitief dien, maar laat ek nie nou reeds die kurk trek nie.)

Ek deel graag Venter se vertaling van Neruda se gedig “8 Septiembre” – “8 September” in Afrikaans – op bladsy 15 as lusmaker:

8 Septiembre

Hoy, etse día fue una copa plena

8 September

Vandag, hierdie dag was boordensvol,
vandag, hierdie dag, was ‘n geweldige golf,
vandag was dit die hele aarde.

Vandag het die stormsee
ons opgelig in ‘n soen
so hoog dat ons gesidder het
vir ‘n weerligstraal
en, ineengestrengel, het ons neergedaal
om weg te sink, nog steeds vervleg.

Vandag het ons liggame enorm geword:
gegroei tot die eindes van die aarde
en rollend gesmelt
tot ‘n enkele druppel
van was of ’n meteoor.

Tussen my en jou het ‘n nuwe deur oopgegaan
en iemand, nog steeds sonder gesig,
het daar op ons gewag.

Behalwe vir Venter se vertaling van Neruda se verse, het twee ander vertaalwerke my ook in die besonder opgeval, wat aanspraakmakers vir die Vertaalprys sou wees, naamlik Zandra Bezuidenhout se vertaling van Alfred Schaffer se Mens dier ding (2018) en Henning Pieterse se vertaling van Michel Houllebecq se verse in Tussen die abjekte en die eteriese (2018). (Dit is daarby ‘n groot luukse om tans twee Afrikaanse vertalings van Houellebecq se verse te besit, met verwysing na dié van Pieterse én dié van Catherine du Toit et al (2012) in Tagtig gedigte en twee essays.)

Vanjaar is dit wel Venter se bundel wat met die louere wegstap, en heeltemal ten regte. ‘n Frase uit die gedig “Nie net die vuur nie” (bl. 43) som dié vertalings goed op as “blomme van vurende hartstog”, wat nou in Afrikaans ontluik.

 

 

1.

 

Die mooiste blomme is dié wat vetplante maak. Kinderkunsblomme. Nederig en konkreet, na aan die hartslag van die aarde. Die mooiste blomme is nie rose of orgidieë – die koninginne met die kweekhuisname nie – nee; dit is woestynblomme.

My eerste bewuswording van ’n kataklismiese gebeurtenis was die Kaapse droogte twee jaar gelede. Ek het grootgeword in ’n waterryke voorstad in Pretoria. Daar was bome. Baie bome. Dit was die sewentigerjare; ek onthou ek het buitentoe gehardloop as dit begin blits. Hoeveel klein ewighede ek so in die reën vertoef het, sou niemand kon raai nie. My huismense het bekommerd na my geroep, maar my ouma het gesê: Los die kind, sy verstaan die reën. My ouma was deurwinter soos ’n kraai. Haar snaarblink hare was teruggekam en weggevou in ’n slakkie in haar nek. Sy het ’n bril gedra wat haar oë groot en teer laat vertoon het, en as sy iets met nadruk gesê het, het sy haar ooglede toegemaak. Ek kon my die koeltes in haar brilglase verbeel, ’n gerusstelling, diggesluit: haar wimpers was ’n skadunet. My ouma was van die Karoo en sy het wysheid gehad.

Eers later het al die wonderlike dinge name gekry. Petrichor. Amberwolke. Die eensame hemele van my kindertyd.

Dan is daar ’n ánder herinnering, een oggend, Januarie 2018. Vroegdag reeds was ek bewus van ’n vreemde dyns in die lug. Dit was bloedig stil. Die blompotte in my tuin het oopgebars, die wortels het ongenadig boontoe geskrei. Dit was tasbaar, die taai knettering in die lug. Vlieswolkies het verby gedryf, die geloei van die laatsomerwinde was op pad, winde wat geen reën sou bring nie en net die vure en bergbrande verder sou aanhits. ’n Nagloed het oor alles bly hang. Die grond het gebrand en gebloei om rowe te vorm. Na die woede en opstand oor die waterskaarsste het ’n weemoed gekom. Afrika het ’n warm weemoed – en daarná volg die behoefte om te bieg. Drome, hoop en wanhoop word uiteindelik een. Daar is dié wat teen alle weervoorspellings in bly bid en opkyk, lugwortels in die oë.

In nog ’n onverwante herinnering, jare gelede, het ek op ’n dag ’n ou vrou in Checkers gesien. Daar was net ’n kaktus en ’n boks wyn in haar waentjie. Intuïtief het ek iets begryp van droogte en van dors – die woorde suchen, versugting, sug, verlange, en verslawing is tog immers verwant. Haar irisse was gerimpel en haar oë dood. Die insident het my hewig ontstel.

2.

Vetplante het ewolusionêr ontwikkel tydens die Kryt-periode, die derde en laaste tydvak van die Mesosoïese era ongeveer 145 miljoen jaar gelede. Vetplante beskik oor sukkulente eienskappe naamlik om vog in hulle blare, stingels, stamme en wortels te berg. Xerofiete, halofiete en eromofiete ressorteer hieronder. Sukkulente weefsel stoor tydelik bruikbare water wat die plant in staat stel om sonder ’n eksterne waterbron te kan oorleef. Vetplante se habitat is droë gebiede, soos halfwoestyn, en as ekostreek is die sukkulente Karoo na vetplante vernoem. Snags gaan hierdie plante se waksagtige kutikule en ingesinkte huidmondjies oop om vog op te vang en waterverlies te beperk. Sukkulente roep kaktusse, plakkies en vygies voor die oog.

Oor die poëtika van vetplante kan ek liries raak. Die blomme is eenvoudig: kinderkuns, soos reeds genoem, of is dit die rofwerk van ’n onervare skepper? Die groei is geil, ’n gulharige gawe aan die droë aarde. Want vetplante is die ambassadeurs van dorre streke, tekenend van ’n genadelose klimaat.

Vetplante vorm ’n brandwag teen die laaste vesting van wind en reën.

Kyk na kaktusse, alarmisties met dorings om te verhoed dat hulle nie uitwissing in die gesig staar deur diere wat hulle vreet nie. ’n Kaktus vertoon weerbaar in teenstelling met sy sagte, sagte binneweefsel.

Die Haworthia se kubusagtige blare laat my dink aan ’n Picasso-skepping. Vetplante mistifiseer die mens met hulle geometriese elegansie; sommiges dra immers die bloudruk van die Blom van die Lewe of die swier van Fibonacci se Goue Ratio. Kaktusse het dorings soos weerhake of prikkeldraad. Die weefsel is met growwe rygwerk en doringagtige sterre aanmekaar geheg.

Met Covid-19 het ek opnuut bewus geword van vetplante, hulle moedige eienskappe. Hulle stille krag en vermoë om op minimalistiese wyse te oorleef. Hulle dankbaarheid.

Dan is daar die mites en legendes. Die Christmas Cactus is ’n honderd miljoen jaar ouer as Christus.

Die Koningin van die nag (Selenicereus grandifloras), weer, is ’n kaktus wat net een maal ’n jaar vir net een nag blom. Volgens die legende het ’n beeldskone koningin in ’n onaantreklike vetplant verander nadat ’n draak haar met vuurtonge vervoek het. Dit is waarom sy net een maal blom, gedagtig aan haar skoonheid van vroeër; in die helder lig van die maan gaan sy vir ’n paar uur oop, verruklik en stralend soos ’n ster. Volgens oorlewering genees hierdie kaktus se blare gebroke minnaars se harte. En op ’n letterlike vlak: die Koningin van die nag word gebruik as homeopatiese middel om hartlyers te help om ’n verswakte hartspier te versterk. Die legende is dus (deels) waar.

En dan die Lithops, oftewel die ‘lewende klippe’. Dit is plantjies wat hulself voordoen en kamoefleer as klippe. Augustus breek hierdie klippe wonderbaarlik oop en blom. Maar méér as klippe: sommige Lithops lyk soos Runeklippies, kompleet met mistieke geheimskrif maar met die verskil dat dit inderwaarheid spensies vol water is.

Die gebruik van aalwyn as antieke kruiemedisyne is al vir duisende jare bekend aan die mens en is ook gebruik om lyke mee te balsem.

Met die Kaapse droogte van 2018 het ek geglo dit is ’n kataklismiese gebeurtenis. Toe kom die Koronavirius, ’n perd van geheel en al ’n ander kleur, die vaal perd genaamd die Dood as deel van die quattuor soos beskryf in die boek Openbaring. En deur alles bly vetplante die konstante, ’n simbool van bestendigheid. Ewolusionêr die pioniers en bittereinders van oorlewing.

.

Aalwyn in die droogte

 

Die ergste is dat die lewe dwarsdeur

’n droogte aangaan en dat nie

wil endkry nie, die verbete beur

van wortels vlak in die rondte,

.

dat die blare handewringend toevou

om die gees, en, gevaarrooi geverf,

krimpend asem ophou

tot eindelik die vernedering oorgaan.

.

 

Wilma Stockenström. Vir die bysiende leser (1970)

 

 

Verwysings:

 

https://af.wikipedia.org/wiki/Vetplant

https://dalenefowler.wordpress.com/2017/08/06/aalwyn-in-die-droogte/?fbclid=IwAR3bTwV-h87O2NJealSoGtlp11RHub6Tw7qO-MhvVARw5QeA-11_okt0Upw

 

 

 

 

 

                                                     vriende, medesterwendes

hier lyk ons nog ewe windgat

maar eintlik het die insamel

van bewuswording mét begeerte of sonder sin

met ander woorde die byna vol

genoeg om leeg te wees

geskep uit stamelende bestaan ook tyd genoem

ons faktap geslaan

ontdaan van sin en vleeslike vergestalting

 

ontdaan van syn en vleeslike vergestalting

hang ons nog ‘n oomblik aan

die skyn van te bestaan het

ten minste vir die skryf van hierdie

woorde met blinde gesigte na die lig gekyk

en die arms om mekaar se gedaantes gewaan

 

Die pampoen is verorber in al haar skoonheid van geel tot soet. Dis die 19de September. Gister het ons ‘n wilde olyfboom vir my broer geplant in die beskerming van eike op die oewer van ‘n stroom, en daar was reiers wat kom kyk het, en ‘n valk en ‘n glinsterende kriek en ‘n verkleurmannetjie op ‘n tak tussen blare. Uit ‘n kissie is die asse tussen die wortels gestrooi, dit het water gekry sodat die boompie kan groei en sterk mag wees.

Ek wil dankie sê vir al julle wonderlike gasvryheid, vir die menswees, vir die oomblikke van vashou, vir die nugter-weet-van-waar insigte soms, vir die bloedmaan, vir die vloed van herinneringe. Vir die musiek. Veral vir die musiek en die gedagtes soos musiek. Omdat dit verbygaan sal dit bly. Dis nie reg om name te wil noem nie – daar is te veel.

Ek wil om verskoning vra dat ek by tye stuurs, afwysend, steeks en selfs beledigend en lelik-met-die-mond-saam was. Daar’s geen verskoning voor nie. Miskien die verduideling dat dit te oorweldigend was, dat ek bang was vir die seerwees en al die liefde in hierdie land, nie wou onthou nie, nie méér wil weet nie. Ek is jammer, mense.

En nou is dit tyd vir omdraai. Om terug te gaan na die stiltes en die bymekaarmaak vir oor tagtig jaar. Ek belowe ek gaan my beter gedra. Ons sien weer, ons gesels weer. Die mense wat geklankdig op die bygaande foto so kyk na waar daar niks is nie is nie noodwendig dié hier ter sprake nie. Dis ter gedagtenis aan ‘n bymekaarkom van pampoenboere in Francis Galloway se boek.

Liefdegroete

Ka’afir

Ewigdurende uit die vlietende

Andries Bezuidenhout, Boodskap ter herdenking van Breyten Breytenbach se tagtigste verjaarsdag, Tuin van Digters, Breytenbach-sentrum, Wellington
13 September 2019

Ek sien so daarna uit om te hoor wat ander mense gaan sê en gaan sing dat ek hierdie inleiding kort en lig gaan hou – ʼn voorgereg, of  ʼn aperitief. Dis egter nie so kort soos Breyten Breytenbach se gedig “Andries se besinning” nie. [1] Ek het my besinning neergeskryf om dit die sweem van gewigtigheid te gee, maar ook omdat ek die geleentheid om vanaand iets te sê so intens waardeer. Wat ek sê kom uit die hart, omdat dit is waar gedigte, skilderye en sketse uiteindelik kom lê.

Wat kom eerste: die beeld of die woord? Grotendeels lees ʼn brief van Breytenbach, per elektroniese pos of soms gebundel, eerder soos ʼn gedig. Soms is gedigte briewe, soms dra skilderye woorde saam. Gedigte word soms met etswerk, skildery of foto gebundel. Meestal, met ʼn kunstenaarsverbeelding soos dié van Breytenbach, sukkel jy met kanon, klassifikasie, of die netjiese verpakking van sy gedigte, opstelle, skilderye, briewe en klankopnames in kartondose met etikette. Met die kunstenaarsverbeelding gaan dit nie oor beeld of woord, hoender of eier, pampoen of pit nie, nee, dit gaan oor dít wat jy sukkel om vás te vát.

Vir Breytenbach kan jy dus nie vasvat nie. Hy’s die nomadiese kunstenaar, wat sy verbeelding in tussenin ruimtes vind. Hy’s die een met vele mombakkies en name, hy’s die reisiger, hy’s die nie-burger van die middelwêreld, soos hy self daaroor skryf – die drywende wêreld, “the floating world”, soos daarna in Japan verwys word, dalk die vlietende wêreld in Afrikaans. Die ewigdurende, die standhoudende, kom vir Breytenbach as kunstenaar juis uit die vlietende, uit die besef dat die niet solied is, dat die niks ook als behels.

Nee man, gee ʼn oorsig van sy lewe, sê Francois Lötter. Vir diegene wat jonger as tagtig is, of selfs veel jonger, dus ʼn kort oorsig, as onbeholpe poging om tóg iets vas te vat:

Gebore op Bonnievale op 16 September 1939, ouers Hans en Kitty Breytenbach (Oubaas en Ounooi), broers Jan, Cloete, Sebastiaan (Basjan), suster Rachel. Verhuis op ouderdom vyf na die plaas Kafferkuilsrivier, distrik Riversdale, en in 1948 na Wellington, waar die familie ʼn winkel en ʼn losieshuis – hierdie huis – tot en met 1970 bedryf.

Matrikuleer in 1957, studeer daarna Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van Kaapstad (Boerneef en Opperman as dosente), asook beeldende kunste aan die Michaelis-kunsskool.

Werk in ʼn boekwinkel, by ʼn uitgewer, ontmoet mense soos Jan Rabie en Marjorie Wallace, Peter Clarke, Ingrid Jonker, Abraham de Vries en Marius Schoon.

Reis in 1960 per skip na Europa, rondom die Middellandse see, gee Engels by ʼn skool in Noorweë.

Begin in Junie 1961 om in Parys te skilder, hoe dan anders?

Ontmoet vir Huâng Liên Ngo, of Yolande, wat ook aan die Sorbonne studeer, hulle trou in 1962 in Londen. Hulle koop ʼn woonstelletjie in Parys, het dit maar skraps. Skilder, raak in die anti-Apartheidsbeweging betrokke.

Chris Barnard kom kuier in Parys, por Breyten oor skryfwerk, stuur twee manuskripte Suid-Afrika toe. Dit word in 1964 as Die ysterkoei moet sweet en Katastrofes gepubliseer, albei bekroon met broodnodige kontantpryse.

Nog bundels volg, groot drama rondom sensuur en komitees oor pryse, veral die ontwykende Hertzogprys.

Breyten en Yolande kan Suid-Afrika nie besoek nie weens die Wet op Gemengde Huwelike (1949). ʼn Visum word toegestaan in 1973. Lewer ʼn toespraak: “Ons is ʼn bastervolk met ʼn bastertaal. Ons aard is basterskap. Dis goed en mooi so. Ons moet kompos wees, ontbindend om weer in ander vorme te kan ontbind.” Pandemonium.

Stig terug in Frankryk Okhela, besoek Suid-Afrika in 1975 as Christian Galaska, word gevang en gevonnis, tronk toe, twee jaar in eensame aanhouding. Mag skryf, maar nie skilder nie.

Ounooi sterf in 1978, mag nie die begrafnis bywoon nie, hulle hou die sel se lig aan, kyk deur die loergat.

Publiseer gedigte, pryse oorsee, plaaslik verban.

Op 2 Desember 1982 verbygelaat, terug Frankryk toe, word Franse burger in 1983.

In 1984 kom die Hertzogprys uiteindelik, maar nee dankie. [2]

Besoek Suid-Afrika saam met Yolande in 1986 vir die Rapport-prys.

Speel in die laat-1980s ʼn belangrike rol om gesprekvoering tussen Suid-Afrikaanse opponente aan te help, geskiedkundige ontmoeting by Dakar.

In 1989 weer ʼn gestoei oor visums om Oubaas se begrafnis by te woon.

Belangrike toesprake vanaf 1990, bedank uit die openbare lewe.

Stal in 1993 vir die eerste keer in Suid-Afrika uit.

Kwessies oor taal: “Net omdat die Fascis in ons midde in die water gepis het, beteken nie julle mag nie meer die woord water in die mond neem nie.”

Poetry International in 1994 in Rotterdam, te veel pryse om op te noem volg.

Die toneelstuk Boklied in 1998 by die KKNK, pandemonium.

In die 2000s, klasgee in New York, Kaapstad, voortgesette betrokkenheid by die Goreé-instituut.

Word in die 2000s ʼn rockster, met klankopnames soos Mondmusiek en Lady One.

Wys in 2005 weer ʼn toekenning van die hand, dié keer aan die hand van Pallo Jordan.

In Februarie 2007 word die Breytenbach-sentrum in Wellington geopen, Yolande stal van haar werk uit.

Sedertdien nuwe digbundels, essays, versamelbundels, pryse, al gaan hy net sy gedigte aan ʼn paar vriende wys. [3]

Dat die Breytenbach-sentrum hier in Wellington ʼn kunsgalery het, is dus nie om dowe neute nie. Ek het twee jaar gelede by die Johannesburgse Kunsbeurs in Sandton ʼn plesierige oomblik beleef, toe ek William Kentridge stip na ʼn akrielskildery van Breyten Breytenbach sien staar het. Ek wou ʼn foto met my selfoon neem, maar ek is bly dat ek daarteen besluit het – jy respekteer ander mense se tweegesprekke met kunswerke. Is dit effe banaal om die oomblik dan in woorde te beskryf? Ek hoop so. As Kentridge na ʼn kunswerk kyk, kyk hy stip – hy staan terug, sit dan sy neus amper teenaan die werk, bestudeer die tegniek. Sy gesigsuitdrukking verraai nie wat hy dink of voel nie.

Met Breytenbach se eerste kunsuitstalling in Suid Afrika is ʼn pragtige bundel, Painting the Eye, met afdrukke van skilderye en opstelle oor Breytenbach se kuns gepubliseer. In sy opstel gebruik John Miles die beeld van ʼn blinde bergklimmer uit ʼn Breytenbach gedig om oor sy kuns te skryf. Hoe kan ʼn blinde mens dan ʼn landskap waardeer? Miles skryf oor hoe Breytenbach in sy kuns probeer wys wat ons nie kan sien nie – die wind, liefde, toeval, verhoudings. As die wind jou hoed van jou kop af waai, gryp jy die hoed, nie die wind nie. Hoe skilder jy dít wat ons nie kan sien nie? Hoe skryf jy oor dít wat ons nie kan sê nie. Jy skilder daaroor, jy skryf daaroor. John Miles kom tot die gevolgtrekking: “Dit alles word geldig gemaak op die utopie van die papier en die doek. Utopie: die nie-plek, die groot ontstellende leegte. Want daar is niks buiten die bewussyn nie en die bewussyn is niks.” [4]

In dieselfde bundel skryf Breytenbach oor die kunsmaakproses as anargie: “Only anarchy can save us from mayhem. Our innocence was to believe in the kindness of the human spirit and the perfectibility of the human intellect. The anarchy I’m proposing has to do with the unremitting questioning of all shapes and exercises of power. The human condition, as far as I’m concerned, ought to be that self-incendiary moment of uprising and derision in the no-time void. You have to work through the layering of painting to attain the nakedness of non-being. Along the way the I must be ceaselessly invented, if only to have a (disintegrating) observation post.” [5] Ek dink hierdie aanhaling praat oor kuns, maar ook oor ʼn politieke verbeelding. Is dit waaraan Kentridge staan en dink het? Jy vat Breytenbach se kuns nie maklik vas nie.

Tóg is hierdie ontwykende Breytenbach ook lyflik. Hy’s gebore en soos almal van ons het hy met sy geboorte reeds begin sterf. As hy skryf oor toe hy op 16 September 1939 op Bonnievale uit sy ma se skoot gebeur het, was die verderf reeds in sy pa se saad. Sy heel eerste gedigte gaan oor doodgaan – ons weet die dood begin by die voete – en sy heel laaste gedigte, oor so paar dekades, sal steeds oor die dood gaan. Hy moet sy vyandige voete paai, skryf Breyten, “want ek moet nog leer om te sterf/ want ek moet nog besluit omtrent die wyse waarop”. [6]

Telkens bewonder ek hierdie sterwende Breytenbach wat so met sy vyandige voete kan dans, wat so soepel beweeg. Ek onthou hoe Breyten en Bibi Slippers by die Dansende Digters-fees kon dans, Ko Un wat al Koreaans om hulle draai. Is daardie gedigte oor die dood ʼn tipe portret van Dorian Greyten Greytenbach? Nee, ek dink dit het meer met die dissipline van joga te doen. Om immers vir die dood reg te maak, is juis om te lewe.

As Breytenbach oor die middelwêreld skryf – daardie wêreld van nie-burgers, diegene sonder staat, vlugtelinge, kunstenaars wat deur hul eie mense onteien is – verwys hy na Hannah Arendt se beskrywing van Heimatlosen en Jacques Derrida wat beskryf hoe die wêreld se gasvryheid teenoor vreemdelinge taan. [7] Ontheemdes as kunstenaars, as reisigers, as mense wat aansukkel sonder visums en ander papiere. Juis uit daardie vlietende wêreld kom betekenis, nuwe vorme van bestaan en begrip – ʼn kunstenaarsverbeelding, maar ook ʼn politieke verbeelding.

Breytenbach is Parys, waar hy skilder, hy’s Vietnam, van waar hy liefde vind en voorvadergrafte besoek, hy’s New York, waar hy in kreatiewe skryfkuns klas gee, hy’s Goreé Eiland, waar hy help om kerkers en kettings in ontmoeting en verbeelding te omvorm, hy’s Spanje, waar, vermoed ek, hy werklik tuis voel as sy buurman hom uiteindelik nooi om uit sy eie vaatjie wyn te drink, maar ook ʼn plek is waar taal en identiteit so onverbiddelik aan die vorm van die nasiestaat beur soos hier ter plaatse, sodat mens daaraan herinner word dat ʼn tuiskoms altyd tentatief is.

Tog sukkel ek met die idee van Breyten Breytenbach as ʼn ligvoetige kosmopoliet, iemand wat van nêrens vandaan kom nie en daarom orals tuis kan wees. Ek beleef hom as ʼn Bolander – jy hoor dit in hoe hy praat, jy sien dit in hoe hy lyk – niemand kan die Boland in Breyten mis hoor of mis kyk nie. Dis in sy brei, dis in hoe hy beweeg, dis in sy wynglas. Telkens is ek jaloers op daardie tipe behoort aan ʼn plek met ʼn diep geskiedenis – ewenwel een van baasskap en slawerny, maar ook een van ʼn wedersydse verstaan en verstandhouding, gevorm deur berge en plase waar die sakrament van brood en wyn in die seisoenale ritme van winterreën verbou word. Dis ʼn stuk Mediterreense beskawing wat die noorde van Afrika, die suide van Europa en die weste van Asië hier in die suide van Afrika oorvertel. Daardie klimaat, daardie boustyl, daardie handelsroetige hibriditeit van menswees, is ég Boland. My indruk van Breytenbach is dat hy so nomadies kan wees júis omdat sy menswees so diep in die Boland lê.

Dis net dat die see hier rond so anders as die Middellandse See is, soos Breytenbach in “Septembersee”, ʼn gedig oor exile, skryf: “onthou jy hoe witmaan-hoë branders/ flink agtermekaar/ soos muilspanne op ʼn skou/ af kon donder op die Strand se sand …” Dit teenoor die exile see, die een aan die Italiaanse kus, “ʼn ander, platter see, ʼn see sonder tornyne, ʼn see sonder skop” waar ʼn vissersboot “oor die einder kraal […] ʼn druppel aan die wimper van ʼn groen oog”. [8]

Om een van die belangrikste digters uit die vlietende wêreld effe aan te pas: ʼn Mens sou seker kon sê dat die Boland aan Breyten ʼn wonderlike reis geskenk het, sonder die Boland se helder berge sou hy nooit vertrek het nie, ook dat die Boland nou niks meer oor het om aan Breyten terug te gee nie. Om te kan vertrek, moet jy behoort. Deur te vertrek, behoort jy egter aan baie plekke – elk met ooreenkomste, maar ook ʼn eiesoortigheid wat die verbeelding op hol neem – ʼn wêreld met losieshuise, of dit nou Wellington of Ithaka is.

Laat ek dan afsluit met ʼn verwysing na ʼn gedig oor jeug en oudword, daardie gedig as vorm van berou, die een oor die “babelaasoggende” waar Breytenbach skryf oor toe hy en sy vriend “uit kon stap met ge-oliede koppe en lywe met nuwe krake in iedere sit en lit.” Waar hy skryf oor ’n “bliksemse son” wat “naaldskerp ’n wit doek aan die aarde probeer stik”:

om met spesiale lippe ’n eerste

bewerige koppie koffie af te sluk –

destyds, tjom, toe ons nog jonk genoeg was

om ons dronk vás te kon vát! [9]

Notas

[1] Uit die bundel Huis van die dowe (1967)

[2] Breytenbach het die prys van die hand gewys, omdat hy nie ʼn prys van die Akademie wou ontvang terwyl Nelson Mandela in die tronk was nie. Toe die Hertzogprys vir poësie veel later weer aan hom toegeken is, het Mandela hom persoonlik gebel om hom te oortuig om die prys in ontvangs te neem. Sien ook Francis Galloway se hoofstuk hieroor in breyten breytenbach: woordenaar woordnar (2019, Protea), hoofstuk 9.

[3] Hierdie kort oorsig saamgestel uit LitNet se biografie van Breytenbach, asook Francis Galloway se Breyten Breytenbach as openbare figuur (1990, HAUM-Literêr) en haar meer onlangse hoofstuk in breyten breytenbach: woordenaar woordnar (2019, Protea), hoofstuk 8.

[4] John Miles, “Ons reis deur die landskap, die groot-groot nie-plek.” Painting the Eye (1993, David Philip), pp. 51-52.

[5] Breyten Breytenbach, “The first hand-story (working notes).” Painting the Eye (1993, David Philip), p. 70-72.

[6] “Die dood begin by die voete” en “geb. 16 Sept. 1939, Bonnievale” uit Die ysterkoei moet sweet (1964).

[7] Sien Breyten Breytenbach, Notes from the middle world (2009, Haymarket Books), pp. 138-139.

[8] Uit die bundel Kouevuur (1969).

[9] Uit nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde (1993).