Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Breyten Breytenbach.”Pensief”  Grafika, DWV

Vir Breyten Breytenbach met sy 80ste verjaarsdag op 16 September 2019

Liewe Breyten, hiermee wens Versindaba jou geluk met die vername jarigheid vandag. Uit verskillende oorde het ons ʼn paar bydraes vir jou versamel (alfabeties vlgs van) as ʼn gebaar van waardering deur jou mededigters en ook om hopelik ʼn bietjie prettigheid toe te voeg tot jou geboortedag. Ons almal is saam met jou bly vandag en vier jou as mens én uitsonderlike digter.

 

Voorspoed en vele kreatiewe jare word jou toegewens!

 

=====================================================

16 September 2019

op weg na kû

Breyten Breytenbach

 

kyk hoe hou hy die handspieëltjie

hoog in die duister

om die melkweg as droomstroom

te vang in die skuit van bewussyn

 

ek slaap in ’n satelliet se vergesig

en alles wat verborge

of verlore is, als argief

 

mag die dag nooit breek

hierdie nag se vergete juwele

die silwer reën van meteore

verder as

die galery van sterre ja verder as

die bladeindes van nog ’n vers

 

[© Nini Bennett. 2019]

=====================================================

René Bohnen

16 September 2019

 

al die honde blaf geel

vandag-vandag

is breyten

taggentag

 

kom dans dan, dans

van sonkol tot sonkol

al kou die ure aan ons

blou hande, al klou

die winter aan die tuinklip

met sy logogramme

 

weet

ook vir ʼn landskap is ʼn mens

net een keer

ʼn maagd

ook vir papier

word

mettertyd ons rymelinge

mymeringe

in ʼn veld van suggestie en skaduwees

 

so minsaam so min saam

skyn

die kulprofeet ou sensmaan

en gevlekte uile met ingehoue vokale

uil die donker vol –

nagvlieërs op ʼn blinde reis

tot in der skewigheid

 

kyk            kyk

 

Woordgogel

hurk daar op die dak

  die ene vlerk en inasem(s)ing

breytenste buiteblaf

dankie jy

 

bring gloeipampoene vir ons ont-donkering

 

(© René Bohnen. 2019)

*

====================================================

lama dashi

Vir Breyten Breytenbach, 16 September 2019

 

baardbard

elke lente droom jy

oor kamers vol rooi blomme

trap jou skaduwee sonder kop in jou spoor

soggens met die kleur van café con leche

voet op die vloervelletjie

wink jy iesie-iesie die dood nader

maar geel soos sult is jy ou ingesoute

opgefrommel soos dasji-dorzo

in jou trans van toekdam

*

vat jou hand selfgestook vlam

op blaaie vol foto’s van slagters

opgekaptes swaaiend aan ‘n haak soos slagskape

in die aand die maan rooi soos pampoen

knars jy skulpe sonder skoene see toe

jou skryfhand ‘n fakkel vir die nagdwalers

 

die staanklokke groei vlerke in die heuwelhuise

jy bind ‘n stralekrans (vis aan tou) om jou kop

kuif teen die wind hand onder die lapel (klein generaaltjie)

seil jy uit onder ‘n string seevoëls

soos gebedsvlae saam bo die skuit

 

die land sal jy nie meer sien nie

ou blinde seeman

die beentjies in jou ore verkrummel

ou patatrank

selfs die klank van bokkoms en boegoe

irriteer nie meer jou neushare

ou uitgebrande botterlamp

 

toemaar

 

ons gevlerktes

wit soos ghwano op die klippe

ons wag vir jou

ons sal die boot vang

met die verbykom

 

[© Marius Crous  – 2019]

*

=====================================================

Wat die digter weet

Deurentyd en deur die tyd heen
gaan dit oor veel meer as net ewewig;
oor meer as die eweveel
op twee pannetjies van die weegskaal;
veel meer as die balans waar alles val
en een ding staande bly.

Dit gaan gewis oor meer
as blote simbiose of meeleef,
oor meer as die samehang
in die weefsel van ’n spinneweb
waarin meervoudige vertakkings
as een patroon meetril.

Hoe onverklaarbaar die maan
en die eb en vloed van die oseaan
se liefkosings wedersyds heen en weer
wat waters laat kook en bedaar
langs die kus en snags oor die land
silwer weerkaatste son áfstraal.

Hoe skrikwekkend die kragte en magte
van magma onder die aardkors
wat gloeiend die aardplate dra
en onverstoorbaar stuwe en kolk
totdat dit uitbars in kokende klip
en die as van ’n verbrandende wolk.

Hoe ontstemmend die mensdom
se heersug, die griewe, die labiliteit
wat voortwoeker onder die vel,
wat heimlik agter die oë ver van die lig
strukture selfkoesterend uitdink
en ander se lewens vertroebel en kwel.

Nogtans, nogtans, nogtans.

Onder die son en die maan
bly die see steeds binne sy strande,
die rivier steeds binne sy bedding; sprei
die boom homself ondergronds uit,
wyer as die span van sy takke bo
en dieper as sy kruin teen die lug.

ons weet nie
wat vir ons bestem is nie
ons tas
met dun
wortels in die lug
heg
met senings
aan die aarde
vir gerusstelling
en vir uitsig

Goedaardige amoebes is wat nodig is
om hulleself in duike en in skeure te werp,
hulleself óm bulte en óór uitstulpings te vou
in die onvoorspelbare wêreld en wêrelde:
allerindividueel bestem, versigtig
soos die slange en opreg soos die duiwe.

want ons weet nie
hoe die sterre hang nie
hulle bots nie
en hulle val nie
en ons
ons stort
bloot
voorsiens
in
ons voortgang
in

 

[© Heilna du Plooy. J’baai 2019]

*

=====================================================

Lumier

 

En jy, tot stilstand gebring

 

deur die trae spoed

van ʼn begeerte: die landskap wat knak,

voue maak, met jou. Iewers elders,

 

hoog, deur die wind

in ʼn stadige valk se sirkelgang gesluit –

 

Daar is melk in die aarde se holtes,

hoor jy, heuning in die lig se gebreekte klip.

 

[© Louis Esterhuizen / Sept. 2019]

*

=====================================================

om tagtig op te verdeel 

(vir breyten breytenbach op sy 80ste verjaarsdag)

 

ons sukkel nie meer met literêre verset nie.

nou drup daar genoeg rooi op ‘n witblaai.

met gesigte teen die wind blaas ons uit

terug na daar waar die onheil broei.

ons boeke laat vure ontvlam,

hoeke so skerp, dit sny die swere oop.

tog is ons blaaie verbande, ons woorde salwend

en ja,

mag ons nooit vergeet dat daar ‘n tyd was

toe jy geen doekies om onreg wou draai nie.

jy het revolusie gedrup en daarvoor …

het jy met ‘n groot hap uit jou tagtig betaal.

 

enkosi, dankie, thank you, merci,

die een en enigste breyten

breytenbach!

 

[© Diana Ferrus. 2019]

*

======================================================

onrus kiekie van breyten

[tussen uys en jan]

 

bruingebrand

in jou winterlandfrokkie

bobaas ontbaasde slaweklokkie

 

om die hele ou spulletjie van ons

se koppe trompop op te dons

 

meedoënloos sonder kies of keur

gesondheid boere

teer en veer

 

wees hom nie ge-nadig

kyk, hy is ons-kuldig

 

[© Pieter Fourie]

*

=======================================================

Sterftejas

’n gedig vir Breyten Breytenbach

 

Deur die nag gekom

verby verlate stasies gereis

daagliks klop die koerier

aan die geelhoutvoordeur

 

omdat die sterfjas

te swaar, te lomp

is vir ’n hemelvaart

stuur sy vrou dit terug

na die onkoloog.

 

Die sieke vra ’n mooier jas

of selfs ’n seremoniële baadjie

’n seeblou lotus borduur deur sy geliefde

nee, ’n lang synagrok van die langoorrivierkonyn

kartel teksture in die varingplek van berge

die middernagson wat sweef deur die singende bome

 

kontinente wat seismies skeur

heeldag voor die kaggelvuur

almal huil, maar niemand

dink aan oleanderspatsels

as die donkerte aan die ruite pluk

of die raaisels van die dood

wat hom skielik uit die bloute pas.

 

Alles van waarde is weerloos.

 

[© Melanie Grobler]

*

=====================================================

 

‘n HANDVOL BREYTEN

 

Almal ken mos die maer man

die een met die groen trui

hy vir wie ons woorddadig al haarloos blinkgevat het

hy wat die drome van ons reis

deur hierdie voorlopige suide

met geheime gedigte

in die deuropening laat staan

 

Maar ken ons hom?

Die ruiter van syn op die perd van lug

die ros van asem wat moes vlug

voor die gedaste menere van ons liederlike nagmerrie?

Hy was skadeloos, maar ons was hom ongenadig.

 

Wat het geword van Bittergesig Buiteblaf?

Hy het aanhou gedigte kug

terwyl hy die swaar klip moes dra

sy kop het bly groei hemelruim toe

met sy ware handskrif een van rus

woordend aan die volmaking

van die wysheid die lieflike die heilige

soos ‘n bergkruin vol sneeu

maar ons het hom genadeloos

te lig ge-yk

te donker ge-sel

gedink sy skaduwee sal klein skuil in sy lyf

 

Wie is hierdie Bullebach?

Hy is die groot voël so groot soos lig

Dié Afrikaanse Vokaal in ons familie van verskeurde klinkers

met ‘n konstellasie van sterre op sy voorkop wat arendsoog

steeds méér sien

steeds murg uit die werwels suig

*

Breyten, ken ons jou?

Of ken ons net die hond se swartvlieërblaf

teen die donker ruit?

Hoe leef jy in hierdie Taal wat jou ge-Judas én ge-Jesus het?

Wees ons, die fokkenvolk, tog genadig

 

Al is daar die kraak en knetter en krimp

van die verbygaan van die lewe

laat die Akashiese voël tydloos

gedigte pik pik pik

teen jou tronkselskedel

op weg na die kû

tot jou vlerke met koel blou windteue vryvlieg

héél in die heelal

 

[© Pieter Hugo. Sept. 2019]

*

======================================================

Louis Jansen van Vuuren

 

Liewe Breyten

 

Ek begin ‘n odegedig te skryf:

 

‘n speedcop sê my op agtien:

jy dobbel met jou lewe

as die naald op tagtig bewe

 

my moed begewe my

eerder, ‘n mondvol van jou eie woorde

as verjaarsdaggeskenk aan jou:

 

‘oopgaandae, vorentoeverstand, nagswerwer en soen

lysternagtegaal, wegvlerk. oerdonker en oerkluis

saamreisengel, weggooibrak en sterre

trapdans, spookvoëls, witgloeimaan en flintroer

besnuffel, handuitsteek, bekrabbel en ‘n pluksel vye

sterfjas, voordagbreekglans en huis-toe

droomkluitjie, botteroog en roetrook

 

ek stuur vir jou hier

die mondklippies toegedraai in papier’

 

baie geluk Breyten

van Louis

 

[© Louis Jansen van Vuuren. 2019]

*

=====================================================

                                                             Marlise Joubert

aanhou beweeg. vir bb

Lead me, guide me to the light of your paper.

Keep me in your arc of acuity. – C.D. Wright

 

die rus is altyd elders –

so word beweer en trap

jy woorde hier en trap jy

son en maan of uile daar

met jou volle tagtig jaar

ontwyk die stilstand jou

genadiglik op hierdie

16de septemberdag

 

so is dit mos –

dan pas die skoen

dan pas dit nie oral skuur

en krap dit metafore uit

druk soms tone teenmekaar

verloor miskien ’n sillabe of twee

op jou bewegingsweg

 

die stilstaan ontwyk ons nog

en ek vier jou geboorte skemerhoog

met elke liewe ou pampoen

en sou die stilte met deurgetrapte

sole skielik uit die bloute arriveer

met of sonder groot fanfare

dan weet ons dit

genadiglik, ook nié

 

die rus is nooit die lewe nie

 

trap dan liefs nog aanmekaar

volg hart-swig-telik steeds die roete

die klein of groter reis

met of sonder buiteblaf

(aan)dadig met gedig en kwas

meedoënloos, mede-

deelsaam gerig

 

die beste skoen is tog ingeloop!

 

[© marlise joubert / sept 2019]

*

======================================================

Mag die jaar wat voorlê skandalig geseënd wees , liewe Breyten!

En ter herinnering ’n gedig oor die tye toe ons waarskynlik op ons heelste was…

 

watervalberaad

                                                     liberation – here I am this first day shimmering bright

                                                     among angel choirs; afar the feathered folk sing psalms

   breyten breytenbach

 

die plat breë groen voorkop van die Zambesi

wat stort en stort     af

af

vallende water

skakels skuim

spattende slierte

hare stromend

rokend

reënboë wat bind   opbind

die damp

die sproei

 

die stomende groen voorkop van die onliegbare Zambesi

 

op die versengende lughawe

anderkant die doeane

Breyten sigbaar tuis op die vasteland

yours now slaked of all dishonour

sy oë eboniet    grys bak baard om die towertong

 

Barbara met die blinkste oë

in dié gedig wil ek jou teen my vashou

jy omarm my weeklagende hart

sê weer: everything will come right

weer: and it will be soon

and you’ll wait for us at the airport

 

Essop maak sy kinders groot in Londen

leer hulle Schweitzer- Reineke sê

hulle enigste land lê net op sy tong

 

Rebecca en Baleka:  ons kyk foto’s

van ons kinders onbevange gesiggies na die kamera

onsself stram op die agtergrond

huise waarin politiek nooit gaan lê nie

 

yours all freaked free in the boweries of the night

 

‘n aparter strofe vir Albie Sachs

donkerblou penstrepe skryf fyn oor die gesig van die vers

Mandela   Mandela  sing Baleka

Freedom is in your hands

 

en die harde stemme van skrywers

en die moeë stemme van digters

vlek die aand die land soos ‘n mat

skiet dit oop aan ons voete

en dit lê  ons land lê tussen ons

deur taal getaal totaal vertaal

deur soveel  trane en trooste verlangend afbetaal

praat ons ons land se nuwe taal ‘n metaallose taal

‘n veelkleurige heel taal se soel soet mense-taal

 

Senzenina – wat het ons gedoen

wat het ons gedoen

yours where dolphins windsoftly wheel

 

die bus rammel   almal gepak   deure toe

en julle bly staan voor die Makasa hotel

ons ry stadig vorentoe

en julle bly staan voor die Makasa hotel

en ons groet en roep en waai en huil

en julle bly staan voor die Makasa hotel

vuiste in die lug

die gesig van Jeremy Cronin kry ek nie vergeet nie

oë opgeskroef onleesbaar

Jeremy in die maroentrui kry ek nie vergeet nie

julle bly staan voor die Makasa hotel

soos ons vorentoe beweeg gaan sy vuis effens los

sy vingers roer asof hy iets wil saamgee wil vashou

julle bly staan voor die Makasa hotel

agter julle die druisende damp van die Zambesi

 

bly staan geliefde kamerade

nou in hierdie vers

ek skryf dit neer soos ek dit onthou

sodat op papier solank

ons een kan wees

en saam kan uitkyk uit hierdie vers

totdat bevryding skuimend druisend oor ons spat

die ballinge terugkeer soos engele of bokke of bome of honde

en ons mekaar omhels

binne en buite

alle vers

 

(Zimbabwe Julie 1989)

 

[© Antjie Krog]

*

======================================================

Johann Lodewyk Marais

 

Wêreldboom

 

Die kolos spel hom uit in tak en blaar,

wat in ʼn ander bestaan groter is

as alles in die sirkel rondom hom.

Heel bo tuur ʼn witkruisarend waaksaam,

bosnagape vreet sy jong lote,

bobbejane verorber sy vrugte

en mieliekewers en boomslange

misbruik sy sagte hout en gasvryheid.

In die soel tropiese nag vlieg motte

om die blomme en vrugtevlermuise

raak-raak met hulle vlerke die stampers,

terwyl ’n bruinhiëna onder draai

en ’n boomeekhoring op en af hol

asof hy iets aan die arend fluister.

 

(Vir Breyten Breytenbach)

 

[© Johann Lodewyk Marais. 2019]

*

====================================================

onkant

al brand
die reënwoude
al skilfer die skubbe
binneste buitentoe
van reptiele af
al kook skilpaaie lewend
in doppe sous

al hou
kapibara’s vyf
minute asem op
al hoor ons
skreeuape drie kilometer ver

sal ons laaste asem
woorde wees
om bome mee te saag
en balke drome en nagmerries
snorkend skuimend bloots
tot satwordenstyd
te ry

ons is saad
van ons soort
ons reis deur ’n woud
van vuurhoutjies en vuiste

skotvry om ons goeiemôres
en goeiewense te krap
in as van verkoolde been

al vlug
luidiere vier meter per minuut
al loei pienk
rivierdolfyne ten
hemele in borrelende
amasoonriviere
al drup korwe was      verskiet
bye in vonke onderweg
na pampoenblomlandskappe

vyf   en   tagtig   duisend
vure in die hand

vier ons woorde wat ons in ’n wip
onkant vir ’n verjaring
betrap

skryf ons

hande in die vuur

dat die gedig ‘haar om mag draai
om die nag in die oë te kyk’

 

[© Susan Smith. 2019]

*

====================================================

‘n Goëllied vir Breyten

(16 September 2019)

 

As die taal ‘n liggaam is

is jy die inkvlek op haar handpalm

vloeiend oor die vlegtende treinspoorgroewe van vel.

Die taal is die skelwit orgidee wat jou met morbiede beloftes verlei

asof jy ‘n insek is.

As jy ‘n rietfluit is, is die taal die verderflike moeras

waaruit windklanke gekerf word.

As jy ‘n wolk is, is die taal die glas

wat jou watergeboorte en -sterfte weerkaats.

As jy ‘n muis is, is die taal die duisterswiepende uil.

As jy ‘n skokbeentjie is, is die taal die slaanstok wat agter die deur skuil.

As jy ‘n rivier is, is die taal jou oewer, die grens wat jy oorstroom.

En as jy steeds ‘n rivier is, word die taal so waar die padda wat manel dra

en in jou woon.

As jy die grond is, sal die taal ‘n tuin wees.

En as die taal ‘n tuin is, is jy die klouterstruik,

die pampoenblom met geel vlerkslae

of hopelik die komposhoop.

Want as jy die komposhoop is – ‘n blareberg, erdwurmdeurwoel –

sal die taal sonder tyding ‘n boord kan word

swaardragtig aan bittersoet woorde.

As jy die vyeboom is,

is die taal die by wat jou bestuif

en as die taal die by is,

is jy die nektar.

Omdat jy die nektar is,

haal ons vandag met dié verdigsels

kaalhand heuning uit die taal

– dwase wat storm waar die duiselgrote engel huiwer –

ons vingers en voelers tintelend van al wat swewend leef en kleef.

 

[© Carina Stander / 2019]

*

====================================================

Ode aan ’n vangriem

Hulde aan Breyten Breytenbach

geskryf in ‘n styl van Pablo Neruda 

 

Oda a un lazo

.

El captor de plumas

de pájaros y sus peculiaridades,

atrapas vacas

rumiando sobre ellos

filosofías

 

Vanger van vere,

van voëls en hulle bekkighede,

jy vang koeie

herkouende aan hulle

filosofieë,

bronsrooi Afrikanerbulle

vang jy aan die uitgeleende been,

keer hom om

bleekpens bo

horings krap

kragtelose

sirkels in die grond,

witbont verse

van Friesland vang jy,

sandbruin verse van Frankryk,

met oë

soos mere

wat lepellê tussen die alpe,

want in baie lande

is dit vroegaand nog donker,

blinkblinde visse

vang jy

onder melkgroen water,

onbevange

oor honde in mense,

mense in hulle toegedinkte

stanings

waar wit latte van slaap

soos ’n hut groei om hulle op,

vanger van woorde

wat vlug soos voëls

weg

van die waarheid

se brand,

kleure kom nie weg

uit jou noustropstrik nie,

sodat die roos

se ruisende rooi klanke

soos kruimels tummel,

jy krul

om ’n ietermagog

wat snuifel

aan ’n miernes

vol waarhede,

oud soos die antikythera dinkding,

en vang hom vas

dat hy praat

deur sy beskubde lippe

van dít wat vroue

weet

wat mans nie weet nie,

grypend na wat ons

almal soek

pluk jy dit in jou

vangende hande en gee ons

vye wat suur word,

maar die liefde,

maar die liefde is soeter as vye,

alles is vliegtig

smeltend, verdampend

in mense se hande,

maar jy met jou

diereriem,

jou vasleggende tongriem

trek dit nader

sparwelende blinkvis

in die net,

jy lig dit uit

omdat die gedig in sy toegevoude hand

’n klippie

versteen soos dromer se skip

beskerm

teen die gekerm

van onthouspoel en sand.

Is daar iets

wat jy nie kan

vasgryp nie?

Wat maak jy

met woorde soos bitter moer

ná die drink?

Dalk kan jy nie

meer die voetspore intrek

wat ingedagte geliefdes geloop het nie,

of die smaak

van jou heel eerste woorde

op papier

nou lank vergane.

Jy raak al dunner, riem,

langer en vattender meer

meer as wat lesendes

in een jaar of meer

kan verteer,

ons groet jou

en jy glimlag terug,

môre donkerbreek-dagbreek,

ligfetus

met handjies en hare platgelek,

en jy praat met stilte,

die sabbatsgeluid van koelte

wat jou nooi om oor

jou eie skaduwee te tree.

Alles wat jy vang,

dankie gebêre in boeke

en dankie

dat ons

die gewone

breyten

kan kry in die mielieland.

 

[© De Waal Venter. Sept. 2019]

*

=====================================================

’n Verjaarsdagsgedig

Vir Breyten 16 September 1939 –

 

Die feestafel kreun onder al

die lekkernye en soet verleidinge;

ook pampoenkoekies word opgedis

om jou te herinner jy is nou tagtig.

Genooides en ongenooides,

moedswilliges en onwilliges,

kwaadstokers en vrededuiwe,

vergun my om julle voor te stel

aan Breyten Breytenbach,

die man met die verweerde groen trui,

glo my tog, hy is nog steeds skadeloos.

 

Op 16 September is ’n seun

met ’n mond vol woorde gebore.

Sy pa was trots op die bulkalf

en sy ma op haar skoothondjie.

Snags voor bedlê het hulle klein

Breyten aan die Here opgedra:

“Here, ons weet nie hoe hy die see

gaan bevaar en hoe sy weg

oor berge en dale gaan kronkel,

met wie hy gaan konkel nie.

Maar wees tog net goed vir

hierdie vreemde woordsmous van ons.”

 

Die trotse Parysenaar het in sy onthou

traanbelope aan sy pa en ma gedink.

Oubaas en Ounooi het gesien hulle spruit

was van speentyd af ouderwets.

Kleintyd het die jongeling reeds

’n lotus met woordstiksels borduur.

 

Die swikswaar taak is aan my opgedra

om ’n lourierkrans met lowergroen woorde

vir die kunstenaar se 80ste te vleg.

Ek smeek Apollo om my krag te gee –

tot behae van die jarige en sy geliefde.

Na tagtig jaar op die woeste aarde

het ek hom in ’n woud opgespoor.

Hy vra of ek ’n ster vir hom sal pluk.

In die sterlig het ek dinge gesien

en gehoor waarvan ek nie kon droom nie.

Sy baard het sy inkennige ken bedek,

maar ek kon sien hy is veel gryser en wyser.

Die grys is die gevolg van al sy seereise,

die wind het die seesout opgeswiep,

sy hare en baard besprinkel en dit so gegeur.

 

Ek het soms by ’n onkreukbare regter

tuisbesoek gedoen. Hy het my na sy

studeerkamer gelei waar ons ure lank

Virgilius en Catullus bewonder het.

Al om die uur het ons onder eed oor jou

fluisterpraatjies gemaak, te bang

vir selspioene met bose gedagtes.

Vra jy wie die regter is? Die eerbare

een wat jou met vyftig rand vir briefsmokkel

en gedigte met vlerke beboet het. Hy het sy geheim

aan my toevertrou wat ek aan jou, tagtigjarige, onthul:

“As ek die regter was, sou ek Breyten vrygespreek het.

Miskien ’n paar rand vir sy ontydige vliegrit.

Hy is tog net ’n dromende digter en skilder – niks meer nie.”

 

Sewe lange jare het jy voorspooksels gesien,

hoe veroordeeldes met “Here, wees my genadig”

asemsnakkend met die geklingel van kettings

galg toe strompel waar die doodsengel wag.

 

Jou drome het jou snags onder vonklig na jou

geliefde in die verte gelei om haar hoop te gee.

Wette kon nie jou skeppingsdrang gevange hou

en die muse het jou nie aan die waansin van alleenheid

se skroeiende verlange oorgelaat nie, maar jou met ’n oorvloed

influisteringe besoek. Vryhand kon jy tydig en ontydig dig.

In ’n visioen het jy gesien: om te lewe is om te sterwe.

Daarom moes jy lewe voor jy sterwe en reik na die ontmoeting:

sange het jou bevryding uit die grot begroet, palms is gewuif,

jou gesig was welriekend en jou eens geboeide hande is gesalf

vir die belofte in volvoering: bevryding na die beminde.

Jy het ná sewe jaar in doodskadu opgestaan om die lewe te vier.

 

Nou beier die klokke klankryk en ek staan met die gedig voor jou

om jou te kroon en jou te vra om op jou digterstroon te sit.

Ek hang ’n mantel om jou skouers waarop pryk: Woordmaker.

Mag jy nog nagte deur droom en skemerwoorde een vir een naderwink.

Mag jou gedigte ons harte altyd verheug en soos die singende son

en sterre ons pad vol skrikgodinne na die ongesiene anderkant lig maak.

 

[© Cas Vos. 2019]

Met vergunning van Naledi. [Vlug van die gees, 2019]

 

===================================================

Yves T’Sjoen, Athol Fugard & Louis Esterhuizen (sept. 2011)

.

Afrikaanse literatuur en de institutionele rol van de boekhandelaar

Bij het afscheid van de boekwinkelbestuurder Louis Esterhuizen

.

Literair veldonderzoek

Schrijvers en uitgevers, critici en vertalers, fondsredacteurs en letterkundigen. Ze krijgen in het hedendaagse literatuurwetenschappelijke onderzoek aandacht voor hun institutionele rol in het vertoog over literatuur. Hun posities worden toegelicht zowel op het gebied van de materiële als de symbolische productie van literatuur. In het Nederlandse taalgebied bestaat toenemende aandacht voor de cultuursociologische context waarin het literaire bedrijf plaatsheeft. De fondsopbouw van literaire uitgeverijen, het discours van periodieken en de literatuurkritiek, de cultuurbemiddelende functie van de vertaler en de (canoniserende) beeldvorming van literatuurgeschiedenissen zijn maar enkele voorbeelden van contextuele benaderingen die vandaag in het vakgebied modieus zijn.

In het schema dat C.J. Van Rees en G.J. Dorleijn opnamen in hun veel geciteerde studie De productie van literatuur. Het literaire veld in Nederland 1800-2000 (2006) worden de onderlinge relaties tussen actoren, instituties en strategieën in het literaire veld aanschouwelijk voorgesteld. Daarin bekleden onder meer literatuuronderwijs, fondsen voor de letteren, bibliotheek en boekhandel een belangwekkende positie. Vooral wanneer het op de symbolische waardebepaling van literaire producten in de publieke ruimte aankomt. De boekhandel is een van de instanties die vooralsnog in het veldonderzoek geringe aandacht krijgt. In het Nederlandse taalgebied ken ik maar enkele voorbeelden. Daarnaast ben ik geïnteresseerd in boekhandelaars die ook schrijver zijn, of beter andersom, auteurs die een tijdlang de kost verdienen met het uitbaten van een boekwinkel. In Vlaanderen, toen en nu, denk ik bijvoorbeeld aan de Antwerpse boekhandel De Brug van Paul de Vree, de legendarische boekhandel van Adolf Herckenrath in de Gentse Veldstraat, het gerenommeerde De Zondvloed van Johan Vandenbroucke (Mechelen en Roeselare), het boekwinkeltje Librairie de la Bibliothèque in Oostende van de Franstalige Belgische dichter Henri Vandeputte en Joris Vriamont als verantwoordelijke van de muziekafdeling in La Lecture Universelle (Brussel). Paul van Ostaijen hield dan weer enkele jaren de Brusselse kunstgalerie A la Vierge Poupine open. Schrijvers moeten aan de kost komen.

Boekhandelaar en dichter

Weken geleden is melding gemaakt van het afscheid van Louis Esterhuizen als filiaalhouder en bestuurder van de voor mij al jarenlang als onweerstaanbaar ervaren Protea Boekwinkel in Stellenbosch. Sinds juli 2002 is Esterhuizen in dienst van Protea Boekhuis (Pretoria). De laatste werkdag van 30 desember 2016, vandaag dus, trekt hij de deur achter zich dicht. Op de Facebookpagina zijn de voorbije tijd foto’s gepost van een afscheidsbijeenkomst in het gezelschap van de medewerkers. Jaren terug, sinds mijn eerste kennismaking met de indrukwekkend volgestouwde boekwinkel in de Andringastraat, was Louis Esterhuizen voor mij een door literatuur begeesterde en bijzonder sympathieke handelaar. De robuuste en zachtzinnige verschijning die ik elk jaar in september de stevige hand mocht schudden.

 Louis Esterhuizen

Later werd hij voor mij de dichter. In het najaar van 2010 stuurde hij naar mijn thuisadres wat die water onthou met op het boekomslag een aquarel van zijn geliefde muze Marlise Joubert. In de gebundelde gedichten is de relatie met en kennis van de Vlaamse poëzie expliciet gemaakt. Zo begint een van de watergedichten, ‘die heiligheid van water’, met een bijna letterlijke referentie aan de beginregel “Zwemmen is losbandig slapen in spartelend water” van Paul Snoeks canonieke gedicht ‘Een zwemmer is een ruiter’. Drie jaar later, in september 2013, overhandigde Louis in Stellenbosch tijdens een diner in de Volkskombuis aan de oevers van Eerste Rivier het “reisjoernaal” Amper elders. Naast Cambridge, Amsterdam en Praag bepalen Brugge en Antwerpen (Berchem) de ruimtelijke setting van de poëzie. Voor wat die water onthou gebruikte Esterhuizen een motto dat is ontleend aan Paul van Ostaijens klassieker ‘Melopee’, ook de titel van het gedicht waarmee de bundel afsluit. In Amper elders wordt in de reeks die reminiscenties bevat aan de Lage Landen wel méér verwezen naar Nederlandstalige dichtkunst (Hugo Claus, Herman de Coninck, Peter Holvoet-Hanssen, M. Nijhoff en Eddy van Vliet). Ik herinner me zeer levendig het gesprek daar aan de oever van de kabbelende rivier – een locus amoenus voor de dichter – over de reis die Marlise en Louis in Europa hebben ondernomen, en de onuitwisbare indrukken van hun rite de passage. Amper elders is er het lyrische getuigenis van. Het bijwoord ‘amper’, zo lichtte hij toe, betekent in het Nederlands zowat het tegenovergestelde van wat in het Afrikaans wordt begrepen. Er zijn vele levendige herinneringen aan ontmoetingen. Zoals die keer dat we Breyten Breytenbachs verjaardag vierden ten huize Esterhuizen en verrassend de theaterlegende Athol Fugard te gast was. Het blijft ongelooflijk dat ik die zestiende september over Tone Brulin heb kunnen praten met een charmante oude man die het theaterexperiment in Vlaanderen vanaf de eerste rij heeft aanschouwd.

 Verjaarsdagviering vir Breyten Breytenbach
16-09-2011
.

Athol Fugard
.

Naar aanleiding van de generositeit die mij telkenmale te beurt viel, ben ik ook méér gedichten van Louis Esterhuizen gaan lezen. Uiteraard in de dikke Komrij, maar ook in periodieken en andere anthologieën. Esterhuizen is de schrijver van voorlopig tien dichtbundels, te beginnen met Stilstuipe (1986). In 2011 is hij voor de doorgecomponeerde bundel wat die water onthou bekroond met de Protea Poësieprys. Zijn debuut is genomineerd voor de Ingrid Jonkerprijs. De gedetailleerde bibliografie, die op de Wikipediapagina kan worden nagelezen, maakt verder melding van zijn betrokkenheid bij de totstandkoming van en de praktische beoefening van “Bekgevegte”, intussen een begrip in de Afrikaanse literaire wereld, en in den beginne een lange loopbaan in het onderwijs.

Afscheid van een icoon

Het afscheid van Louis Esterhuizen als boekhandelaar valt me zwaar. Zelden ontmoette ik zo’n bekwame en innemende boekverkoper – verkoper klinkt in deze context veel te mercantiel. Hij is een bezetene van het boek, een wandelende encyclopedie van literaire anekdotes en bibliografische weetjes, en vooral – zo leer ik uit zijn Facebookposts – een aanstekelijk speurende melomaan. Het is in Louis’ boekhandel prettig kuieren tussen uitpuilende boekenrekken en doorhangende planken waar ik elk jaar bij mijn doortocht nieuwe producties mocht ontdekken. Daarin begeleid door de warme sonore stem en de nimmer opdringerige aanwezigheid van de bestuurder. Mijn privécollectie Afrikaanse letteren heb ik mede te danken aan Protea Boekwinkel en is ingefluisterd door de belezenheid van de plaatselijke boekenchef. Het is frappant hoeveel Louis heeft gelezen, niet zomaar even geproefd of van op afstand verkend. Legendarisch zijn de zaterdagmiddaggesprekken in de boekhandel waar literaire auteurs, historici en andere schrijvers de revue passeren. Recent, in november, was John Miles er nog te gast. Ik vergaap me bij elk bezoek aan de uitnodigende boekenkasten waar fotocollages aan de zijkanten evenzovele warme herinneringen zijn aan druk bijgewoonde boekpresentaties. Met een glaasje Zuid-Afrikaanse wijn. Louis hield het zelf bij, zo merkte hij onlangs op: hij leidde honderden sprekers in, faciliteerde dialogen en verzorgde de promotie. De foto’s etaleren het kruim van de Afrikaanse letteren. Allemaal passanten in de boekwinkel van Louis Esterhuizen, en voor haar pensionering natuurlijk ook Marlise Joubert.

Athol Fugard en Marlise Joubert
.

De vriendschappelijkheid staat mij voor altijd bij en is onlosmakelijk verbonden met het pand op Bergzicht Plaza in de Andringastraat. De boekhandelaar, samen met zijn bijzonder sympathieke crew, was er het uithangbord. Het wordt nu anders. Maar ik weet zeker dat Protea Boekwinkel een baken is voor het letterkundige leven in de Kaap. Dat stempel valt nu eenmaal niet uit te wissen. Althans dat is mijn vurige verlangen.

“Huis toe gaan, ja, ek wil huis toe gaan” (‘Soldatelied’)

Intussen gaat Louis Esterhuizen verder met dichten en vertalen. Ik wens hem vanuit mijn positie van binnenwaartse buitenstaander alle wind in de zeilen.

Voortaan richt mijn aandacht zich op het dichtwerk. De muzikale compositie Die afwesigheid van berge (2014), de jongste bundel, is voor mij zonder meer een hoogtepunt in het dichterlijke oeuvre. Niet alleen compositorisch of stilistisch is Louis Esterhuizen de schrijver van bijzonder werk. Ook vanuit transnationaal perspectief valt er veel over te zeggen. De (expliciete) intertekstuele verwijzingen in Esterhuizens poëzie naar de Lage Landen verdienen uitdieping en in een breder (discursief) perspectief te worden bestudeerd. Als een literair-institutioneel onderzoek in Zuid-Afrika zich richt op de beeldsturende functie van de boekwinkel voor de Afrikaanse literatuur, dan zullen Protea Boekwinkel in Stellenbosch en de charismatische “boekwinkelbestuurder” daarin een prominente plaats toebedeeld krijgen.

Louis komt thuis in de poëzie.

Vale, waarde vriend Louis.

.

Patricia Wauch skryf oor die metafiksionele praktyk as dié praktyk van “fictional writing which self-consciously and systematically draws attention to its status as an artifact in order to pose questions about the relationship between fiction and reality” (In: “Metafiction: The theory and practice of self-conscious fiction”, 1984). Hierdie praktyk is – soos ek in drie vorige blogs aangetoon het – ook ʼn essensie van Ars poetica-gedigte. Die Ars poetica is per definisie ʼn tipe gedig waarin die digter reflekteer oor die digterlike praktyk en meestal oor sy/haar eie praktyk, poëtiese beginsels en die teorieë wat onderliggend is aan die skryfproses. Hierdie blog handel oor ʼn bepaalde vorm van die Ars poetica, naamlik dié gedigte waarin skrywers besin oor die wyse waarop hulle skryf – met ander woorde gedigte waarin besin word oor die skryfhandeling as sodanig.

Waugh se redes waarom skrywers – veral in die postmoderne tydsgewrig – oor vakteoretiese kwessies besin, sluit in klemlegging op die besinnende aard van die skryfproses en die feit dat die eindproduk ʼn artefak is en nie noodwendig daartoe in staat is om die werklikheid (of ʼn deel van die werklikheid) te representeer nie. Die gedig is doelbewus gekonstrueer en is nie ʼn deel van die natuurlike wêreld of die realiteit nie. Die klem op tegniek en teoretiese onderbou van die digter is ook ʼn kenmerk wat reeds (veral sedert die modernisme) in sodanige literêre werke aanwesig is – dit is in sy wese ʼn tegniek waardeur die skrywer die aandag op hom- of haarself vestig en die alom-teenwoordigheid, die onbekende en selfs mitologiese aard van die digter as persoon ondermyn word, hoewel nie ontken word dat prosesse wat buite die begrip en kontrole van die skrywer lê, eweneens by die skryfproses betrokke is nie.

Die gedig waarin besin word oor skryf as proses is in wese ʼn narratief waarin literêre teorie en kritiek geïnkorporeer word om as’t ware die storie van die gedig te skryf. Soms word aannames oor die narratiewe proses of die digproses openlik bevraagteken en ondermyn (byvoorbeld dat “woorde uit die digter se kreatiewe wese vloei” of dat ʼn gedig in sy geheel aan die digter “gegee” en dan in een sitting neergeskryf word). Gedigte oor skryf as moeisame proses is redelik algemeen. Ek fokus op enkele skrywers wat absoluut willekeurig gekies is en gedigte wat sover my kennis strek nog nie in besonderhede ontleed is nie.

Hennie Aucamp se gedig “Proses” in die bundel Teen die lig is die verhaal van hoe ʼn storie tot stand kom:

 

Ek sluimer oor ʼn storietjie

maar laat dit net so lê:

Dit het te min aan inhoud

om hardop uit te sê –

 

tensy ek dit as draadjie

oor ʼn glas laat sak

waarin ʼn stroopsoet mengsel

kristalle daaraan plak

 

en klont en knoets en eindelik

– o lieflike gesig –

ʼn simpel storiedraadjie

tot teesuiker verdig.

 

Hierdie gedig is inderdaad ʼn resep vir die skryf van ʼn verhaal: dit begin by ʼn onaansienlike storielyn, dan ʼn lang fase van rus waarin “soet” dinge op dié storietjie inspeel, tot dit uiteindelik substansie het en as’t ware uitgekristaliseer het tot ʼn lekkerny – ʼn klont teesuiker. In Aucamp se eenvoudige styl met sy treffende metafore word iets belig van die magiese proses waardeur ʼn literêre kunswerk tot stand kom, maar tesame daarmee die vindingrykheid van die skrywer en die oneindige geduld wat die ordinêre koppie suikerwater lagie vir lagie en met presiese akkuratheid tot kristal struktureer.

Die verdigtingsproses word ook deur Louis Esterhuizen as metafoor gebruik in die openingsgedig van wat die water onthou:

 

dat daar altyd ʼn begin is –

daardie yl siddering wanneer korrels

langsaam verdig

en hegting gevind word

 

aan die weefsel wat sagter as grond

in dieptes lê waar dit donker

is en wyd genoeg

vir volgehoue groei

 

tot dit tyd word vir die water

om te breek: daardie eerste moment

wanneer water aan water

geboorte gee en alles weer begin

 

om stelselmatig te vloei na

die kwansuise bron tussen wolke

 

Hoewel hierdie gedig nie eksplisiet van die skryfproses melding maak nie, is dit uit die konteks van die bundel duidelik dat dit wel as sodanig gelees kan word. Ook hier is sprake van strukturering, van elemente wat verdig tot iets wat volhoubaar is. Die breek van die water waarna verwys word, suggereer geboorte, soos Aucamp se gedig die geboorte van ʼn storie suggereer. Ook Esterhuizen se gedig lê klem op ʼn byna mistieke proses wat plaasvind sonder dat die mens/digter met sy nugtere bewussyn daarby betrokke is, maar eweneens op ʼn groeiproses wat moet plaasvind alvorens die gedig afgehandel is en “gebore” kan word. Oor die moeisame proses waardeur die gedig tot stand kom, skryf Esterhuizen in ʼn ander gedig in dieselfde bundel:

 

dat jou pa se pa ʼn delwer was,

kromgetrek deur die jare

van bid oor al die leë panne

 

langs yl strome, uitgewas deur son

en vrou en honger kinders

in ʼn skuiling iewers, nog later

 

die skeefgetrekte sinkdakhuisie

by barkley-wes, jou pa

wat ʼn myner word, by verstek,

 

die diamond driller van drome,

die een wat gate boor

in welkom se eerste skagte

 

vir die uiteindelike verbryseling

van klip met dinamiet en gesin

in die pynveld van virginia

 

waar jy as eersgeborene,

oplaas jou geboortereg verruil

vir woorde, woorde wat jy

 

soms uit die taal uit delf, soms

oopskiet met die geweld

waarmeee jy jóú gesin verloor –

(…)

 

Hoewel die moeisame proses en die pyn wat met die “uitdelf” van gedigte saamhang hier beklemtoon word, maak die gedig – soos die twee voriges – óók melding van ʼn onsienlike, bowe-menslike proses wat sigself in die maak van gedigte voltrek. Die diamant is immers ook ʼn kristal wat deur middel van ʼn uiters tydsame proses diep onder die grond sonder die medewete van die mens voltrek word. Ook die goudkomme van o.a. Virginia en Welkom het lank voor die mens ontstaan in ʼn proses wat inderdaad as ʼn “oopskiet met … geweld” beskryf kan word – ʼn proses wat in duisternis en voor die ontstaan van die mens deur kragte wat sy verstand te bowe gaan, plaasgevind het.

Die “onvoorsiene” moment – mens sou dit seker die oomblik van waarheid of inspirasie kon noem – word in Emma Bekker se gedig “Die digteres as masseuse” verwoord aan die hand van die Bybelse Jona-mite:

 

Eiewys het ek geglo dat Tarsis

my ware wou hê,

 

woorde word gelaai;

woorde word komberse;

woorde word swaarde;

woorde word kerse;

woorde word swaar en lig.

 

ʼn Onvoorsiene storm het my skip gesink

en al my woorde het verdrink.

Maar my hande is gered

en kon voelend ʼn pad deur die vis vind.

Stompgespoel op ʼn vreemde strand het ek begin verstaan –

my hánde moet na Nineve gaan.

 

Die magiese moment in hierdie gedig is wanneer die verteller besef dat woorde alleen nie oor poëtiese krag beskik nie. Iets “onvoorsien” wat die mens nie kan verklaar nie, moet inspeel op ʼn gedig – al is dit dan ook net om alles wat die digter met moeite (maar waarskynlik sonder die numineuse “inspirasie”) self uitgedink het, te laat “verdrink”. Hierdie oomblik van insig lei die digter op ʼn nuwe pad, hoewel dié pad met groot ontbering en pyn gepaard gaan: die digter moet (na die oomblik van insig) nog haar pad “voelend deur die vis vind”.

Dat die beoefening van die digambag met harde werk, mislukkings, terugslae en moeite gepaard gaan, blyk uit die bostaande gedigte. Maar ook dat die muses bestaan – hoewel nie gesetel in die digter as persoon nie. Die “ingee” van die idee wat uieindelik ʼn gedig word, kom blykbaar deur iets soos genade …

Die laaste gedig is een wat oënskynlik hierdie stelling weerspreek. Dit is ook ʼn gedig van Emma Bekker, ʼn tipiese Ars poetica, “Die innerlike mevrou”:

 

Ek wil nie meer my gedagtes in uitgerekte truie indruk nie –

die vet weet, ek is moeg vir uitgewaste uitdrukkings

en gaterige idees wat met dun gare aanmekaar geflans is.

 

Deurdruk en aanhou het my versugting afgespits:

Ek korset my kokketerige denke

in verweefde sinne wat ek met dubbeldraadbetekenis aan mekaar naai.

 

Hoewel dit duidelik is dat die digter skryf oor ʼn bepaalde insig wat sy in terme van haar digterlike styl gehad het en wat sy met ʼn ander tegniek wil vervang, skemer daar ook in hierdie gedig iets deur van die bo-menslike of goddelike, naamlik die sinspeling op die skeppingsproses wat metafories uitgedruk word deur die maak van ʼn kledingstuk en die “dubbeldraadbetekenis” van die slotwoord van die gedig.

Bekker se gedig is inderdaad ʼn tipiese postmodernistiese selfrefleksiewe teks: Die beoordelingsproses aan die hand van teoretiese kriteria word in die eerste strofe deur middel van die metafoor van die uitgerekte, uitgewaste trui uitgedruk. Wauch se stelling wat aan die begin van die blog aangehaal is, naamlik dat selfrefleksiewe tekste doelbewus klem lê op hulle gekonstrueerdheid, word konkreet gemaak deur die digproses metafories gelyk te stel aan die maak van ʼn nuwe kledingstuk.

Andries Bezuidenhout se gedig “In Wellington brand ‘n klavier – ‘n Verleentheidsgedig” en veral die reaksie daarop, is volgens my een van die belangrikste interaksies in ‘n lang tyd op hierdie webblad. Kom ons neem die gesprek verder …

Puin en as

Alles van waarde is weerlo0s

Lucebert

 

In Wellington word ‘n oudste saal

brand gesteek en jy lees: De zeer oude zingt,

lê donkertyd en luister

 

na die dreunsang van vlamme, die gedruis

van woede wat deur ‘n petrolbom

uit hout en staal bevry is,

gesigloos,

 

die ouwêreldse plafon, net-net buite greep

wanneer die beendroë klavier

vlamvat, ‘n allerlaaste akkoord speel

met snare wat

 

pieng! pieng! en jy verbeel jou

grensdrade wat skietgee vir al die wild

om na nuwe kampe

oor te loop,

 

want watter sin –

hierdie vraag wat reeds ‘n antwoord is.

 

(c) Louis Esterhuizen / Oktober 2016

 

Wanneer literêre tekste ter sprake is, impliseer die term mitologisering onder andere die interpretasie en weergawe van ʼn bepaalde wêreldbeeld. Veral in poëtiese tekste waarin oor die aard van die skryfhandeling besin word (Ars Poëtica) hang die mitologisering van gebeure dikwels saam met die verwysing na die oorsprong van die woord, wat ook die Woord kan word wanneer die Johannes Evangelie as interteks betrek word. Hierdie tipe mite aktiveer een van die sterkste argetipiese simbole, naamlik skepping. Onwillekeurig dink mens hier aan die bekende sonnet van Willem Kloos, “Ik ben een God in ‘t diepst van mijn gedachten” waarin die digter, wat ʼn werklikheid in die kleine deur woorde skep, iets ondervind van die wyse waarop God die wêreld uit niks tot stand gebring het deur die Woord. Dikwels word, deur aktivering van die skeppingsargetipe, klem gelê op die gekonstrueerde aard van die kunswerk en word die leser met die metafiksionele vraag gekonfronteer of die wêreld ʼn blote skepping van ons woorde is – ʼn vraag wat in postmodernistiese tye besonder relevant is of was, afhangend van waar ons dink ons onsself tans bevind!

In die openingsgedig van Susan Smith se debuutbundel in die afwesigheid van sin word klem gelê op die wyse waarop die mens deur alle eeue ʼn beeld van homself geskep het en dit vir die nageslag probeer nalaat:

 

graffiti

 

ons is die mitemakers wat in klipskeurgrafte

kelders sarkofae piramides

en meer onlangs

teen elektroniese fb-

en dergelike mure ons narratiewe agterlaat

 

ons is die skeppers van storie-hiërogliewe

makers van palimpseste en herskrywings

skribante van immer wisselende

kanttekeninge, veelvuldige blogs en glosse

teen die gewels en fassades van verganklike strukture

 

ons stook vertelvure in skrikdonker nagte

wanneer die onheil in ons rigting kopknik

tik op verligte palette

wanneer die aardkalbas op ʼn foutnaat in twee

wil bars

 

in die afwesigheid

van sin is ons die Tekensoekers

die glomakers   die fynkykers

wat voor ons vertrek

teen die heelalmuur se mosaïek

ons onthoumerke maak:

 

die betekenis

van ʼn onbelangrike mens

 

In hierdie gedig kom ʼn funksie van die mite aan die orde wat deur Eliade beskryf word, naamlik die mite as openbaarmakende verhaal, as die manifestasie van syn. Dit is myns insiens die kern van Smith se gedig – dat die mens blyke wil gee daarvan dat hy leef of geleef het, ongeag hoe onbenullig dié lewe mag gewees het. Daarom die tallose inskripsies op alle moontlike plekke – inskripsies wat in die moderne era ʼn siek selfbeheptheid op facebook en elders op die internet geword het. Kenners wys juis op die moontlikhede wat moderne media ten opsigte van gefiksionaliseerde “selwe” bied. Die skeppende mag van die woord word “op fb- / en dergelike mure” tot sy uiterste uitgebuit. Dit bied die mens die geleentheid om sy lewe in storievorm aan te bied, om as’t ware die eie ek te skep deur woorde teen mure, deur onsself te herskryf op die model van bekende en beroemde mense. Ook dit is alles aspekte wat met mitevorming verband hou.

Heilna du Plooy se gedig Korinna van Tanagra in die bundel Die stilte opgeskort is gebaseer op die krag van mitiese verhale met hulle argetipiese waarhede wat selfs deur die eenvoudigste mense verstaan word en wat besondere trefkrag inhou:

 

Korinna van Tanagra

 

In ʼn poësie stryd wen Korinna van Tanagra

teen die grote Pindaros en raai hom aan:

“Deur die geliefde mites en verhale van die gode

moet jy met jou mense praat dat hulle jou verstaan.”

 

Sy aansien by die muse in antieke Griekeland

– nege  mans en ʼn enkele vrou wat tydloos goed kon dig –

ter wille, volg Pindaros toe glo die raad, maar kwistig

bly hy uitborduur. Sy wen hom weer, altesaam vyf keer,

 

en sê: “Die digter, goeie vriend, saai nie

met die sak vol saad nie, maar met die hand.”

 

Ook in hierdie gedig wat die skryf van gedigte as tema het, word klem gelê op ʼn belangrike aspek van die mite, naamlik sy gekonsentreerde aard, maar ook op die tydlose inhoud van die mite. In ʼn ander gedig uit dieselfde bundel (Die vrou en die veer) word eweneens kommentaar gelewer op die skryf van die gedig. In hierdie strofe gaan dit oor die misterie van skryf:

 

Hoe lig is die libido, hoe

onverklaarbaar die misterie

van sin wat ontstaan

in die nalaatbaar veerligte gewig

wat die volmak onreëlmatige

ewewig nooit kan ontbeer nie.

Dit is die essensie, die gravitas.

Daarsonder stort ek in duie.

Ook my gedig.

 

Dig as mitevorming sou ewe goed die tema van hierdie strofe kon wees, want mites word dikwels gedefinieer as heilige verhale waarin die misterieuse en die numineuse ʼn bepalende rol speel, verhale wat sin gee aan die onsienlike: hoewel die gedig doelbewus gekonstrueer word en daar fyn gelet moet word op harmonie en ewewig, kan die “onverklaarbare misterie” wat net so ʼn belangrike rol speel in die skryfproses, nooit agterweë gelaat word nie.

Die mite as ontstaansverhaal, soos André Jolles dit verstaan, spreek uit die beginvers van Louis Esterhuizen se bundel wat die water onthou:

 

dat daar altyd ʼn begin is –

daardie yl siddering wanneer korrels

langsaam verdig

en hegting gevind word

 

aan die weefsel wat sagter as grond

in dieptes lê waar dit donker

is en wyd genoeg

vir volgehoue groei

 

tot dit tyd word vir die water

om te breek: daardie eerste moment

wanneer water aan water

geboorte gee en alles weer begin

 

om stelselmatig te vloei na

die kwansuise bron tussen wolke

 

Volgens Jolles is die mite die antwoord op die vraag: “Waar kom dit vandaan” – in hierdie geval dan seker: “Waar kom ʼn gedig vandaan?” Gilbert Durand brei daarop uit deur aan te voer dat die mite ʼn sisteem van simbole en argetipes en skemata is wat die vorm van ʼn storie aanneem. Ek dink dat Esterhuizen se gedig juis dié aspekte van die mite illustreer en diegene wat die bostaande gedig aandagtig lees, behoort in te sien dat letterlik al die simbole wat voorkom, sterk argetipies van aard is: water, geboorte, donker, saad, groei … Ek wil ook beweer dat die skema waarbinne die gedig gegiet is, sterk mities van aard is en herinner aan die magdom skeppingsmites wat wêreldwyd bestaan.

Die skryf van gedigte is – aldus talryke Ars Poëtica-gedigte – sterk mitologiserend van aard deurdat skryf dikwels as skeppingsdaad beskou word, deurdat digters glo dat gedigte in staat is om vrae na die aard van dinge te beantwoord en deurdat gedigte, soos mites, die “ek” manifesteer en na die dood kan laat voortleef. As draers van religieuse waarhede, word gedigte ook dikwels beskou as sin-gewend aan ons aardse bestaan – in ʼn volgende blog meer hieroor.

Louis Esterhuizen gesels met

Marlene van Niekerk oor die digkuns

LE: Marlene, baie dankie vir hierdie geleentheid om aan die hand van ‘n paar vrae oor ons digkuns te kan gesels. Ek weet nie of jy met my sal akkoord gaan nie, maar my indruk is dat daar die afgelope jare ‘n toenemende aantal uiters belowende klompie digters hul toetrede tot ons digkuns gemaak het. Interessant genoeg is dié debuutwerk dikwels die resultaat van ‘n kursus in Kreatiewe Skryfkunde aan ‘n universiteit. Wat is jou mening hieromtrent?

MvN: Ja, jy het gelyk Louis, dit lyk asof  skryfkursusse goed werk:  formele ondersteuning, aanbevole leeslyste, redaksievoorstelle en die dosente se verwagting van gereelde inlewering van nuwe werk lyk of dit vir baie jong digters die nodige aanmoediging gee om formeel te publiseer. Ook om gewoon saam met klasgenote, insluitende Willem Anker en my, te soek na oplossings en uitgebreid idees uit te ruil, kan help om vooruit te kom, ‘n taamlike persentasie van die mense wat by ons klas aansluit is/was ook reeds gevorderde lesers.

Daarby moet ‘n mens voeg dat volgens ons ervaring die meeste jong digters geen aanmoediging nodig het om formeel te probeer publiseer nie. Die vraag bly of keurders, uitgewers, resensente en skryfdosente oral altyd op dieselfde bladsy hoef te wees/behoort te wees/kan wees wat behoorlike kwaliteit en publikasiegereedheid betref.

Die hele begrip van kwaliteit is in ieder geval in flux tans, omdat enigiemand op die web kan publiseer, of hulle werk self kan uitgee sonder enige moeite, twyfel, redaksie of belemmering. En daar kan skynbaar altyd op die web ‘n ontvanklike dankbare gehoor gevind word/gemaak word wat graag in vriendelike toonaarde met die digter en met mekaar gedagtes uitwissel, en dan met ‘n gans ander doel as om oor kwaliteit uitsluitsel te kry.

Miskien moet ‘n mens liewer vra wat die funksie is van die hele verskynsel van poësie, die produksie, die publikasie en resepsie daarvan. Een antwoord kan lui dat dit soos alle kulturele verworwenhede gewoon die sosiale kohesie van die samelewing dien. En wat is die samelewing anders as ‘n lewendige gom van tekens en inligting wat klam en souterig gehou moet word? Miskien is hierdie funksie van poësie op die ou end veel belangriker as die kwaliteit van hierdie of daardie gedigte?  

Kan dieselfde gesê word van vertalings?  Al dadelik lyk dit asof die kwessie van kwaliteit weer kop uitsteek. Mens kan vinnig sien of ‘n vertaling versigtig en nadenkend gedoen is, of dit onhandig en verbeeldingloos is en of dit met adekwate vaardigheid en vindingrykheid gedoen is. Meestal word ‘n korpus poësie wat oorweeg word vir her/vertaling van meet af aan op kwaliteit geselekteer en word die kwaliteit van die vertaling self sterk in ag geneem by die formele publikasie daarvan. Mens kan jou kwalik voorstel dat ‘n swak hervertaling van, neem nou maar ‘n ekstreme voorbeeld, Shakespeare se sonnette in Duits, sommer maklik gepubliseer sal word deur ‘n ordentlike uitgewer.

Ek begin hier oor vertaling omdat ek graag jou mening wil hoor oor oefeninge wat ek deesdae heel eerste doen met jong digters wat in Afrikaans werk, ook op derdejaarsvlak. Ek gee vir hulle vertaaloefeninge van goeie Engelse gedigte. Dan kan ek dadelik sien of hulle poësie kan lees, of hulle enige nosie het van verstegniese kwessies rondom patrone van klem op sillabes (metrum), of hulle ‘n woordeskat het, en of hulle hul moedertaal met enige verve en vindingrykheid kan hanteer. Dikwels verstaan hulle glad nie waarom hulle hierdie vertaaloefeninge moet doen nie en vind dit ‘n mors van tyd omdat dit vele vele pogings kos voordat daar iets uitkom wat nagenoeg by die oorspronklike gedig kan kers vashou.

LE: Jy vra my na die gebruik van vertaling as deel van ‘n kursus oor skryfkunde? Wel, ek is geen akademikus nie, maar ek vermoed tog wel dat hedendaagse (Afrikaanse) digters nie genoeg kennis neem van wat op die internasionale verhoog gebeur nie. Uiteraard kan hulle hierdie digkunste in die meeste gevalle slegs deur middel van vertaling beleef. Wie is dit wat gesê het: “Elke leser van ‘n gedig is die mede-skrywer van daardie gedig”?! Vertaling (of meer korrek “omdigting”) is ‘n integrale deel van daardie proses. Hoe besluit jy watter digter en/of gedig by jou kursus betrek word? Is jou oogmerk om primêr verstegniese aspekte oor te dra of probeer jy ook iets van ‘n “ander-manier-van-kyk” daardeur te vestig?

MvN: Ek dink jy is reg Louis, digters hier is soms nogal geïsoleerd, en onbekend met wat in ander tale aangaan en aangegaan het. As ek begin met die vertaaloefeninge kies ek dikwels gedigte van bekende digters uit die Engelse kanon, soos byvoorbeeld Hughes, Larkin, Heaney, Elisabeth Bishop, Sylvia Plath, Eavan Boland, met ander woorde poësie wat nie te moeilik is nie, en met duidelike oriëntasie in tyd en ruimte en stabiliteit in die stem; ek gaan nie beginners dadelik postmoderne gedigte of werk van Language Poets laat vertaal nie. My plan met vertaling is drieërlei: om studente te dwing om buite Afrikaans om, goeie gedigte te lees; tweedens om ‘n gewoonte te skep van skrap – mens moet baie skrap as mens vertaal, gewoon omdat jou vertaalkeuses nog nie voldoende is nie. My derde plan daarmee is ‘n ouderwetse een, naamlik taalverbetering deur taalinspanning. Ek glo nie mens kan goeie gedigte skryf as mens nie jou moedertaal formeel baie goed ken en in al sy registers uitstekend kan besig nie, alleen dan kan jy interessante maniere vind om af te wyk van normale taalgebruik, daarmee kom jy dan by een soort definisie van poësie, naamlik dat poësie afwykend of “verhewigend” is, en daarom moeilik om geskryf te kry en op ‘n bepaalde manier moeilik om gelees te kry, en dit alles natuurlik ten einde bepaalde subtiele insigte te wen of moeilike sinnelike of serebrale plesiere te beleef.  

Daar is baie mense wat met my sal verskil hieroor, hulle sal sê dis ‘n uiters elitistiese opvatting wat ek het, en dat mens  as digter net oor ‘n kommunikatief gangbare graad van taalbeheersing hoef te beskik en nie daarvan hoef af te wyk as jy gedigte skryf nie. Dieselfde mense sou dalk aanvoer dat hoe nader jy aan spreektaal kan bly hoe beter jou gedigte sal wees. Vele sal meen dat gedigte veral nie moeilik moet wees om te skryf of te lees nie, dat almal dit moet kan skryf en dat almal dit moet kan lees. Hierdie gedemokratiseerde poësie sou dan ook, volgens sommige, die engiste goeie poësie wees, alles wat moeiliker is, langsamer tot stand kom en stadige, noukeurige lees verg, sou verwaarloosbaar wees en sou behoort tot die ryk van die troglodiete.

Sal ons dan maar sê daar is plek vir alle soorte poësie en  dit waarvan jy nie hou nie sit jy rustig terug in die rak en lees liewer iets wat tot jou spreek?

Met ander woorde, sal ons sê dis ‘n kwessie van smaak en ons vermy die kwessie van kwaliteit omdat dit slegte maniere is om daaroor te praat?

Of is juis die gesprek oor watter poësie goeie poësie en watter poësie swakker is, miskien ‘n essensiële deel van die algemene funksie van die veld van poësie? Sou debatte oor die kwaliteit van poësie die sosiale kohesie van die samelewing verstewig?

Miskien kan ‘n vergelyking met (ja) rugby verhelderend wees. Almal kan rugby speel soos hulle wil, dit het ‘n belangrike sosiale funksie dat almal dit kan doen op allerlei vlakke, maar deel van die funksie is ook dat daar soms uitmuntende rugby gespeel kan word op ‘n hoë vlak en dat mense dit daaroor eens kan wees of nie. Goeie rugby is trouens nie noodwendig rugby wat “wen” nie. ( Maar as mens aftjop omdat die Iere telkens die bal afvat as mens daarmee op die grond rondkruip dan is dit verloor sonder enige styl en dis erg, hoor.)

Ek hou self van rugby wat ‘n mooi stewige klassieke ritme bevat maar dan daaroorheen kan improviseer en speels, kansvatterig en vlugvoetig is en vol verrassings, en ek hou daarvan as die bal vinnig beweeg in die agterlyn en gou by die vleuel uitkom wat oor merkwaardige spoed en systappe moet beskik. Ek hou daarvan as die bal via kombinasies van fopskêrbewegings en skynuitgeeë  beweeg en ek hou daarvan as skoppers hulleself ongemerk posisioneer en onmoontlike skepskoppe waag. En as ek na sulke akrobatiese verbeeldingryke rugby kyk van uitmuntend geoefende spelers wat hulleself duidelik gate uit geniet, weet ek altyd twee dinge, ‘n bepaalde sensibiliteit is onder al die spelers vaardig en hulle wil die sensibiliteit uitleef en tweedens die spelers is fiks en lus en vol boontjies. Hulle kan in twee, drie minute in “flow” geraak, weet ek, en dis lekker. Rugby wat vasval in ‘n vrugtelose voorspelbare geskop, geen ritme het nie, en met konserwatiewe, vrugteloos-herhaalde binnetoemalery van die voorspelers werk, terwyl die agterlyn nie benut word nie, en laasgenoemde ook nie die savvy het om die bal uit te grawe tussen die dik dooie boude en daarmee te gaan hardloop nie, vind ek vreeslik om na te kyk. Geen lug en geen lewe, net jockstraps en doodsverlange.

En soms  is die kinders wat in die skemer op ‘n stowwerige veldjie touchies speel nog die heel mooiste, daardie kaalvoet-onderskeppertjie wat sy kans sien om deur die hande te kurktrekker en die bal tussen die twee ou bloekoms te gaan plant.

Nou weet almal dadelik van watter soort poësie ek hou! Maak dit saak? Solank iemand tog net ‘n glimlaggie kry en besluit om ons kursus te kom volg. Die groot “rugbybundel” (ahem) moet nog geskryf word en waar is ‘n beter plek as Stellenbosch? Daar kan jy elke middag, synde skuins of haaks of bloot net rugbyminnend, langs die veld sit en kyk na hoe lenige jongens in die blom van hul lendene hul bewegings polys.

Laat niemand sê ek het nie my bes probeer om studente te werf nie.

LE: Marlene, volgens jou antwoord hierbo blyk dit dat verskeidenheid, hetsy ten opsigte van tematiese aanbod én stem, waarskynlik die bloedlyn van ons digkuns is; beskeie soos dit is. Hoe slaag julle as aanbieders van skryfkunde daarin om hierdie diversiteit te handhaaf?

MvN: Wel, ons sien nou nie soveel digters dat ons ‘n direkte invloed kan hê op die verskeidenheid in die Afrikaanse verskuns nie … Ons probeer wel om verskeidenheid nie net aan te moedig tussen digters nie, maar ook in een en dieselfde digter. Wat al klaar baie help is dat Willem en ek soms heel verskillende dinge lees en ook soms oor aspekte van ‘n teks kan verskil. Ons dink dit is baie goed vir die studente om die soort meningsverskil waar te neem en om meer as een smaak en meer as een perspektief te kry. Maar niks help so goed soos lees nie.

As ‘n mens deur die Norton Anthology blaai, sien jy daar is nie eintlik iets soos ‘n “algemene” poësie nie, elke digter maak sy eie persoonlike vingerafdruk. ‘n Mens probeer dus altyd agterkom wat die student se eie stem/styl en inhoudelike belangstelling is, mens probeer vasstel hoe wyd die studente oor bepaalde sake gelees of gedink het en probeer bronne van idees en kennisvelde oopdek wat hulle sal prikkel om verder te lees. ‘n Mens probeer ook om die student sy eie innerlike verskeidenheid te laat agterkom en te verken. Sommige studente het nog maar baie min ontdek van wat in hulleself skuilgaan en ook byvoorbeeld nog glad nie agtergekom dat hulle van moment tot moment van hulleself kan verskil nie. ‘n Mens probeer om hierdie dimensies te ontsluit deur bepaalde oefeninge, maar dit bly uiteindelik die digter se eie taak om te groei.

‘n Mens doen verder ook dikwels redigering om te wys hoe gedigte verskillend kan wees met slapper of meer styfgetrekte reëls. Daar is soms by digters ‘n neiging om informeel en praterig te skryf sonder dat hulle dit presies so bedoel en sonder dat hulle die informele taal presies en opsetlik kies en in besonderhede ontwerp. Ons probeer altyd sê: as jy ‘n lakonieke gedig skryf moet dit ‘n ontwerpte lakoniekheid wees en nie toeval nie. Op dié manier kan ons die student help om helderheid te kry oor watter soort gedig hy of sy skryf, en hom op die manier help om self verskeidenheid in sy of haar eie werk op te soek.

Dieselfde geld vir verskeidenheid in taalgebruik. Dikwels kry mens by beginnende digters ‘n onbewustheid van basiese dinge soos versritme (wat iets anders is as metrum), onsensitiwiteit vir vokaalverspreiding en konsonantverpreiding, onkunde oor die effekte van kwart- en halfryme, dikwels ‘n onhandigheid met sintaksis en korrekte voorsetsels, ensovoorts. Weereens: alles is moontlik. Indien iemand met opset en ter wille van ‘n bepaalde effek verkeerde voorsetsels en sintaksis wil gebruik, is dit wat my betref honderd persent in orde. Ek soek net altyd na opsetlike en doelbewuste patrone wat met enige vaardigheid neergesit is, en wel omdat ek dink dat ontwerpte patrone, onder andere, essensieel is indien ‘n mens iets as ‘n “werk” wil herken of beskryf.

Uiteraard sal daar baie mense wees wat sê mens moet juis nie probeer om ‘n “werk” te maak nie, mens moet eintlik net presies probeer registreer wat dit is wat in taal rondom jou gebeur (byvoorbeeld in gesprekke, nuusberigte en advertensies) en grepe daarvan so direk moontlik siteer sonder alteveel eie inbreng, dit alles om veral die vermeende “realiteitshonger” van lesers te bevredig. Baie digters dink dat “oorspronklikheid” en artifisialiteit (artifice) in die digkuns volledig verwerplik is en sien enige teken van ‘n bewustelik aangebragte patroon of “verhewigde taalgebruik” as die reinste reaksionêre konserwatisme. So be it. Onthou, die meeste kunstenaars is aandagvrate. Op die ou end probeer kunstenaars die grootste moontlike impak maak in die veld. Daarvoor moet hulle telkens met iets aandagtrekkends vorendag kom. Ten einde dit reg te probeer kry, probeer hulle baie verskillende en soms ook ongelooflike dinge, en dit kan insluit om so gereeld as klokslag herkenbaar dieselfde soort werk uit te stal net om op die kaart te bly, of dit kan wees om op skokkende wyse af te wyk van enige “aanvaarde norm” en verder alles tussen hierdie twee uiterstes. Die idee is by sommige om onthou te word na jou dood, hoe dan ook. Sommige maak selfs skandes en pleeg misdade, vandaar die nosie van die sg Herostratos-kompleks in die kuns. Die dood en die verganklikheid is vir sommige ‘n ysere aanmoediger en die hele skryfhandeling is een uitgesproke tematiese en vormlike toernooi met die dood en die “Niet”. Dit voel vir my erg negentiende–eeus, moet ek sê. Dikwels kry ‘n mens ook dat kunstenaars slegs in, vir en uit lewensbevestiging werk, dit is mense wat Basho se wyse uitspraak probeer uitleef: aan die sonbesie se lied hoor jy niks wat daarop dui dat hy sal doodgaan nie.

Dikwels beveel ons spesifieke digters aan, veral ook buite die Afrikaanse poësie, (Willem ken heelwat eietydse Amerikaanse skrywers en digters en ek ken weer ‘n paar Nederlandses) ten einde studente bewus te maak van wat alles moontlik is aan soorte gevoeligheid en soorte van omgaan met taal en gedagtegoed. Soms skryf ‘n student vanself  heel verskillende soorte tekste/gedigte en ons moedig dit aan sodat hulle verskeidenheid (byvoorbeeld van vorm en lengte om mee te begin) as ‘n deug kan ervaar en nie gaandeweg verval in eenselwigheid en herhaling van tema en woordeskat nie. Miskien kan mens met “verskeidenheidsopleiding” probeer voorkom dat ‘n jong digter aanvanklik met ‘n briljante nuwe styl kom en dit weer en weer sonder veel ontwikkeling herhaal, omdat dit aanvanklik so suksesvol was en nie agterkom dat dit  met verloop van tyd flouer en flouer word soos blousel wat uitwas nie.

LE: Wat sal jy sê as iemand van mening sou wees dat die idee van akademiese skryfkursusse eintlik onvanpas is om die kunstenaar en verskillende soorte kunstenaarskappe te stimuleer, dat kunstenaars so min as moontlik met akademici en universiteite te doen moet hê, dat hulle in feite so min as moontlik met literatore of kritici te make moet kry as hulle vry wil ontwikkel en hulle spesifieke talent en spesifieke artistieke temperament die vrye teuels wil gee, of daardie temperament nou geteken word deur ’n liefde vir verskil en verskeidenheid, en of dit geteken word deur heropname en herhaling van ‘n basisinhoud en -styl

MvN: Dis vrae wat baie mense stel en ek is bly ons kan hulle hier vra en bespreek. Wanneer Willem en ek oor ‘n rukkie hierdie onderhoud opvolg met ‘n verdere dialoog, sal daar waarskynlik nog ‘n hele klomp sake in hierdie verband te sprake kom. Hier solank net die volgende: my stelling hierbo oor eenselwigheid en herhaling is ‘n opvatting waarmee nie alle letterkundiges noodwendig sal saamstem nie, omdat, as hulle eenmaal ‘n digter of skrywer se styl en tema herken en omskryf het, hulle dit as ’n vorm van dislojaliteit, (van die digter aan sigself –  of aan die poësiekritiek), of as ‘n “gebrek aan eenheid” of ‘n soort “losheid” beskou as die digter in verskillende style skryf, uit verskillende tradisies put, en verskillende woordeskatte, registers en bestaande of ongebruiklike of volledig versonne taalvariante aanwend. Dit is ‘n rare verskynsel in die Afrikaanse literêre omgewing dat sommige lesers skynbaar ‘n hekel het aan verrassings, skokke, afwykings of ongewoonheid, byna asof ‘n skrywer/digter se gehegtheid aan sy eie verbruikersmerk (soos baked beans van Koo) die deurslaggewende kenmerk van gehalte sou wees.

Daar is trouens nie baie mense wat die enigsins teen-intuïtiewe insig sou hê dat ‘n volgehoue produksie juis van heel verskillende soorte werk dalk ook op ‘n betekenisvolle stryd met die eie ego kan dui nie. Ek dink Sybren Polet se interessante boek De creatieve factor is hierby van belang en ek beveel dit ook aan vir baie van ons studente sodat hulle iets kan begin verstaan van die narsisme wat alle kunstenaars (behalwe miskien outentieke Boeddhistiese haikudigters) dryf: byvoorbeeld die uitryg van eindelose alter ego’s tesame met die heropvoering van die een enkele dwingende onderliggende private mite wat taamlik onvermydelik elke werk besiel. Die kuns vir sommige skrywers is om hierdie eenheid van die gemoed direk en onverdund uit te speel in agtereenvolgende werke wat dan begin lyk na een lang totaalskepping. Sommige hou so iets vol verby alle grense, meestal uit ‘n misplaaste opvatting van die uitsonderlike waarde van hulle siel. Andere eksperimenteer met soveel as moontlik verskillende verpakkinge van hulle goedjie, waarskynlik uit ‘n misplaaste gevoel van skaamte. Albei is myns insiens ewe egosentries. (Let wel ek gebruik “egosentries” en “narsisme” hier deskriptief en nie veroordelend nie – Marcuse in One-Dimensional Man verduidelik mooi waarom ons geen estetiese kultuur sou hê sonder narsisme wat hy juis positief verstaan nie.)

Of dit goed of sleg is vir ‘n kunstenaar om te verstaan wat dit presies is wat hom/haar in wese besiel, is natuurlik  die vraag. So ‘n selfverstaan is in elk geval net altyd ten dele, en is binne bepaalde opvattings van selfbewussyn selfs grotendeels onmoontlik. ‘n Mens is ook bewus daarvan dat baie kritici dink dat kunstenaars slegs suksesvol kan wees indien hulle volledig blind vir hulle eie diepste dryfvere of oortuigings is. (Anders is daar byvoorbeeld nie genoeg werk vir die kritici nie….) Of dit nou die psigologies “blinde” kunstenaar is wat sigself sonder veel selfrefleksie tot satwordens toe herhaal en of dit die min of meer verligte en selfbewuste een is wat vanweë skaamte en verleentheid en beskaambaarheid of anders uit inhiberende perfeksionisme met weinig vorendag kom, of volledig stilval, die feit bly staan: an artist’s life is not an easy one om Gilbert en Sullivan se liedjie verkeerd aan te haal.

Ek dink die rol van teoretiese inbreng in die akademie en die verbreding van die skrywers en digters se leesagtergronde en die kritiese redaksie van hulle skryfwerk is maar eintlik om die maak-handeling te kontekstualiseer en te kompliseer. Die idee is om ‘n kritiese en self-refleksiewe skryfpraktyk te bevorder: vir wie skryf ek? Hoekom skryf ek in ‘n bepaalde taal? Wat is my opvatting oor taal en oor betekenis? Hoe is my verhouding met die idee van ‘n “mark”. Wie is my ideale leser? Skryf ek om te verduidelik wat ek dink of om uit te vind wat ek dink? Waarom en wanneer gebruik ek gewone funksionele taal en waarom en wanneer gebruik ek taal wat streng ontwerp en afwykend is van gewone taal? Waarom hou ek van bepaalde skrywers meer as ander? Hoe bepaal my klas, ras en geslag my skryfwerk? Wat is die materiële en ideologiese moontlikheidsvoorwaardes van my produksie as skrywer? Dink ek ek het ‘n “rol”? Dink ek ek het ‘n “verantwoordelikheid”? Wat sê ek vir politiek korrektes wat wil hê ek moet politiek korrekte gedigte skryf? Wat maak ek as mense my werk voor hulle politieke karretjie wil span? Is dit my taak om identiteit te bevestig en te omlyn of is dit my taak om alle identiteit te bevraagteken en te ondergrawe? Waarvoor is ek bang in die skryfbesigheid en waarom? Wat verskaf my vreugde in die skrywery? Kan ek dit vertrou?

Te veel selfkritiek is uiteraard nie goed nie. Dit moet gebalanseer word deur lewenslus en vitaliteit en robuuste waagmoed en veral die vermoë om jou te verwonder aan dinge, en veral die verdere vermoë om jouself in ‘n toestand te kry van invoelende partisipasie aan wat ook al, wind, wolke, skreeuende optogte. As gevoelige verbeeldingryke vereenselwiging ontbreek sal al die korrektheid en selfrefleksie in die wêreld nie help om van jou ‘n skrywer of digter te maak nie. Jy sal net ‘n prediker of ‘n profeet of ‘n moreel hovaardige boodskapper bly en dit maak almal op die ou end naar. Mens weet mos: beter wete, oordeel, doem, mens raak mos kotsmislik daarvan.

Oor kunstenaars wat selfkrities is omdat hulle hulle kan verbeel wat moontlik is nog die volgende: vergelyk die Russiese pianis Grigory Sokolov wat weinig opnames gemaak het en selde in die openbaar opgetree het, en aan die Duits-Argentynse dirigent Carlos Kleiber, ‘n geniale musikus wat  relatief min gedirigeer het en wat sigself vir lang tye afgesonder het. Maar as hierdie twee wel die keer uitgekruip het om in ‘n konsert te speel, of te dirigeer, was dit meestal ‘n gebeurtenis van elektrifiserende kwaliteit wat gespreek het van uitvoerige voorbereiding en konsentrasie, en wat dikwels nuwe interpretasies van komposisies gebied het. Kyk maar hier https://www.youtube.com/watch?v=vPNDjiem27M  en  luister na https://www.youtube.com/watch?v=zqdMlOhb3j0&index=42&list=RD2pb7-3K92bg

Let wel, ek maak bogaande opmerkings oor musiek slegs as belangstellende leek en nie as ideologiekritiese musiekkenner nie. Ek is doodseker dat sommige akademici beginselprobleme sal hê met enige kuns wat formeel bemark word, en met enige musiek, selfs van bogenoemde musici, wat in ‘n kommersiële konteks in konsertsale en op cd’s verkoop word. Vanaf die tyd van Adorno is sulke geleerdes beter in die verduideliking van hierdie gesigspunte as in dirigeer of klavierspeel voor ‘n klomp mense, maar so het elke diertjie sy plesiertjie.

Om te rekapituleer: sou ‘n omvangryke eenselwige artistieke ekspressie oor ‘n hele leeftyd lank beter wees as ‘n beperkte ekspressie oor ‘n kort leeftyd wemelend van wendinge en verskille? Ek dink daar is plek vir altwee. Dit hang maar net af, soos Spinoza sal sê, van ‘n spesifieke organisme (die conatus) se unieke maniere om te volhard in sy bestaan en op sy beste te probeer floreer in sy veld (“haar” veld ook, uiteraard hier bedoel).

LE: Daar bestaan verskeie skryfkursusse wat deur verskillende universiteite aangebied word. In welke mate bestaan daar onderlinge skakeling tussen julle, of loop elke kursus maar by die lig van eie oë?

MvN: Ja, ek dink daar is nogal verskille in vereistes en in aanbiedingswyses, maar dit is ook goed. Willem en ek bly min of meer op die hoogte deur soms as eksaminators op te tree vir MA’s in skryfkunde wat by ander universiteite soos Wits en Kaapstad geproduseer is en ons neem deel wanneer skryfkundedosente van ander universiteite vraelyste stuur om akademiese navorsing oor sulke kursusse te doen. Ek weet Henning Pieterse van UP (tans by UV) het al sulke navorsing gedoen en daar was ook al ‘n kongres by Rhodes en ook by Bloemfontein oor die onderwerp waar dosente verskillende aanpakke kon bespreek. Op die ou einde is wat saakmaak of die werk van studente publikasie haal. Die spesifieke pedagogiese tegnieke wat mense uitdink om studente te prikkel en te dril is vir my besonder interessant. Sommige mense glo dis volledig onnodig, mens moet net ‘n passiewe onoordelende leser wees wat ‘n bietjie kommentaar lewer. Ons eie ervaring is dat lewendige interaksie en gedetailleerde terugvoer uitstekend werk vir nuuskierige, leergrage studente. Dit hang natuurlik ook af van die karakter van die studente en die dinamiek in die klas.

LE: Uiteraard volg ‘n student hierdie kursus met die oog op publikasie. Wat is jou ervaring ten opsigte van uitgewers se ingesteldheid teenoor manuskripte wat as resultaat van jul kursus vir moontlike publikasie voorgelê word?  

MvN: Dit wissel. ‘n Student van ons het al werk voorgelê aan ‘n uitgewer wat dit afgewys het, en toe word dit binne enkele dae deur ‘n ander  uitgewer opgeraap en wen toe ook nog sommer ‘n debuutprys. Dit hang dikwels af van die menings van keurders. Ons is oor die algemeen strenger as uitgewers en hanteer ander soorte van maatstawwe as die kommersiële maatstawwe. Ons beleid is dat ons akademiese grade met die bes moontlike uitkomste afhandel. As die student na afloop van die studie met sy of haar manuskrip na die uitgewer gaan, is ons nie meer in die prentjie nie en dan is die uitgewer verder sy redakteur. En dit is hoe dit moet wees.

LE: Ter wille van voornemende studente: kan jy ‘n uiteensetting gee van die prosedure en/of vereistes waarvolgens ‘n voornemende student by julle vir ‘n Magister-graad kan registreer?

MvN: Ons toelatingsvereisteis is ‘n Honneursgraad in enige taal. Studente maak ‘n voorlegging wat ons elke jaar teen 1 Oktober moet ontvang. Dit moet bevat: veertig bladsye prosa of twintig bladsye poësie, ‘n opsomming van die voorgenome eindprojek, ‘n motiveringsbrief d.w.s. die redes waarom die aansoeker die kursus wil volg, plus ‘n volledige CV. Op grond van hierdie voorlegging besluit ons departementele keuringskomitee of ons die student gaan toelaat. Indien wel, doen hy of sy formeel aansoek by die universiteitsadministrasie. Studente wat nie oor ‘n Honneursgraad beskik nie, kan ook aansoek doen, en word op grond van hulle voorlegging gekeur en kan verder via ‘n spesiale toelatingprosedure toegang kry tot die kursus. Hiervoor moet hulle ‘n akademiese artikel oor ‘n literêre onderwerp saam met hulle skryfwerk voorlê, en/of eers ‘n jaar lank onder ons leiding werk aan ‘n tipiese groot Honneurs-navorsingsopstel waarvoor hulle ‘n goeie gemiddelde punt moet kry. Laasgenoemde akademiese inspanning moet hulle voorberei om uiteindelik die teoretiese en analitiese mini-tesis te skryf wat saam met die skryfprojek voltooi moet word. Die student kan binne bepaalde grense kies of die skeppende skryfwerk, of die akademiese tesis die swaarste moet weeg by die beoordeling. Dit doen ons om ten einde alle soorte van talent die beste kans te gee in die kursus.

Ter afsluiting: enigiemand wat die teks hierbo lees sal moet vasstel dat dit bepaalde Westerse (Eurosentriese en miskien selfs Romantiese) nosies van die kunstenaar as individu in die samelewing is wat hier deurspeel en dat dit ‘n enigsins klasgebonde verwysingsveld is wat hier bygehaal word. Bepaalde beperkte opvattings van die digkuns is daardeur ewenseer onvermydelik. Dit is egter hierdie tradisies en opvattings waaroor ek die meeste kon lees in my lewe en waaruit ek  kon leer, ek gee nie voor om meer as oppervlakkig op die hoogte te wees van selfs maar ‘n klein monster van ander waardevolle tradisies nie, en daar is vele waarby mens kan leer as jy jou wil verdiep in ander tale en kulture, soos byvoorbeeld: Japannese doodsgedigte, rituele gedigte van die sout-rapers van Tibet, en orale tradisies van Afrika met ‘n sterk gemeenskapsverworteldheid. Poësie kan op vele maniere sosiale kohesie dien, nie net in omgewings soos poësie”feeste” met sushi nie.

(Ek wag dus nog steeds op die griots van Orania om hulle verskyning te maak, en tot dusver het ek nog net gehoor van die Odusseus van Verwoerdburg.)

Maar daar is ‘n ander konteks van kohesie wat ek wil byhaal, een wat van altyd af bestaan, maar wat mens bewustelik kan begin kultiveer. Iewers het ek gelees van ‘n pigmeestam in Midde-Afrika wat slegs musiek maak as die reëntyd aanbreek en die paddas en krieke begin klink. Hulle maak dus hulle musiek slegs saam met ander lewende wesens, nooit alleen as mense nie. Dit klink my besonder gepas om  hierdie soort aansluiting te soek, en jouself as digter radikaal in ‘n wyer biosemiotiese konteks te begin verstaan.

http://www.jstor.org/stable/10.1086/661708?seq=1#page_scan_tab_contents. Vergelyk die Routledge Companion to Semiotics (red. Paul Cobley) as ‘n pragtige toeganklike inleiding. https://books.google.co.za/books?id=iduOAgAAQBAJ&pg=PA35&lpg=PA35&dq=biosemiosis+sebeok&source=bl&ots=qTEpR23caP&sig=k13-D1o5Y5Ch4r27ZL2DsQI3sbQ&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi20fG3s6jNAhXMCMAKHTxuCzUQ6AEIOjAH#v=onepage&q=biosemiosis%20sebeok&f=false

In hierdie verband is ‘n “gepaste” etos, modus en stem vir die digter van die Antroposeen ‘n ander kwessie wat ondersoek kan word. En hiermee saam hang die vraag hoe mens energiek, krities en verbeeldingryk weerwerk kan lewer teen die verbruiksdwingelandy van die gevorderde kapitalisme, teen die onaflatende druk om steeds makliker verteerbare, hapklare, snelvoorbereide brokke op te dis as poësie in  “global English” wat die meeste mense verstaan. Miskien moet mens eerder praat van die Kapitaloseen en teruggryp na Orfiese en anargistiese wortels om die mensonterende gedonder van die konsumpsiemaatskappy in jou klein hoekie saam met jou subversiewe swerm mineur-mededigters te probeer beveg. ‘n Mens kan natuurlik ook as skrywer die heersende politieke diskoerse in ons vaderland probeer aanpak, die belangrike sal dan wees om die nuwe dekadente sosiale normatiwiteit wat die regering probeer afdwing te begin ondergrawe, (miskien deur graffiti van ministers se uitsprake op mure te skryf. Waar is die dae toe ons “P.W. Botha is not a lesbian” op The Mixer-koffieshop se muur in Melville geskryf het, ai.), hulle agenda is  immers nie los te dink van die mondiale finasiële kapitalisme nie. http://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2016-06-10-the-morphogenesis-of-a-post-apartheid-political-normativity/#.V19uxE2hfIU  

Hieronder is sommer ‘n gediggie wat onlangs in Engels uit my potoo geval het, waarom ook nie? Hier is die potoo en hoe sy in die werklikheid klink in Brasilië: https://www.youtube.com/watch?v=-lfSOa5hig4 Nee, dis nie ‘n truuk nie, luister maar hier: http://www.xeno-canto.org/species/Nyctibius-griseus en hier is moontlik haar Orfiese imitator in die Amasone, dis nou waarlik iemand by wie mens iets kan leer, vind ek, wat liefde en tegniek betref: https://www.youtube.com/watch?v=5nDCafqGnlA.

En van die os op die jas, hier is ‘n prentjie van ‘n tardigrade waarna in die poempie hieronder verwys word, ook geheet mosvarkie of waterbeertjie, sy beskik oor fantastiese oorlewingsmeganismes selfs in onuitstaanbare toestande.

 

Wat ek maar wil sê met al hierdie voorbeelde en verbande tussen lewende wesens is die volgende: die aarde is nog steeds ons oester en al het ons haar skynbaar onherroeplik geskend, bestaan die geleentheid altyd om haar individueel en kollektief terwille te wees op die beste maniere wat ons kan uitdink.

 

First lecture on Gaia

 

Together with the claims

of the tardigrades and those

of rosy turtledoves, the laughing

doves, she reckons us as reasons

for changing her anatomy. 

New niches arise, old ones die

as something small needs moss

to crawl on and changes moss

that way, as those with wings

need trees to call from, and,

alighting with their roundalays,

precipitate her autumns, make

her waters deep down hum,

which is felt in turn by clams

on rocks and by the sands

as they sigh and shift like so many

pieces of silken underwear.

A ticklish goddess with trillions

of arms bearing various worlds

like gaudy hurdy gurdies

brimful of fates, each shape 

of animal providence, even

that of the little fly, gurgling

a tune that is dealt with singly,

precisely and in concert by her,

every croak and chirrup added

to ease and lift the shimmering,

breathable breast that we share.

Of all the earthbound critters

pinned against her spinning

bulk, of all who curb her space

to suit their wealth, we are the ones

who take to her flesh in sheerest

predator mode, scratching at bounds

and stretching them vastly.

We won’t get away with such

a fast, hot, competing economy,

forever digging up stuffs,

oiling our stomachs and shitting

in holes where we’ve riveted

piles into the crust or seeded

with rockets our rain-sucking

clouds. Itching from a dark

forgetfulness we start to smell

our acid interference, we blink

as she shows us her face

as in the beginning, when,

like Eros, born from Chaos,

she spouted ashes, spouted

blood, and screams uncoiled

from her cosmic scruff

like wires. We’ll  fight one

another with cudgels like Goya’s

giants and in the thinning

strip of atmosphere gasp

and cough until we grasp

it is only to force us to birth

her anew. When her green

and blue have almost gone,

we’ll vote as one to stop

being the plague and

parasite in residence,

to compose, on her rump, 

to the pulse still beating

between her heaving

clavicles, our new symbiont

behaviour and a difficult,

patient neo-ediacaran* peace,

like a fern, resilient and gently

undulating, for which

our wars would have been

entirely worth it.

*http://www.ucmp.berkeley.edu/vendian/ediacaran.php

 

(c) Marlene van Niekerk / Junie 2016

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hierdie blog is deel van ʼn reeks rondom die Ars Poetica’s van digters wat onlangs gepubliseer het. In hierdie en die volgende paar blogs bespreek ek eers temas wat dikwels in Ars Poetica-gedigte voorkom. Daarna sal ek gedigte bespreek van afsonderlike digters, soos Daniel Hugo, wat dikwels metatekstuele kommentaar lewer deurdat hulle oor die skryfambag as sodanig reflekteer.

Die eerste bestaande Ars Poetica is dié van Horatius wat die digkuns as ambag beskou en die gedig as iets wat gemaak word. Hy verskaf praktiese raad aan digters wat hy – anders as byvoorbeeld Aristoteles en Plato – binne die sosiale orde besonder hoog aanslaan. Na hom het letterlik duisende gedigte in alle moontlike tale en tradisies verskyn waarin die digter oor die skryf van poësie kommentaar lewer. Die volgende twee strofes van Pablo Neruda is sekerlik van die bekendstes in die moderne poësie:

I did not know what to say, my mouth

had no way

with names,

my eyes were blind,

and something started in my soul,

fever or forgotten wings,

and I made my own way,

deciphering

that fire,

and I wrote the firts faint line,

faint, without substance, pure

nonsense,

pure wisdom

of someone who knows nothing,

and suddenly I saw

the heavens

unfastened

and open,

planets,

palpitating plantations,

shadow perforated,

riddled

with arrows, fire and flowers,

the winding night, the universe.

 

And I, infitesimal being,

drunk with the great starry

void,

likeness, image of

mystery,

for myself a pure part of the abyss,

I wheeled with the stars,

my heart broke loose on the wind.

 

Hierdie bekende Ars Poetica handel oor ʼn oomblik van transformasie: een oomblik is die spreker nog besig om te sukkel met sy woorde; die volgende oomblik is dit asof die hemele geopen is – die tipiese spirituele ervaring wat dikwels by profete, groot meesters en bekeerlinge voorkom. Die gedig, of dan die skryf van gedigte, – so blyk dit – is blykbaar in staat om ʼn spitituele dimensie te aktiveer.

Spiritualiteit is ʼn baie breë begrip, maar hou byna altyd verband met die besef dat daar iets groters as onsself iewers, onsigbaar, teenwoordig is. Dikwels word spiritualiteit in verband gebring met die soeke na die self, na ʼn dieper dimensie van bestaan, na dit wat heilig en verborge is of selfs net die soeke na betekenis (van die lewe). As sodanig is dit ʼn universele belewenis, iets waarmee die meeste mense kan assosieer – nie noodwendig in ʼn religieuse sin nie. Dikwels ondervind digters dat hulle die spirituele dimensie die beste kan aktiveer deur die skryf van ʼn gedig. Waarskynlik omdat ʼn goeie gedig – soos ʼn spirituele ervaring – ook staatmaak op implisiete betekenis, selfs ʼn liggaamlike belewenis, wat nie volledig deur (objektiewe) woorde uitgesê kan word nie – dit wat, aldus Van Wyk Louw “om die grense flikker van my duister woorde”.

Die bekende Amerikaanse digter, Henry David Thoreau beskou die digter as dié persoon in die samelewing wat in staat is om die geestelike dimensie deur poësie te aktiveer. Hy skryf: “Where the most beautiful wild flowers grow, there man’s spirit is fed, and poets grow.” Ek verstout my om te beweer dat solank die mens die skoonheid van die natuur deur liedere en verse besing het, het digters (en sangers) besef dat die poëtiese oor die vermoë beskik om dieper dimensies van bestaan by luisteraars (vandag: lesers) te aktiveer. Trouens, alle goeie kuns beskik oor dié vermoë.

ʼn Bundel waarin bewustheid van die numineuse en die gewyde in byna al die gedigte teenwoordig is, is in die niks al om van René Bohnen. Vir hierdie digter is die skryf van ʼn gedig ʼn inisiasie- of transformasieproses. Die skryf van ʼn gedig word in die metafoor van die San-kuns van die Drakensberge aangebied:

brand die bondels soet mpepho

brand die bergwierook

 

met die koors in my

word ek

elandbul mpofu

 

word ek bruin

en motwit pigment

op kwarts of perkament

 

koggelmanders by die kambergkrans

die dassies in amfiteaters rots

groot lammergeier in sy oker vlug

mierleeutjies onder warm sand

 

hoe flikker hulle

in my hande as ek in sirkels

binne sirkels binne sirkels

die oerpad vat

 

ja my voete verf ʼn gedig

oor die gedugte gang

van tyd en lig

 

o die muse is ʼn maalklip

en alle bokke stof[.]

 

Die vat van die oerpad in sirkels is ʼn erkende simbool van die betreding van ʼn alternatiewe bewustheidsvlak wat byna altyd ʼn spitituele betekenis het. Skryf is vir die spreker in hierdie gedig dus ʼn wyse om die grense van die suiwer aardse bestaan te transendeer en ʼn spirituele reis (“die oerpad”) aan te pak. Enersyds is die begin van dié reis natuurlik ʼn aflegging of dood, maar andersyds is dit ook ʼn geboorte, soos blyk uit ʼn ander gedig, “inspeel met Dylan Thomas”:

net soos hy

het ek die beginklanke

van dood en geboorte

uit ʼn vakuum getoor[.]

 

Die laaste gedig van die bundel vat die tema van inisiasie (wat sowel ʼn dood as ʼn geboorte impliseer) saam deur na die skeppingsverhaal en die begin van die Johannes-evangelie te verwys:

want alles was see

en alles was leeg

voor die sterre losgeskeur het

uit die niks alom

 

in die begin

was die woord

ʼn naam wat uit sy nate bars.

 

Die woordspeling op “naam” is belangrik: op die basies vlak van betekenis verwys die woord na identiteit. Die frase “ʼn naam wat uit sy nate bars” sou dan kon verwys na identiteitskepping of -uitbreiding (wat met individuasie verband hou). In die Evangelie van Johannes word egter na die heilige Woord van God verwys – die Woord wat kennis van die verborge dinge openbaar. In sommige Oosterse spirituele tradisies verwys die woord “naam” ook na die woord van God, maar hier is dit direkte kontak met God deur die geluid van Stilte (of van die sterre) wat reeds aan Pythagoras en sy dissipels bekend was. Deur te luister na die Naam, word karma verbrand (en sondes dus vergewe).

ʼn Ander heilige woord uit die Oosterse tradisie (wat gesing word om ʼn meditatiewe toestand te bereik), is die woord Om, soos dit onder andere in “vlamtong” gebruik word:

en toe hy die woord ukhahlamba

spreek

was daar vuur in

sy mond

 

berg

het hy gesê en

om

het die pieke geantwoord om

eggo

die amfiteater om

 

Die heilige woord Om aktiveer ook in hierdie gedig die spirituele dimensie. Dit is eweneens, net soos Johannes se Woord, die begin waaruit alle geskape dinge hulle ontstaan het.

In die bundel Sloper van Louis Esterhuizen word verskeie temas wat ek hierbo uitgewys het, eweneens aangeraak:

Sakramente

 

Gebreekte woord en wyn,

die sakramente van verwisseling

en hoop. Dít is ʼn gedig.

 

ʼn Stad wat jy graag besoek,

maar waar jy nie mag bly nie, ʼn stad waar strate

verslinger lê en tempels

van verlange en verlies. Só is ʼn gedig, ja –

 

ʼn plek om van te vlug met krummels

en gekurkte drome as enigste sakrament

by die afreis. En lees jy terug

 

word jy steen, en die steen

sout. Ook dít is ʼn gedig: ʼn rigtingwyser

vir hulle wat gaan volg

op hierdie beskeie bedevaart

 

sonder punt.

 

Hierdie gedig speel in op verskeie belangrike Bybelse temas, soos die vermeerdering van die brode, die instelling van die sakrament van die nagmaal, Lot se vrou wat teruggekyk het na die brandende stede Sodom en Gomorra en toe in ʼn soutpilaar verander het …

Die titel van die gedig, “Sakrament”, dui op ʼn heilige teken of simbool – iets wat vir die meeste groot wêreldgodsdienste belangrik is. In die gereformeerde Christelike tradisie dink mens hier veral aan die sakramente van die doop en die nagmaal. Sowel die doop as die nagmaal kan beskou word as ʼn vorm van inisiasie of inlywing in die gemeenskap van ʼn bepaalde geloofstradisie. Sakramente is (in die Christelike tradisie) die uiterlike tekens van Christus se genade wat ʼn innerlike, spirituele ervaring (en verandering van ingesteldheid) by die gelowige veronderstel. Die simbole van brood en wyn wat tydens die nagmaal deur gelowiges geniet word, word dikwels op sigself ook as heilig beskou. Aangesien alle spirituele lig van dieselfde bron afkomstig is, is daar eweneens ʼn fundamentele, universele bron waaruit alle spirituele handelinge voortspruit. Daarom sou ʼn mens weliswar kon beweer dat sakramente en handelinge wat daarmee gepaard gaan, deel van die mens se primordiale belewenis uitmaak en daarom in staat is om alle mense op ʼn besondere wyse aan te spreek. Sakramente word in baie spirituele praktyke beskou as handelinge van God self en is nie slegs tot die Christelike kerk beperk nie.

In Esterhuizen se gedig (hierbo) word dit eksplisiet gestel dat die gedig iets van ʼn inisiasie (“verwisseling”) bevat – dit kan die leser/skrywer transformeer en tot nuwe insigte bring. Dit is egter ook hoop – soos wat die viering van die nagmaal vir deelnemers herinner aan die hoop van ʼn geestelike bestaan van die siel na die dood, soos inderdaad deur Strofe 2 geïmpliseer word. Die gedig is egter – soos ʼn sakrament – ook ʼn rigtingwyser na ʼn transendentale dimensie op ʼn “bedevaart sonder punt”. ʼn Bedevaart is ʼn pelgrimstog of soeke wat verband hou met morele en spirituele aangeleenthede. Dikwels is refleksie oor die verlede (sondes wat gepleeg is) deel van so ʼn bedevaart, soos dit uit die laaste deel van die gedig blyk. Ook dít is ʼn gedig – ʼn soektog na insig op ʼn dieper dimensie, wat ons weer terugbring na die inisiasie wat in die eerste strofe gesuggereer word … Die gedig dien in dié soektog as rigtingwyser.

Die gedig as genade – verwysend na die vermeerdering van die brode en visse by die See van Galilea – kom tot uiting in ʼn verdere gedig uit die bundel “Sloper”:

Soos skuite, die woorde

op ʼn stand uitgesleep, dan gebreek

om as stukkies uitgedroogde vis

 

aan die menigte anderkant geduld

op te dis: korsies brood

vir hulle wat vra na ʼn vangs

 

wat grootliks sal kan

vermeerder.

 

Maar tussen die skuit

en die skare

 

lê die nette steeds en wag

om heel te word.

 

Die son skuif aan.

Volgens die bogesiteerde gedig, sou gedigte as sodanig die vermoë bevat om as klein stukkies genade wat “grootliks sal kan vermeerder” te dien. Helaas is diegene aan wie gedigte gerig is, selde in staat om daardeur getransformeer te word …

In Deel 1 het ek gebruik gemaak van ’n Boeddhistiese invalshoek om Indra se Net aan te dui, ’n sentrale metafoor rondom Interkonneksie (Interconnectedness of Interconnection). Verder het ek hierdie metafoor aangewend om die verband tussen ’n sosiale medium soos facebook en Interkonneksie  aan te dui. Die fenomenale interkonneksie tussen fb-gebruikers is op ’n kragtige wyse geïllustreer deur die volgende uitdaging, wat poësie behels het: om vir vier dae ’n gedig elke dag op jou fb-status te plaas en terselfdertyd vier ander mense elke dag uit te nooi om dieselfde te doen. Hierdie ‘oefening’ in Interkonneksie het gedigte soos ’n virtuele wegholbrand laat versprei. Kommentare van die fb-netwerk het ingestroom en hierdie oorweldigende positiewe reaksie dui op ’n geweldige hongerte van poësie-liefhebbers om iets anders as net “no make-up selfies” of afgesaagde status updates te deel. Hier dink ek byvoorbeeld aan een van Breyten Breytenbach se skilderye, getiteld “Selfkop”. Die self of ego verskans die werklikheid van “the interconnectedness of all”. Alhoewel die deel van poësie op die prinsipe van persoonlike keuse gebaseer is, draai dit tog weg van fb-jeremiades (ek sluit myself geensins uit nie) op facebook wat die idee van die individu as afgesonderde en afsonderlike entiteit markeer. Daarom kan uitdagings soos hierdie die uitgebreide netwerk beklemtoon en die self effens met rus laat.

Kom ons kyk na nóg gedigte:

Marlise Joubert, digter, waterverf-kunstenaar en webmeester van Versindaba skryf só oor haar Dag 1 en wyle Ronnie Belcher en plaas ook ’n foto waarop sy, Louis Esterhuizen en Ronnie verskyn:

“Wat ’n spesiale en vermaaklike mens was hy nie! Hy was een van onse Bekgeveg maats (Die Versvreters) toe ons destyds opgetree het by die KKNK. Wie kan dit nog onthou? Ek haal dus ’n versie van hom aan wat spesiaal is in dié konteks. Ons het saam met hom die aand opgetree by Dorpstraat toe hy dié sonnet sommer so uit sy mou skud vir die gehoor. Sy poësie dek ’n wye spektrum wat wissel van humoristies-tragiese volkskwatryne tot die tradisionele vorme soos die sonnet, waarvan hy sekerlik as een van die voorste beoefenaars in Afrikaans beskou word”.

Poësie-aand

Sal ek vanaand in Dorpstraat se kafee
my siel ontbloot for everyone to see?
Hier tussen die geskinder en gepraat
my siel ophang soos aan ’n doringdraad?
Met ander se geroggel en gerook
my sielsgeheim met nikotien bestook?
Hier tussen al die waaiers en die fans
myself beskinder saam met also-rans?
Nee, eerder lieg en skurwe rympies maak
oor snaakse goed wat ander siele raak
soos ghoffels wat kafoefel op ’n trein
and other dear souls crying in the rain.
Maar smokkel met my siel se brood-en-jêm
voor al dié vreemde wesens? Not-a-dêm!

Uit: Van heidebos en klip

Dag 2: (Slegs die eerste gedeelte uit hierdie gedig word aangehaal, maar dalk kan dit op ’n later stadium op versoek as ’n geheel op Versindaba geplaas word. Met Buiteblaf se goedkeuring, natuurlik).

“Ek kies ’n Breyten-gedig wat vir my een van die allermooiste (en skreiende) verjaarsdaggedigte is aan ’n jarelange vriend. Daar is natuurlik honderde ander aangrypende verse wat ek sou kon kies van BB. Die gedig is lank, maar die moeite werd om deur te lees. Hoop julle geniet dit”.

paginamagina

(verjaardagaantekening as ode aan Ampie Coetzee)

Ouboet, ek sit my beste gesig op
om hierdie gedig vir jou te skrywe
want jy, liewe maatjie, word ’n fris sewentig

(let daarop hoe spoor die rym na gewig)
en wanneer lig en lied ons laat staan

en ons skeef gaan lê met die stil kreet
van protesvreugde in die hart
is ons wat jonk is van dae en nagte
(meesal omdat ons die tyd se gewrigte vergeet het)
dit aan ons weggaan verskuldig
om mekaar van die wal in die sloot te help
en so die koei van verbeelding in die put te versuip

en omdat ek lief vir jou is
kom: ons drink die wyn en eet die brood
en tjoeftjaf is ons albei dood […]

(Julie 2009)

Dag 3: “Ek is ’n groot bewonderaar van Gilbert Gibson (medikus van beroep) se verse. Hy verras my immer met oorspronklike en vernuwende metafore en beelding! Soos in hierdie ‘liefdesvers’. Talle gedigte spreek my aan, (selfs al verstaan ek almal nie heeltemal nie), maar ek plaas een wat sal illustreer wat ek bedoel. Terloops, sy volgende bundel Vry- sal einde Julie verskyn. Iets waarna ek baie uitsien”.

[14]

jou oë lê soos dooie vullens bokant
jou wange na ’n uitbraak van perdesiekte
die wenkbroue daaroor die kleur van brommers
in die son. soos klippe in die veld
lê jou oë, en ’n wind wat die aanheg
van gras tot skaduwee roer, waai deur jou mane.
jou oë dryf in die bloed onder jou voorkop
die wimpers geril tot inkennigheid

ek wil jou ribbe inval soos runderpes, die lyf
infekteer en stilletjies wegsluip voor die vlerkklap
van aasvoëls. ek neem jou besit soos ’n slaak
van verligting, jou oë ’n gestorwe graal:
jou keel is blinkvos
jou mond ’n splinternuwe saal

© gilbert gibson. Uit: [vii]: 2010.

Dag 4: “Ek kies ’n kort vers (in Afrikaans vertaal) oor ’n boom van die Meksikaanse digter Octavio Paz wat in 1990 die Nobelprys ontvang het vir sy literêre werk. Paz is een van die digters wat ek gereeld lees en wat onteenseglik altyd die kreatiewe prosesse aan die gang sit in my eie onbewuste. Rodney Williamson vertolk die betekenis van die boom in die gedig soos volg: Uit: The writing in the stars – A Jungian Reading of the Poetry of Octavio Paz. “The tree symbol so prominent in this poem and central to the volume to which it belongs, Arbol adentro, is the image par excellence of this correspondence of innerness and outerness. The tree is an element of nature, planted by the other, contemplated by the poet, and as we have seen in the circular poems of phase four, an icon closely identified with the poet’s childhood. But it is also an interior mental tree, Jung’s ‘philosophical tree’ or ‘tree of knowledge,’ a concrete symbol of growth of the psyche and of the self”:

Die boom hierbinne

’n Boom het in my kop gegroei,
’n boom het ingegroei.
Sy wortels is are,
senuwees sy takke,
sy deurmekaar blare die gedagtes.
Jou blik steek dit aan die brand
en sy skadu-vrugte
is bloedlemoene,
vlammende granate.
Die dag breek

in die nag se liggaam.
Daar binne, in my kop,
praat die boom.
Kom nader, kan jy dit hoor?

(Uit Spaans vertaal deur De Waal Venter)

Nicolette van der Walt, maatskaplike werker wat op die hoofbestuur van die ACVV dien asook digter, (Floriskoop) se vier dae is soos volg:

Dag 1:

 

           To drink

I want to gather your darkness
in my hands, to cup it like water
and drink.
I want this in the same way
as I want to touch your cheek-
it is the same-
the way a moth will come
to the bedroom window in late September,
beating and beating its wings against cold glass;
the way a horse will lower
his long head to water, and drink,
and pause to lift his head and look,
and drink again,
taking everything in with the water,
everything.

– Jane Hirshfield

Dag 2: Nicolette haal “Dunes” deur die Sloweense digter, Taja Kramberger (Mobilisations: 2004) aan (vertaal deur Ana Jelnikar). Vanweë die lengte van hierdie gedig, word slegs Deel 1 aangehaal:

Allí
donde mi presencia es esperada me hago realidad.
(Jorge Pimentel, Balada para un Caballo)

I.
No heavenly body nor an earthly one,
no gliding between them.
No sleepless head drooping above or below the bed.
No abdication of territory or status – not a chance.

Your real hand leading to the origin of mine,
this very chair here you and I in turn sit on – is enough:
tout à sa place.

Here you are, here I am, here is all
we need,
here are
two large dunes that fold into one,
and then rain and then passion and then the ground beneath our feet.

Two large dunes from all that is familiar, but from four very concrete
and independent hands, four eyes, ten toes and fingers.

Two dunes out of a myriad sand granules touching
each other, each of them communicating with all the rest.

Dunes, two curves closed into a circle by a gentle embrace of love.
Dunes, two inner worlds seeping into one in a gentle embrace of love.

Nicolette skryf die volgende oor Dag 3: “Ek was in Graad 8 toe J C Steyn se debuutbundel verskyn het. As ’n plaaskind uit die Klein-Karoo, waar droogtes ’n algemene verskynsel is, het hierdie gedig my altyd gefassineer. Ek neem aan dat vir die tyd dit moontlik ’n kontroversiële gedig was! Dit laat my steeds glimlag”:

Verbitterde boerseun bid

Ja, ek weet ons moet glo
gló, en bid ook, glo
en hóóp: dit bring glo
“in ons leed versagting”.
Die geglo sal glo die westewind laat draai –
Orraait, maar dan val natuurlik weer die hoop water
dat al die gesaaides spoel in hul maai.
En daardie lekker vrypas agterna
van “laat maar u wil geskied”.

Laat maar. U wil geskied.
Om reën bid ons donners verniet.

– Uit: Die grammatika van liefhê (1973)

Dag 4 sluit ’n gedig van Nicolette in, getiteld “Bloeiwyse” (Floriskoop:2015) wat op Soundcloud deur Eva Mouw vertolk word. Eva het ook “Bloeiwyse” getoonset. Die kombinasie van Eva se stem en Nicolette se woorde is treffend en kan op Soundcloud geluister word:

https://soundcloud.com/evie-m/bloeiwyse-n-gedig-deur-nicolette-van-der-walt

Con Robinson, wat by Protea Boekwinkel in Bloemfontein werk (hy verrig wonderwerke met boekbestellings) en graag in sy vrye tyd skilder en skryf, se Dag 1 word ingelei deur een van sy eie gedigte:

Stom

Ek het nie meer woorde
hulle laat my in die steek
my boodskap gaan verlore
as ek struikel oor my woorde

Op Dag 2 en 4 deel Con ook twee van sy eie gedigte. Lesers kan sy poësie-blog volg op: http://sapphomuse.blogspot.com/2014/12/untitled.html.

Dag 3:

Sonnet XVII

I do not love you as if you were salt-rose, or topaz,
or the arrow of carnations the fire shoots off.
I love you as certain dark things are to be loved,
in secret, between the shadow and the soul.

I love you as the plant that never blooms
but carries in itself the light of hidden flowers;
thanks to your love a certain solid fragrance,
risen from the earth, lives darkly in my body.

I love you without knowing how, or when, or from where.
I love you straightforwardly, without complexities or pride;
so I love you because I know no other way

than this: where I does not exist, nor you,
so close that your hand on my chest is my hand,
so close that your eyes close as I fall asleep.

-Pablo Neruda

Louis Esterhuizen, bekende en bekroonde digter, is deur Con Robinson genooi om aan wat Louis “’n poësiebrander” noem, deel te neem. Ek ontleen dus ’n gedeelte van my blog-titel aan Louis se term.

Louis skryf oor sy Dag 1: “Hieronder volg my eerste gunstelingvers; ’n gedig wat 1,200 jaar gelede in Sjinees geskryf is en via Eddie van Vliet se boek Pleidooi voor de Poëzie manjifiek deur Heilna du Plooy in Afrikaans vertaal is. (Die Afrikaanse vertaling van Van Vliet se essay het in 1998 by Protea Boekhuis verskyn)”:

Nooit weer oorlog maak nie

Soveel slanke meisies. Ontblaar

soos jong boompies. Ek gaan almal verby

al staan hulle sy aan sy,

met glansende hoofde bymekaar.

Wat kan die gode my nou nog skeel,

en in my dorpie die rooi aandgloed?

Ek het ’n honderd wonde en niks kan hulle genees nie.

Ek het die dood gesien, so dikwels en so groot.

Die oë van kinders is soos goue reën.

Versigtig dra hulle die bekers wyn.

Ek wil gaan lê en slaap langs die grootpad

en nooit weer oorlog maak nie.

Dag 2:

Reën in die voorwinter

Vier mure teen die Suidewind-
my swartoogvrou, my blondhaarkind.

Kareehoutstompe in die vuur,
ketel en kaggel brons geskuur.

My bont koei lê op koringstrooi,
my swart haan roep die dagbreek rooi.

Soet deur die lang nag sing die reën;
moflammers sal ek vroeg-Mei speen.

Die wendam stoot sy uitloop oor-
blink breek my ploeg die middelvoor…

– G.A. Watermeyer

Dag 3: 

Gift

A day so happy.
Fog lifted early I worked in the garden.
Hummingbirds were stopping over honeysuckle flowers.
There was no thing on earth I wanted to possess.
I knew no man worth my envying him.
Whatever evil I had suffered, I forgot.
To think that once I was the same man didn’t embarrass me.
In my body I felt no pain.
On straightening up, I saw the blue sea and sails.

-Czeslaw Milosz

Dag 4: “Vandag is my laaste bydrae tot die poësiebrander wat deur Gisela Ullyatt begin is. Dankie daarvoor. En op ’n manier is ek hartseer, want nie net is dit ’n fantastiese inisiatief nie, maar daar is nog SOVEEL gedigte wat ’n mens sou wou plaas. Nietemin, my laaste plasing is vir my ongelooflik spesiaal omrede dit alles bevat waaroor poësie handel. Vir my gaan ’n gedig oor kontekstualisering (die “wie”, “wat” , “waar”, “wanneer”, waarom” en met “watter magsterkte” van die lewe) PLUS resonansie; dit wat ek ook “melancholie” noem. Sappho vermag dit binne die bestek van enkele woorde. Wat ’n kragtoer! (En ek vertaal vrylik)”:

Dit is al lank na middernag.
Alleen lê ek en wag.
Jy het nie gekom nie.

 

Haal solank jou verkyker uit vir die volgende skuimende Poësiebrander op Versindaba. En oefen daardie Umlauts….