Versindaba
~ 'n Kollektiewe weblog vir die Afrikaanse digkuns ~

Tweeluik
NP van Wyk Louw, vyftig jaar later

I

Die hekke lê oop, die hoekpale omgestoot.

Niemand kom na buite of gaan binnetoe –
in iedere skuilte smul die eens gevreesde
nou as vertroueling aan
elke kouseltjie wat in die rondte
gestuur word.

Kyk, die hekke lê oop, die grensdrade slap.

Ongediertes loop vry in toegegroeide strate
en wonder waar almal heen is: stig brand,
breek af, niemand kom na buite
of gaan na binne. In elke tuiste word
vrees opgedis

as troos, want wanneer hoop

bloot ’n liggaam koud en stil in die gras is,
word die huis met ’n harder gebrul
en ’n nuwe woede
gevul

namate skrik, hongerte en dors soos brood
in stilte gebreek word waar
iedereen

op sy eie is. En alleen. Met geen hek
om ooit weer dig
te maak.

II

Generaal, o generaal –

Nou’s nié die tyd vir hinkepink nie,
nie die plek om jou ore met praatjies te stut
daar tussen die tente waar konkoksiestories
in hul potte prut nie.

Nou is sterftyd. O, deurlugtige, die vaandels
en trompetgeskal in aantog oor die vlakte
is jou nié ter wille nie, die rooksinjale
oor jou stede geen vreugdevuur –

Dis eie vestings wat brand. O generaal,
nou is nié die tyd vir skuinskyk nie,
want in hierdie uur
sterf ons: aan hierdie
nou
en hier.

 

 

 

 

 

Die gladde stiltes in glas. Louis Esterhuizen. Protea, 2020.

Resensie: Alwyn Roux

 

Louis Esterhuizen se elfde digbundel, Die gladde stiltes in glas (2020), bestaan uit drie afdelings, naamlik “Steierwerk”, “Buiteligmusiek” en “Grondwaarts”. Die motto tot afdeling een is ontleen aan Milan Kundera se roman The Unbearable Lightness of Being (1984):

 

Anyone whose goal is something higher must expect someday to suffer vertigo. What is vertigo? Fear of falling? No, Vertigo is something other than fear of falling. It is the voice of the emptiness below us which tempts and lures us, it is the desire to fall, against which, terrified, we defend ourselves.

 

Die motto is verhelderend ten opsigte van die bundelstruktuur in soverre dit ‘n spanning tussen afdeling een “Steierwerk” en afdeling drie “Grondwaarts” bewerkstellig. Dit is nie dat die digterspreker verskrik staan voor die leegheid (of nie-bestaan) nie; dit wil egter voorkom asof die spreker verskrik staan voor sy eie aangetrokkenheid daartoe. Vergelyk die derde gedig van die gedigsiklus, getiteld “Elegie by die afreis” (103), wat die digter opdra aan sy gestorwe moeder: “jy kyk af in die gang / jy weet aan die onderpunt van hierdie donkerte is jou ma / […] dit roep jou” (r. 1-2, 26).

Die eerste afdeling, “Steierwerk”, impliseer dat herstelwerk aan ‘n gebou gedoen word, wat as uitgebreide metafoor dien, soos gesien kan word in die gedig “Restourasie” (15). In die gedig gaan dit oor die spreker se begeerte om “die gedig [as steierwerk] te vestig / […] teen ʼn stadige verkrummeling” (r. 5-6) (let op die slim woordspel in strofes twee, vier en ses – “stadige verkrummeling” (r. 6), “‘n eie verdwarreling” (r. 12) en “‘n gewaande verduiseling” (r. 17)). Die suggestie van instandhoudingswerk by die gebou word dan op figuurlike wyse gelykgestel aan

 

… ‘n digterskap waar jy witgekalk nog altyd
bly sirkel in ‘n eie verdwarreling
binne skeefgedrukte hoeke, te luister
na die droë geluid
van sterre –

ternouernood sélf metafoor te word
as weerstand teen ‘n gewaande verduiseling
van val – tot daar heel bo,
dig by die hoogste nok, een is
wat uitkyk

 

Dit gaan nie oor die strewe om bo uit te kom nie; dit is reeds bereik, maar die gebou (in teken van ‘n digterskap) moet in stand gehou word. Daarom dat die digterspreker “sélf metafoor” moet word om “weerstand” te bied “teen ‘n gewaande verduiseling / van val” (r. 16-18).

Die begeerte om te val word deur die titel van die derde afdeling, “Grondwaarts”, beklemtoon. Dit herinner aan Nietzsche se aforisme §146 in Beyond Good and Evil (1886): “… when you gaze long into an abyss the abyss also gazes into you.” Dié gekyk word deur die bundelmotto, wat ontleen is aan Henning Pieterse se gedig “Liturgie van kristal” uit Die burg van hertog Bloubaard (2000), bekragtig: “As jy lank genoeg na mure kyk, / sien jy dalk ‘n vonk, kristal of glas, / ‘n venster op dit wat is én dit wat was.” Dus word die kyk ook ‘n belangrike motief in die bundel, waarvan dit reeds in die eerste gedig, “Eerste lig” (11), geaktiveer word:

 

Eerste lig

Met eerste lig maak jy jou oë oop
en besef: die glas water op die vensterbank
is begeerte se uitbeelding

van ‘n samespel tussen vorm en inhoud.
Want soos die glas gevorm is, so die water –
Wat is, was, wat was, verwaas.

So is dit altyd. Jy kyk deur die venster, sien
die dag nader met ‘n eie gedagte
van groen in boom en struik. Opeens

straal die son deur die ruit en die waterglas
vlek hierdie gedig laag teen die muur
in ‘n eie spektrum uiteen.

Die glas onthou immers die vuur.

Nie die water nie.

 

Die motto word dan ook geïntegreer in die laaste gedig van Esterhuizen se bundel, getiteld “Reën” (122-123), wat op hierdie manier die bundel tot ‘n eenheid snoer.

‘n Sleutelgedig in afdeling een is “Die glasblaser” (19), waarin die digterstaak aan dié van ʼn glasblaser gelykgestel word – vergelyk:

 

Die glasblaser

Voor ‘n hoogoond staan hy, bring
die blaaspyp se mondstuk stadig na sy lippe –
speel met ‘n oeroue geduld die eerste note
van ‘n melodie sonder klank. In die oond vonk

‘n sterrestelsel uiteen en kyk hy op, gewaar hy
die heelal van lank gelede: die trae lig
van ‘n ander leeftyd wat nou neerslag vind
in ‘n hulsel sonder vorm.

Hy weet hierdie is tyd se geskenk, die lig
wat smelt om stilte op te vang as iets
breekbaar, dog leeg.

Soos ‘n gedig, die refrein
sonder geluid

of beweging. Tydsaam draai hy
die glastrompet
om en om, blaas, draai. Om en om, tuit –
die wêreld gaan hom verby,
blaas, asof
hy nog daar is.

 

Van Wyk Louw se gedig “Ars poetica” uit Tristia, kan op intertekstuele wyse met dié van Esterhuizen in verband gebring word. Die spreker in Van Wyk Louw se gedig verklaar by die aanvang van strofe drie die volgende:

 

Eintlik was ‘n fluit nodig,
wat, terwyl jy blaas: trompet word;
en ná trompet: ‘n stad;
én, waar die stád verwilder:
dat dit bloeiende maankraters
word wat uitblom in
bloed en vuurpyl
en afgly na die suiwer syfer
en die beginnende uitsypeling en die begin.

 

Esterhuizen se ars poëtikale gedig kan gelees word as ‘n gesprek met Louw, waarin die verbeeldingskrag van woorde beklemtoon word. Dit gaan veral oor die ambag van die glasblaser (wat gelykgestel word aan die digterstaak) terwyl dit blyk dat die wêreld die glasblaser verbygaan (vgl. versreël 17). Wat is dan eintlik die nut van skrywe? Is dit alleen maar om met jouself besig te wees? Esterhuizen se digbundel fokus op die ambag van skryf, maar hy maak by uitstek bemoeienis met die mens se daar-wees in die wêreld, wat talle wêrelde deur sy digkuns tot onthulling bring.

Op hierdie noot kan genoem word dat een van die belangrikste motiewe in die bundel dié van weerloosheid is. Weerloosheid nie net ten opsigte van menslike verhouding nie, maar die mens se verhouding met menslike en niemenslike wesens in die omgewing waar hy/sy hom/haar bevind. Die onderwerpe wat die digter aanraak, oorspan vele aspekte, van die natuur en die natuurhistoriese tot die kultuur en die kultuurhistoriese. Verder is ‘n belangrike gegewe ‘n bewus wees van ouer word binne die konteks van ‘n geweldgeteisterde Suid-Afrikaanse werklikheid.

Historiese verhale word deel van die tekstuur van die bundel soos die leser in “Toakaspeler” (18) vertel word van “die stryd van ‘n voorgeslag”; hoe hulle “al die koper uit hul torings verwyder / om tot kanonvoer te smelt” (r. 2-4). Toeligting by die gedig (agterin die bundel) wys hoe tydens voortslepende oorloë in Roemenië die koperklokke uit kerktorings verwyder is om ammunisie van te maak (125). Dit is alleen die narratief wat oorbly (in afwesigheid van die geluid van die kerkklokke) met die gevolg dat die erfenis slegs in “klinker en konsonant” (narratiewe) behoue bly, wat poëties beskryf word as “die houtblokke van ‘n taal / om teen verloopte tyd se beskeie plank / te bly klepel // tot dit die taal sélf is wat hamer word” (r. 5-9).

Die bundelaanbod word nie slegs tot die kultuurerfenis van die mens beperk nie, maar, soos reeds genoem, word die natuur ook verweef as deel van die ryk tapisserie van die bundel. In “Klipgeheue” (21) verklaar die spreker: “Want ‘n klip is tog die aarde se eie dagboekinskrywing / en daaraan vertrou ons toe die inskripsies van ons verblyf / van graf tot monument, van bouwerk tot ruïne” (r. 1-3). Dié gedig laat ook Esterhuizen se voorliefde vir vaste vorms blyk, alhoewel die digter minder vormvas te werk gaan as in vorige bundels. “Aardlesse” (31-32) is ‘n voortsetting van die digter se bemoeienis met die “natuurlike” wêreld – vergelyk die tweede gedig van die siklus van twee gedigte:

 

2
Teen meer as 1600 km/h draai die aarde
om ‘n eie as, snel teen 30 km/s op sy wentelgang
deur die ruimte. En jy, jy staan
op ‘n berg –

besef hoe eensklaps
die blou bitterbos die heelal
tot stilstand

dwing.

 

Musikale intertekste is volop in die bundel en dit is veral die musiek van die Estlandse komponis Arvo Pärt wat aan bod kom. “Tintinnabulasie” (56) is geskryf na aanleiding van ʼn swart-en-wit foto van Pärt in 1976; ook word die begrip van “tintinnabulasie” aan Pärt toegeskryf en soos volg in die erkennings uiteengesit:

 

“Tintinnabulation is an area I sometimes wander into when I am searching for answers – in my life, my music, my work. In my dark hours, I have the certain feeling that everything outside this one thing has no meaning. The complex and many-faceted only confuses me, and I must search for unity. What is it, this one thing, and how must I find my way to it? Traces of this perfect thing appear in many guises – and everything that is unimportant falls away. Tintinnabulation is like this … The three notes of a triad are like bells. And that is why I call it tintinnabulation.”

 

Ook die gedig “Tabula rasa” (38-39) verwys na ‘n gelyknamige album deur Pärt. Hier gaan die digter interessant te werk deur musiek na poësie te ver-taal. Gaan lees gerus die twee gedigte “1. Ludus: Con moto” (38) en “2. Silentium: Stenza moto” (39) terwyl jy na gelyknamige liedere op Pärt se Tabula rasa luister. ‘n Vergelykende lees van dié twee gedigte, soortgelyk aan die luister van die musiek deur Avro Pärt, dra by tot ‘n leesproses wat die volle kleurspektrum van die gedigte laat sien.

Die spreker in Esterhuizen se verse tree dan ook meermale in gesprek met die groot Afrikaanse digter NP van Wyk Louw – vergelyk “Piekniek op Clifton” (42-43) en “Drieluik” (54-56) vyftig jaar na die digter se afsterwe. ‘n Omdigting van Margaret Atwood se “Notes towards a poem that can never be written” (1981) word voorgehou as “Aanloop tot ‘n gedig wat nooit geskryf kan word nie” (46-50), met die sesde gedig wat die hoogbloei van kriminaliteit in Suid-Afrika onthul: “‘n man en sy gesin kom tuis / sewe rowers wag hulle in: drie met wapens / vier daarsonder” (r. 5-7); “die man op die kombuisvloer in eie bloed, / sy vrou op haar knieë langs hom, rewolwer teen die kop / vir ‘n selfoon / en ‘n skootrekenaar” (r. 13-16). Sardonies volg die slot: “Hierdie gedig / wat onskryfbaar blyk te wees” (r. 25-26).

Die digter probeer ook die komplekse Suid-Afrikaanse werklikheid belig. In “Hawelose weelde” (41) word armoede onder die loep geneem en verken die digter “die rykdom van ‘n kartondoos” (r. 1). In “Skaamte” (44-45), geskryf op 16 Desember 2018, skaam die spreker sigself “vir eenkant toe se leef” (r. 23) met “lemmetjiesdraad, / alarmknoppies en sekuriteit oraloor” (r. 21-22). Een van die hoogtepunte van die bundel is “Puin en as” (61). Dié gedig borduur voort op Lucebert se bekende slagsin, “Alles van waarde is weerloos”, ontleen aan sy “De zeer oude zingt”:

 

Puin en as

Alles van waarde is weerloos – Lucebert

 

In Wellington word ‘n oudste saal
brandgesteek en jy lees: De zeer oude zingt.
Lê dan donker se tyd en luister

na die dreunsang van vlamme, die gedruis
van woede wat deur ‘n petrolbom
uit hout en staal bevry is,
gesigloos,

die ouwêreldse plafon, net-net buite greep
wanneer die beendroë klavier
vlamvat, ‘n allerlaaste akkoord speel
met snare wat

pieng! pieng! en jy verbeel jou
grensdrade wat skietgee vir al die wild
om na nuwe kampe
oor te loop,

want watter sin.
Hierdie vraag wat reeds ‘n antwoord is.

 

Ouderdom en liggaamlike aftakeling is nog ‘n aspek wat in die bundel na vore kom. Hiervan is “Reuke” (59), “Dubbelbollens” (66) en “Handomkeer” (67-70) uitstekende voorbeelde. Nog ‘n hoogtepunt in die bundel, wat by dié tematiek aansluit, is “Seepbelle” (57-58):

 

Seepbelle

As kind het die ooms stringe seepbelle
vir jou geblaas – oor die grasperk sou dit dryf
op pad na die kweperlaning
straataf en verder

en pligsgetrou sou jy die stringe agternajaag
oor gras en veld, verby hoekhuise,
skoolgrond en kerk, stoptekens en ompaaie,
voetpaaie
en doodloopstrate –

deur grensdrade, dooie grond en hinderlaag
sou jy hulle agternahardloop – deur
troues, strak huise en kraamsaal, horlosie
en beroep tot jy
oplaas, lyfseer en moeg, één
gevang

kry – draai jy
met hande nat van seepwater
om na al die ooms,
sien jy

jou pa, onderwysers, skoolhoof en dominee;
dosente, sammajoor, die hele regiment,
en base: almal, almal,
al die ooms in ‘n versorgingsoord
met borrels spoeg
geseepbel

om iedere skeefgetrekte
mond. Nogeens, soos jou troue aard dikteer,
tree jy aan om al die wange
droog te vee, te troos,
en tog –

soveel leed, soveel drif,
met net ‘n lewensmoeë sakdoek
in jou bebloede
hand.

 

Uit bogenoemde kan gesien word waarom die afdeling “Steierwerk” heet. Dit is die afgetakelde liggaam, nie net van die mens as individu nie, maar van ‘n groter en geknelde gemeenskap en ‘n verweerde aarde waarop die individu hom/haar bevind.

Die vraag na die betekenis van afdeling twee se titel, naamlik “Buiteligmusiek” kom wl by ‘n mens op. Anders as in afdeling een en afdeling drie, word hierdie gedigte onthul as ‘n komposisie met tema en variasie in veertig bewewgings.

Die motto tot afdeling twee is ontleen aan Avro Pärt: “I could compare my music to white light which contains all colours. Only a prism can divide the colours and make them appear; this prism could be the spirit of the listener.” Dié aanhaling van Pärt skiet eweneens terug na die openingsgedig, “Eerste lig” (11), waarin die spreker met wakker word sien hoe die son deur ‘n glas water skyn in ‘n spektrum kleur teen die muur.

Sou mens die vergelyking vanuit die wêreld van musiek tot dié van letterkunde vertaal, is dit die wit lig van taal wat deur die prisma van die leser moet gaan, om die kleurspektrum van Die gladde stilte in glas tot aanskoue te bring. Dit wil sê, die fragmentariese aard van die gedigte in afdeling twee bied ʼn uitnodiging aan die leser om ʼn aktiewe deelnemer te wees in die skep van betekenisse.

Twee onderwerpe kom deurentyd aan bod in “Buiteligmusiek”, naamlik die liefde vir die beminde en die liefde vir die musiek, wat blyk asof dit buite die strewe van instandhoudingswerk in “steierwerk” en die begeerte na die val “grondwaarts” strek. Dit is egter asof die liefde vir die beminde en die liefde vir die musiek self twee pole vorm, met die liefde vir die beminde wat die digterspreker grondwaarts trek en die liefde vir die musiek iets is wat lig voorkom deurdat dit die spreker wegneem van die aarde. Vergelyk die ongetitelde gedig met die eerste versreël “Om musiek te luister” (80):

 

Om musiek te luister

tot jy later nie meer weet wat is klank,
wat melodie, of selfs taal nie –

te luister
tot alles net ‘n blou wasem word
teen glas: dan op te staan,

te verdwyn

in refleksies van ‘n sagter akkoord –

 

In teenstelling met die musiek wat as lig gekarteer kan word, word “die liefde se gewig” soos volg verbeel in ‘n ongetitelde gedig (81):

 

Nooit vlerke groei en lugwaarts vlug –
die liefde se gewig
is wat jou grondlangs hou.

 

Die opposisie van lig/swaar herinner aan Kundera se romantitel The Unbearable Lightness of Being, wat soos volg deur die verteller in die roman bespreek word:

 

“But is heaviness truly deplorable and lightness splendid? The heaviest of burdens crushes us, we sink beneath it, it pins us to the ground. But in the love poetry of every age, the woman longs to be weighed down by the man’s body. The heaviest of burdens is therefore simultaneously an image of life’s most intense fulfilment. The heavier the burden, the closer our lives come to the earth, the more real and truthful they become. Conversely, the absolute absence of a burden causes man to be lighter than air, to soar into the heights, take leave of the earth and his earthly being, and become only half real, his movements as free as they are insignificant. What then shall we choose? Weight or lightness?” (Kundera, 1999: 4–5).

 

Die derde afdeling, “Grondwaarts”, begin met ʼn motto ontleen aan die Romeense digter Ana Blandiana: “(We) are like sand in the hourglass / Which can be time only in falling.” Dié aanhaling is ontleen aan die gedig, “Condition”, soos vertaal deur Peter Jay:

 

Condition 

I
am like
sand in the hourglass
which
can be time
only
in
falling.

Dié aanhaling sluit tematies aan by “Tyd is” (100):

 

Tyd is 

die rooibekkie
by die ruit met sy lang stert
as pendulum pik-pik
deurentyd teen ‘n spookbeeld in glas

maar die gejil
binnenshuis, die gelag en
lewensvreugde doof
die laspos se stoornis vir ‘n wyle nog

tot slegte nuus
meedoënloos die kleine skrik
deur stil gange sweepslag
en die gepik-pik oplaas in alle geluid

stil word
en die voëltjie

 

Meeste gedigte in afdeling drie handel oor die komplekse aard van familieverhoudings. In “Glasgeheue” (98-99) vermeld die spreker ‘n herinnering aan ‘n motorkarongeluk: “L’envoi // Jy was slapende op die agtersitplek. / Agter die stuur het jou pa duskant die afdraai huis toe / beheer verloor. Soos jy ook jare later. Dit is / asof jy nooit wakker / kan word nie: die asem se stulping bly / onklaar // tot die blaser sy maaksel in koue water stol” (r. 23-30).

Die reeds vermelde elegie, “Elegie by die afreis” (101-103), opgedra “vir my moeder, 21 Januarie 2016″ is besonder treffend. In “Bloedverwant” (105) word melding gemaak van “twee geliefdes – jul moeder en suster –” wat “binne die yl bestek van maande [sterf]” (r. 1-3).

Dan ook die gedig “Koning Dawid treur oor sy seun” (106), waarin die digterspreker hom vereenselwig met Dawid wat uitreik na sy seun: “En blaai ek die sterre om, / sien ek jou naam uitgespel / in al die sirkels wat deur die son wyer / of nader” (r. 9-10). Dié verlange word voorgesit in “Lamentasie” (108-109) – vergelyk versreëls 12 tot 17:

 

My seun, my dierbare, geliefde seun,

deel jou wonde met my, want jou het ek nog altyd

in die hart gedra, jou opreg gedien –

 

praat met my, maak my deel – al het jy my

so vroeg reeds gestroop

van hoop.

 

‘n Hoogtepunt in dié afdeling is “Vergeetsiekte” (115-117), ‘n lykdig aan Esterhuizen se skoonmoeder. Ek haal die eerste van die twee gedigte aan:

 

Vergeetsiekte
In memoriam, my skoonmoeder: Ma Didi (1922-2016)

1
Daar is ‘n oewer en daar is ‘n skuit.
Met ‘n dik tou bly die twee aan mekaar gebind.
En die houtpaal anker dit alles –

die een wil weg, die ander wil bly.

Sit jy laatmiddag in die skuit, sien jy
dit is die oewer wat eenkant toe stap tussen bos
en moeras: jy sien die paal as die onthou –

die een wat oewer en skuit,
dit alles

byeen moet hou. Maar water roep die skuit.
Die tou hang slap en die ankerpaal staan skeef.
Die oewer

is nêrens te vind nie.

Wasig word die uitvaart
ingereken by soveel vervlakkings.

 

In die laaste gedig, “Reën” (122-123), stel die spreker dat die gedig steeds “onklaar” (r. 26) is (wanneer is ‘n gedig dan uiteindelik klaar geskryf?), en wys ten slotte terug na die Pieterse-motto wat die bundel voorafgaan: “by monde van ‘n laaste gedig  – / onklaar soos dit is, want / as jy lank genoeg na mure kyk, / sien jy dalk // ‘n vonk, kristal of glas, / ‘n venster op wat is én wat was” (r.25-30).

 Die gladde stiltes in glas is ‘n swaar bundel, alhoewel daar ligpunte is. Dit is ‘n bundel waarin die digterspreker veral ingestem is op toonaard en stemming, terwyl opposisies tussen strewe en val, en ligtheid en swaarte op meervlakkige wyse betekenisse genereer. Dit is ‘n bundel wat vanuit die aardse struweling strewe om meer te wees as wat dit is – musiek of lig. Dit is ‘n bundel wat vra om die lig van taal deur ‘n glas te laat skyn sodat die volle kleurspektrum onthul word namate die leser se begrip van die kunswerk verruim.

 

Bronne geraadpleeg

Kundera, Milan. 1999. [1984]. The Unbearable Lightness of Being. Translated from the Czech by Michael Henry Heim. London: Faber and Faber.

Louw, N.P. van Wyk. 1981. Versamelde gedigte. Kaapstad: Tafelberg.

Nietzsche, Friedrich. 2001. Beyond Good and Evil. Cambrige: Cambridge University Press.

 

 

 

Die glasblaser

Voor ’n hoogoond staan hy, bring

die blaaspyp se mondstuk stadig na sy lippe –

speel met ’n oeroue geduld die eerste note

van ’n melodie sonder klank. In die oond vonk

 

’n sterrestelsel uiteen en kyk hy op, gewaar hy

die heelal van lank gelede: die trae lig

van ’n ander leeftyd wat nou neerslag vind

in ’n hulsel sonder vorm.

 

Hy weet hierdie is tyd se geskenk, die lig

wat smelt om stilte op te vang as iets

breekbaar, dog leeg.

 

Soos ’n gedig, die refrein

sonder geluid

 

of beweging. Tydsaam draai hy

die glastrompet

om en om, blaas, draai. Om en om, tuit –

die wêreld gaan hom verby,

blaas, asof

hy nog daar is.

 

[Uit: Louis Esterhuizen. Die gladde stiltes in glas. Protea Boekhuis, 2020]

 

Louis Esterhuizen

Die gladde stiltes in glas

Digter en resensent Nini Bennet het die volgende oor hierdie versameling gedigte gesê: “Hierdie bundel betrek glas as uitgebreide metafoor in al sy betekenisassosiasies, byvoorbeeld, lig, water, klip, rots, sterre, prismas, kristal, ensovoort. Glas is sterk, dog broos en breekbaar. Verse oor die natuur, die liefde en die aard of besinnings oor poësie as ambag – oftewel Ars poëtikale poësie – vind hul beslag … dit is duidelik dat ’n ervare digtershand hier werksaam is en dat die manuskrip konseptueel, sowel as in die fynere detail, deurdag en afgerond is.”

Oor die outeur

Louis Esterhuizen is ’n geliefde en gerespekteerde digter. Sy oeuvre bestaan uit tien bundels en heelwat van sy verse is opgeneem in gesaghebbende versamelpublikasies. Hy is sedert 2017 teksredakteur en manuskripontwikkelaar nadat hy vir jare werksaam was as boekhandelaar by Protea Boekwinkel, Stellenbosch. Saam met sy vrou, die digter Marlise Joubert, is hy medepionier en stigterslid van die webblad, Versindaba. Esterhuizen is in 2011 bekroon met die Protea Poësieprys vir Wat die water onthou. Die gladde stiltes in glas sal die elfde digbundel op die digter se kerfstok wees.

[Protea Boekhuis 2020. Prys: R195.00. Formaat: Sagteband, 137 x 213 mm, 128 bl. ISBN 978-1-4853-1155-3]

 

Breyten Breytenbach.”Pensief”  Grafika, DWV

Vir Breyten Breytenbach met sy 80ste verjaarsdag op 16 September 2019

Liewe Breyten, hiermee wens Versindaba jou geluk met die vername jarigheid vandag. Uit verskillende oorde het ons ʼn paar bydraes vir jou versamel (alfabeties vlgs van) as ʼn gebaar van waardering deur jou mededigters en ook om hopelik ʼn bietjie prettigheid toe te voeg tot jou geboortedag. Ons almal is saam met jou bly vandag en vier jou as mens én uitsonderlike digter.

 

Voorspoed en vele kreatiewe jare word jou toegewens!

 

=====================================================

16 September 2019

op weg na kû

Breyten Breytenbach

 

kyk hoe hou hy die handspieëltjie

hoog in die duister

om die melkweg as droomstroom

te vang in die skuit van bewussyn

 

ek slaap in ’n satelliet se vergesig

en alles wat verborge

of verlore is, als argief

 

mag die dag nooit breek

hierdie nag se vergete juwele

die silwer reën van meteore

verder as

die galery van sterre ja verder as

die bladeindes van nog ’n vers

 

[© Nini Bennett. 2019]

=====================================================

René Bohnen

16 September 2019

 

al die honde blaf geel

vandag-vandag

is breyten

taggentag

 

kom dans dan, dans

van sonkol tot sonkol

al kou die ure aan ons

blou hande, al klou

die winter aan die tuinklip

met sy logogramme

 

weet

ook vir ʼn landskap is ʼn mens

net een keer

ʼn maagd

ook vir papier

word

mettertyd ons rymelinge

mymeringe

in ʼn veld van suggestie en skaduwees

 

so minsaam so min saam

skyn

die kulprofeet ou sensmaan

en gevlekte uile met ingehoue vokale

uil die donker vol –

nagvlieërs op ʼn blinde reis

tot in der skewigheid

 

kyk            kyk

 

Woordgogel

hurk daar op die dak

  die ene vlerk en inasem(s)ing

breytenste buiteblaf

dankie jy

 

bring gloeipampoene vir ons ont-donkering

 

(© René Bohnen. 2019)

*

====================================================

lama dashi

Vir Breyten Breytenbach, 16 September 2019

 

baardbard

elke lente droom jy

oor kamers vol rooi blomme

trap jou skaduwee sonder kop in jou spoor

soggens met die kleur van café con leche

voet op die vloervelletjie

wink jy iesie-iesie die dood nader

maar geel soos sult is jy ou ingesoute

opgefrommel soos dasji-dorzo

in jou trans van toekdam

*

vat jou hand selfgestook vlam

op blaaie vol foto’s van slagters

opgekaptes swaaiend aan ‘n haak soos slagskape

in die aand die maan rooi soos pampoen

knars jy skulpe sonder skoene see toe

jou skryfhand ‘n fakkel vir die nagdwalers

 

die staanklokke groei vlerke in die heuwelhuise

jy bind ‘n stralekrans (vis aan tou) om jou kop

kuif teen die wind hand onder die lapel (klein generaaltjie)

seil jy uit onder ‘n string seevoëls

soos gebedsvlae saam bo die skuit

 

die land sal jy nie meer sien nie

ou blinde seeman

die beentjies in jou ore verkrummel

ou patatrank

selfs die klank van bokkoms en boegoe

irriteer nie meer jou neushare

ou uitgebrande botterlamp

 

toemaar

 

ons gevlerktes

wit soos ghwano op die klippe

ons wag vir jou

ons sal die boot vang

met die verbykom

 

[© Marius Crous  – 2019]

*

=====================================================

Wat die digter weet

Deurentyd en deur die tyd heen
gaan dit oor veel meer as net ewewig;
oor meer as die eweveel
op twee pannetjies van die weegskaal;
veel meer as die balans waar alles val
en een ding staande bly.

Dit gaan gewis oor meer
as blote simbiose of meeleef,
oor meer as die samehang
in die weefsel van ’n spinneweb
waarin meervoudige vertakkings
as een patroon meetril.

Hoe onverklaarbaar die maan
en die eb en vloed van die oseaan
se liefkosings wedersyds heen en weer
wat waters laat kook en bedaar
langs die kus en snags oor die land
silwer weerkaatste son áfstraal.

Hoe skrikwekkend die kragte en magte
van magma onder die aardkors
wat gloeiend die aardplate dra
en onverstoorbaar stuwe en kolk
totdat dit uitbars in kokende klip
en die as van ’n verbrandende wolk.

Hoe ontstemmend die mensdom
se heersug, die griewe, die labiliteit
wat voortwoeker onder die vel,
wat heimlik agter die oë ver van die lig
strukture selfkoesterend uitdink
en ander se lewens vertroebel en kwel.

Nogtans, nogtans, nogtans.

Onder die son en die maan
bly die see steeds binne sy strande,
die rivier steeds binne sy bedding; sprei
die boom homself ondergronds uit,
wyer as die span van sy takke bo
en dieper as sy kruin teen die lug.

ons weet nie
wat vir ons bestem is nie
ons tas
met dun
wortels in die lug
heg
met senings
aan die aarde
vir gerusstelling
en vir uitsig

Goedaardige amoebes is wat nodig is
om hulleself in duike en in skeure te werp,
hulleself óm bulte en óór uitstulpings te vou
in die onvoorspelbare wêreld en wêrelde:
allerindividueel bestem, versigtig
soos die slange en opreg soos die duiwe.

want ons weet nie
hoe die sterre hang nie
hulle bots nie
en hulle val nie
en ons
ons stort
bloot
voorsiens
in
ons voortgang
in

 

[© Heilna du Plooy. J’baai 2019]

*

=====================================================

Lumier

 

En jy, tot stilstand gebring

 

deur die trae spoed

van ʼn begeerte: die landskap wat knak,

voue maak, met jou. Iewers elders,

 

hoog, deur die wind

in ʼn stadige valk se sirkelgang gesluit –

 

Daar is melk in die aarde se holtes,

hoor jy, heuning in die lig se gebreekte klip.

 

[© Louis Esterhuizen / Sept. 2019]

*

=====================================================

om tagtig op te verdeel 

(vir breyten breytenbach op sy 80ste verjaarsdag)

 

ons sukkel nie meer met literêre verset nie.

nou drup daar genoeg rooi op ‘n witblaai.

met gesigte teen die wind blaas ons uit

terug na daar waar die onheil broei.

ons boeke laat vure ontvlam,

hoeke so skerp, dit sny die swere oop.

tog is ons blaaie verbande, ons woorde salwend

en ja,

mag ons nooit vergeet dat daar ‘n tyd was

toe jy geen doekies om onreg wou draai nie.

jy het revolusie gedrup en daarvoor …

het jy met ‘n groot hap uit jou tagtig betaal.

 

enkosi, dankie, thank you, merci,

die een en enigste breyten

breytenbach!

 

[© Diana Ferrus. 2019]

*

======================================================

onrus kiekie van breyten

[tussen uys en jan]

 

bruingebrand

in jou winterlandfrokkie

bobaas ontbaasde slaweklokkie

 

om die hele ou spulletjie van ons

se koppe trompop op te dons

 

meedoënloos sonder kies of keur

gesondheid boere

teer en veer

 

wees hom nie ge-nadig

kyk, hy is ons-kuldig

 

[© Pieter Fourie]

*

=======================================================

Sterftejas

’n gedig vir Breyten Breytenbach

 

Deur die nag gekom

verby verlate stasies gereis

daagliks klop die koerier

aan die geelhoutvoordeur

 

omdat die sterfjas

te swaar, te lomp

is vir ’n hemelvaart

stuur sy vrou dit terug

na die onkoloog.

 

Die sieke vra ’n mooier jas

of selfs ’n seremoniële baadjie

’n seeblou lotus borduur deur sy geliefde

nee, ’n lang synagrok van die langoorrivierkonyn

kartel teksture in die varingplek van berge

die middernagson wat sweef deur die singende bome

 

kontinente wat seismies skeur

heeldag voor die kaggelvuur

almal huil, maar niemand

dink aan oleanderspatsels

as die donkerte aan die ruite pluk

of die raaisels van die dood

wat hom skielik uit die bloute pas.

 

Alles van waarde is weerloos.

 

[© Melanie Grobler]

*

=====================================================

 

‘n HANDVOL BREYTEN

 

Almal ken mos die maer man

die een met die groen trui

hy vir wie ons woorddadig al haarloos blinkgevat het

hy wat die drome van ons reis

deur hierdie voorlopige suide

met geheime gedigte

in die deuropening laat staan

 

Maar ken ons hom?

Die ruiter van syn op die perd van lug

die ros van asem wat moes vlug

voor die gedaste menere van ons liederlike nagmerrie?

Hy was skadeloos, maar ons was hom ongenadig.

 

Wat het geword van Bittergesig Buiteblaf?

Hy het aanhou gedigte kug

terwyl hy die swaar klip moes dra

sy kop het bly groei hemelruim toe

met sy ware handskrif een van rus

woordend aan die volmaking

van die wysheid die lieflike die heilige

soos ‘n bergkruin vol sneeu

maar ons het hom genadeloos

te lig ge-yk

te donker ge-sel

gedink sy skaduwee sal klein skuil in sy lyf

 

Wie is hierdie Bullebach?

Hy is die groot voël so groot soos lig

Dié Afrikaanse Vokaal in ons familie van verskeurde klinkers

met ‘n konstellasie van sterre op sy voorkop wat arendsoog

steeds méér sien

steeds murg uit die werwels suig

*

Breyten, ken ons jou?

Of ken ons net die hond se swartvlieërblaf

teen die donker ruit?

Hoe leef jy in hierdie Taal wat jou ge-Judas én ge-Jesus het?

Wees ons, die fokkenvolk, tog genadig

 

Al is daar die kraak en knetter en krimp

van die verbygaan van die lewe

laat die Akashiese voël tydloos

gedigte pik pik pik

teen jou tronkselskedel

op weg na die kû

tot jou vlerke met koel blou windteue vryvlieg

héél in die heelal

 

[© Pieter Hugo. Sept. 2019]

*

======================================================

Louis Jansen van Vuuren

 

Liewe Breyten

 

Ek begin ‘n odegedig te skryf:

 

‘n speedcop sê my op agtien:

jy dobbel met jou lewe

as die naald op tagtig bewe

 

my moed begewe my

eerder, ‘n mondvol van jou eie woorde

as verjaarsdaggeskenk aan jou:

 

‘oopgaandae, vorentoeverstand, nagswerwer en soen

lysternagtegaal, wegvlerk. oerdonker en oerkluis

saamreisengel, weggooibrak en sterre

trapdans, spookvoëls, witgloeimaan en flintroer

besnuffel, handuitsteek, bekrabbel en ‘n pluksel vye

sterfjas, voordagbreekglans en huis-toe

droomkluitjie, botteroog en roetrook

 

ek stuur vir jou hier

die mondklippies toegedraai in papier’

 

baie geluk Breyten

van Louis

 

[© Louis Jansen van Vuuren. 2019]

*

======================================================

Mag die jaar wat voorlê skandalig geseënd wees , liewe Breyten!

En ter herinnering ’n gedig oor die tye toe ons waarskynlik op ons heelste was…

 

watervalberaad

                                                     liberation – here I am this first day shimmering bright

                                                     among angel choirs; afar the feathered folk sing psalms

   breyten breytenbach

 

die plat breë groen voorkop van die Zambesi

wat stort en stort     af

af

vallende water

skakels skuim

spattende slierte

hare stromend

rokend

reënboë wat bind   opbind

die damp

die sproei

 

die stomende groen voorkop van die onliegbare Zambesi

 

op die versengende lughawe

anderkant die doeane

Breyten sigbaar tuis op die vasteland

yours now slaked of all dishonour

sy oë eboniet    grys bak baard om die towertong

 

Barbara met die blinkste oë

in dié gedig wil ek jou teen my vashou

jy omarm my weeklagende hart

sê weer: everything will come right

weer: and it will be soon

and you’ll wait for us at the airport

 

Essop maak sy kinders groot in Londen

leer hulle Schweitzer- Reineke sê

hulle enigste land lê net op sy tong

 

Rebecca en Baleka:  ons kyk foto’s

van ons kinders onbevange gesiggies na die kamera

onsself stram op die agtergrond

huise waarin politiek nooit gaan lê nie

 

yours all freaked free in the boweries of the night

 

‘n aparter strofe vir Albie Sachs

donkerblou penstrepe skryf fyn oor die gesig van die vers

Mandela   Mandela  sing Baleka

Freedom is in your hands

 

en die harde stemme van skrywers

en die moeë stemme van digters

vlek die aand die land soos ‘n mat

skiet dit oop aan ons voete

en dit lê  ons land lê tussen ons

deur taal getaal totaal vertaal

deur soveel  trane en trooste verlangend afbetaal

praat ons ons land se nuwe taal ‘n metaallose taal

‘n veelkleurige heel taal se soel soet mense-taal

 

Senzenina – wat het ons gedoen

wat het ons gedoen

yours where dolphins windsoftly wheel

 

die bus rammel   almal gepak   deure toe

en julle bly staan voor die Makasa hotel

ons ry stadig vorentoe

en julle bly staan voor die Makasa hotel

en ons groet en roep en waai en huil

en julle bly staan voor die Makasa hotel

vuiste in die lug

die gesig van Jeremy Cronin kry ek nie vergeet nie

oë opgeskroef onleesbaar

Jeremy in die maroentrui kry ek nie vergeet nie

julle bly staan voor die Makasa hotel

soos ons vorentoe beweeg gaan sy vuis effens los

sy vingers roer asof hy iets wil saamgee wil vashou

julle bly staan voor die Makasa hotel

agter julle die druisende damp van die Zambesi

 

bly staan geliefde kamerade

nou in hierdie vers

ek skryf dit neer soos ek dit onthou

sodat op papier solank

ons een kan wees

en saam kan uitkyk uit hierdie vers

totdat bevryding skuimend druisend oor ons spat

die ballinge terugkeer soos engele of bokke of bome of honde

en ons mekaar omhels

binne en buite

alle vers

 

(Zimbabwe Julie 1989)

 

[© Antjie Krog]

*

======================================================

Johann Lodewyk Marais

 

Wêreldboom

 

Die kolos spel hom uit in tak en blaar,

wat in ʼn ander bestaan groter is

as alles in die sirkel rondom hom.

Heel bo tuur ʼn witkruisarend waaksaam,

bosnagape vreet sy jong lote,

bobbejane verorber sy vrugte

en mieliekewers en boomslange

misbruik sy sagte hout en gasvryheid.

In die soel tropiese nag vlieg motte

om die blomme en vrugtevlermuise

raak-raak met hulle vlerke die stampers,

terwyl ’n bruinhiëna onder draai

en ’n boomeekhoring op en af hol

asof hy iets aan die arend fluister.

 

(Vir Breyten Breytenbach)

 

[© Johann Lodewyk Marais. 2019]

*

====================================================

onkant

al brand
die reënwoude
al skilfer die skubbe
binneste buitentoe
van reptiele af
al kook skilpaaie lewend
in doppe sous

al hou
kapibara’s vyf
minute asem op
al hoor ons
skreeuape drie kilometer ver

sal ons laaste asem
woorde wees
om bome mee te saag
en balke drome en nagmerries
snorkend skuimend bloots
tot satwordenstyd
te ry

ons is saad
van ons soort
ons reis deur ’n woud
van vuurhoutjies en vuiste

skotvry om ons goeiemôres
en goeiewense te krap
in as van verkoolde been

al vlug
luidiere vier meter per minuut
al loei pienk
rivierdolfyne ten
hemele in borrelende
amasoonriviere
al drup korwe was      verskiet
bye in vonke onderweg
na pampoenblomlandskappe

vyf   en   tagtig   duisend
vure in die hand

vier ons woorde wat ons in ’n wip
onkant vir ’n verjaring
betrap

skryf ons

hande in die vuur

dat die gedig ‘haar om mag draai
om die nag in die oë te kyk’

 

[© Susan Smith. 2019]

*

====================================================

‘n Goëllied vir Breyten

(16 September 2019)

 

As die taal ‘n liggaam is

is jy die inkvlek op haar handpalm

vloeiend oor die vlegtende treinspoorgroewe van vel.

Die taal is die skelwit orgidee wat jou met morbiede beloftes verlei

asof jy ‘n insek is.

As jy ‘n rietfluit is, is die taal die verderflike moeras

waaruit windklanke gekerf word.

As jy ‘n wolk is, is die taal die glas

wat jou watergeboorte en -sterfte weerkaats.

As jy ‘n muis is, is die taal die duisterswiepende uil.

As jy ‘n skokbeentjie is, is die taal die slaanstok wat agter die deur skuil.

As jy ‘n rivier is, is die taal jou oewer, die grens wat jy oorstroom.

En as jy steeds ‘n rivier is, word die taal so waar die padda wat manel dra

en in jou woon.

As jy die grond is, sal die taal ‘n tuin wees.

En as die taal ‘n tuin is, is jy die klouterstruik,

die pampoenblom met geel vlerkslae

of hopelik die komposhoop.

Want as jy die komposhoop is – ‘n blareberg, erdwurmdeurwoel –

sal die taal sonder tyding ‘n boord kan word

swaardragtig aan bittersoet woorde.

As jy die vyeboom is,

is die taal die by wat jou bestuif

en as die taal die by is,

is jy die nektar.

Omdat jy die nektar is,

haal ons vandag met dié verdigsels

kaalhand heuning uit die taal

– dwase wat storm waar die duiselgrote engel huiwer –

ons vingers en voelers tintelend van al wat swewend leef en kleef.

 

[© Carina Stander / 2019]

*

====================================================

Ode aan ’n vangriem

Hulde aan Breyten Breytenbach

geskryf in ‘n styl van Pablo Neruda 

 

Oda a un lazo

.

El captor de plumas

de pájaros y sus peculiaridades,

atrapas vacas

rumiando sobre ellos

filosofías

 

Vanger van vere,

van voëls en hulle bekkighede,

jy vang koeie

herkouende aan hulle

filosofieë,

bronsrooi Afrikanerbulle

vang jy aan die uitgeleende been,

keer hom om

bleekpens bo

horings krap

kragtelose

sirkels in die grond,

witbont verse

van Friesland vang jy,

sandbruin verse van Frankryk,

met oë

soos mere

wat lepellê tussen die alpe,

want in baie lande

is dit vroegaand nog donker,

blinkblinde visse

vang jy

onder melkgroen water,

onbevange

oor honde in mense,

mense in hulle toegedinkte

stanings

waar wit latte van slaap

soos ’n hut groei om hulle op,

vanger van woorde

wat vlug soos voëls

weg

van die waarheid

se brand,

kleure kom nie weg

uit jou noustropstrik nie,

sodat die roos

se ruisende rooi klanke

soos kruimels tummel,

jy krul

om ’n ietermagog

wat snuifel

aan ’n miernes

vol waarhede,

oud soos die antikythera dinkding,

en vang hom vas

dat hy praat

deur sy beskubde lippe

van dít wat vroue

weet

wat mans nie weet nie,

grypend na wat ons

almal soek

pluk jy dit in jou

vangende hande en gee ons

vye wat suur word,

maar die liefde,

maar die liefde is soeter as vye,

alles is vliegtig

smeltend, verdampend

in mense se hande,

maar jy met jou

diereriem,

jou vasleggende tongriem

trek dit nader

sparwelende blinkvis

in die net,

jy lig dit uit

omdat die gedig in sy toegevoude hand

’n klippie

versteen soos dromer se skip

beskerm

teen die gekerm

van onthouspoel en sand.

Is daar iets

wat jy nie kan

vasgryp nie?

Wat maak jy

met woorde soos bitter moer

ná die drink?

Dalk kan jy nie

meer die voetspore intrek

wat ingedagte geliefdes geloop het nie,

of die smaak

van jou heel eerste woorde

op papier

nou lank vergane.

Jy raak al dunner, riem,

langer en vattender meer

meer as wat lesendes

in een jaar of meer

kan verteer,

ons groet jou

en jy glimlag terug,

môre donkerbreek-dagbreek,

ligfetus

met handjies en hare platgelek,

en jy praat met stilte,

die sabbatsgeluid van koelte

wat jou nooi om oor

jou eie skaduwee te tree.

Alles wat jy vang,

dankie gebêre in boeke

en dankie

dat ons

die gewone

breyten

kan kry in die mielieland.

 

[© De Waal Venter. Sept. 2019]

*

=====================================================

’n Verjaarsdagsgedig

Vir Breyten 16 September 1939 –

 

Die feestafel kreun onder al

die lekkernye en soet verleidinge;

ook pampoenkoekies word opgedis

om jou te herinner jy is nou tagtig.

Genooides en ongenooides,

moedswilliges en onwilliges,

kwaadstokers en vrededuiwe,

vergun my om julle voor te stel

aan Breyten Breytenbach,

die man met die verweerde groen trui,

glo my tog, hy is nog steeds skadeloos.

 

Op 16 September is ’n seun

met ’n mond vol woorde gebore.

Sy pa was trots op die bulkalf

en sy ma op haar skoothondjie.

Snags voor bedlê het hulle klein

Breyten aan die Here opgedra:

“Here, ons weet nie hoe hy die see

gaan bevaar en hoe sy weg

oor berge en dale gaan kronkel,

met wie hy gaan konkel nie.

Maar wees tog net goed vir

hierdie vreemde woordsmous van ons.”

 

Die trotse Parysenaar het in sy onthou

traanbelope aan sy pa en ma gedink.

Oubaas en Ounooi het gesien hulle spruit

was van speentyd af ouderwets.

Kleintyd het die jongeling reeds

’n lotus met woordstiksels borduur.

 

Die swikswaar taak is aan my opgedra

om ’n lourierkrans met lowergroen woorde

vir die kunstenaar se 80ste te vleg.

Ek smeek Apollo om my krag te gee –

tot behae van die jarige en sy geliefde.

Na tagtig jaar op die woeste aarde

het ek hom in ’n woud opgespoor.

Hy vra of ek ’n ster vir hom sal pluk.

In die sterlig het ek dinge gesien

en gehoor waarvan ek nie kon droom nie.

Sy baard het sy inkennige ken bedek,

maar ek kon sien hy is veel gryser en wyser.

Die grys is die gevolg van al sy seereise,

die wind het die seesout opgeswiep,

sy hare en baard besprinkel en dit so gegeur.

 

Ek het soms by ’n onkreukbare regter

tuisbesoek gedoen. Hy het my na sy

studeerkamer gelei waar ons ure lank

Virgilius en Catullus bewonder het.

Al om die uur het ons onder eed oor jou

fluisterpraatjies gemaak, te bang

vir selspioene met bose gedagtes.

Vra jy wie die regter is? Die eerbare

een wat jou met vyftig rand vir briefsmokkel

en gedigte met vlerke beboet het. Hy het sy geheim

aan my toevertrou wat ek aan jou, tagtigjarige, onthul:

“As ek die regter was, sou ek Breyten vrygespreek het.

Miskien ’n paar rand vir sy ontydige vliegrit.

Hy is tog net ’n dromende digter en skilder – niks meer nie.”

 

Sewe lange jare het jy voorspooksels gesien,

hoe veroordeeldes met “Here, wees my genadig”

asemsnakkend met die geklingel van kettings

galg toe strompel waar die doodsengel wag.

 

Jou drome het jou snags onder vonklig na jou

geliefde in die verte gelei om haar hoop te gee.

Wette kon nie jou skeppingsdrang gevange hou

en die muse het jou nie aan die waansin van alleenheid

se skroeiende verlange oorgelaat nie, maar jou met ’n oorvloed

influisteringe besoek. Vryhand kon jy tydig en ontydig dig.

In ’n visioen het jy gesien: om te lewe is om te sterwe.

Daarom moes jy lewe voor jy sterwe en reik na die ontmoeting:

sange het jou bevryding uit die grot begroet, palms is gewuif,

jou gesig was welriekend en jou eens geboeide hande is gesalf

vir die belofte in volvoering: bevryding na die beminde.

Jy het ná sewe jaar in doodskadu opgestaan om die lewe te vier.

 

Nou beier die klokke klankryk en ek staan met die gedig voor jou

om jou te kroon en jou te vra om op jou digterstroon te sit.

Ek hang ’n mantel om jou skouers waarop pryk: Woordmaker.

Mag jy nog nagte deur droom en skemerwoorde een vir een naderwink.

Mag jou gedigte ons harte altyd verheug en soos die singende son

en sterre ons pad vol skrikgodinne na die ongesiene anderkant lig maak.

 

[© Cas Vos. 2019]

Met vergunning van Naledi. [Vlug van die gees, 2019]

 

===================================================

Yves T’Sjoen, Athol Fugard & Louis Esterhuizen (sept. 2011)

.

Afrikaanse literatuur en de institutionele rol van de boekhandelaar

Bij het afscheid van de boekwinkelbestuurder Louis Esterhuizen

.

Literair veldonderzoek

Schrijvers en uitgevers, critici en vertalers, fondsredacteurs en letterkundigen. Ze krijgen in het hedendaagse literatuurwetenschappelijke onderzoek aandacht voor hun institutionele rol in het vertoog over literatuur. Hun posities worden toegelicht zowel op het gebied van de materiële als de symbolische productie van literatuur. In het Nederlandse taalgebied bestaat toenemende aandacht voor de cultuursociologische context waarin het literaire bedrijf plaatsheeft. De fondsopbouw van literaire uitgeverijen, het discours van periodieken en de literatuurkritiek, de cultuurbemiddelende functie van de vertaler en de (canoniserende) beeldvorming van literatuurgeschiedenissen zijn maar enkele voorbeelden van contextuele benaderingen die vandaag in het vakgebied modieus zijn.

In het schema dat C.J. Van Rees en G.J. Dorleijn opnamen in hun veel geciteerde studie De productie van literatuur. Het literaire veld in Nederland 1800-2000 (2006) worden de onderlinge relaties tussen actoren, instituties en strategieën in het literaire veld aanschouwelijk voorgesteld. Daarin bekleden onder meer literatuuronderwijs, fondsen voor de letteren, bibliotheek en boekhandel een belangwekkende positie. Vooral wanneer het op de symbolische waardebepaling van literaire producten in de publieke ruimte aankomt. De boekhandel is een van de instanties die vooralsnog in het veldonderzoek geringe aandacht krijgt. In het Nederlandse taalgebied ken ik maar enkele voorbeelden. Daarnaast ben ik geïnteresseerd in boekhandelaars die ook schrijver zijn, of beter andersom, auteurs die een tijdlang de kost verdienen met het uitbaten van een boekwinkel. In Vlaanderen, toen en nu, denk ik bijvoorbeeld aan de Antwerpse boekhandel De Brug van Paul de Vree, de legendarische boekhandel van Adolf Herckenrath in de Gentse Veldstraat, het gerenommeerde De Zondvloed van Johan Vandenbroucke (Mechelen en Roeselare), het boekwinkeltje Librairie de la Bibliothèque in Oostende van de Franstalige Belgische dichter Henri Vandeputte en Joris Vriamont als verantwoordelijke van de muziekafdeling in La Lecture Universelle (Brussel). Paul van Ostaijen hield dan weer enkele jaren de Brusselse kunstgalerie A la Vierge Poupine open. Schrijvers moeten aan de kost komen.

Boekhandelaar en dichter

Weken geleden is melding gemaakt van het afscheid van Louis Esterhuizen als filiaalhouder en bestuurder van de voor mij al jarenlang als onweerstaanbaar ervaren Protea Boekwinkel in Stellenbosch. Sinds juli 2002 is Esterhuizen in dienst van Protea Boekhuis (Pretoria). De laatste werkdag van 30 desember 2016, vandaag dus, trekt hij de deur achter zich dicht. Op de Facebookpagina zijn de voorbije tijd foto’s gepost van een afscheidsbijeenkomst in het gezelschap van de medewerkers. Jaren terug, sinds mijn eerste kennismaking met de indrukwekkend volgestouwde boekwinkel in de Andringastraat, was Louis Esterhuizen voor mij een door literatuur begeesterde en bijzonder sympathieke handelaar. De robuuste en zachtzinnige verschijning die ik elk jaar in september de stevige hand mocht schudden.

 Louis Esterhuizen

Later werd hij voor mij de dichter. In het najaar van 2010 stuurde hij naar mijn thuisadres wat die water onthou met op het boekomslag een aquarel van zijn geliefde muze Marlise Joubert. In de gebundelde gedichten is de relatie met en kennis van de Vlaamse poëzie expliciet gemaakt. Zo begint een van de watergedichten, ‘die heiligheid van water’, met een bijna letterlijke referentie aan de beginregel “Zwemmen is losbandig slapen in spartelend water” van Paul Snoeks canonieke gedicht ‘Een zwemmer is een ruiter’. Drie jaar later, in september 2013, overhandigde Louis in Stellenbosch tijdens een diner in de Volkskombuis aan de oevers van Eerste Rivier het “reisjoernaal” Amper elders. Naast Cambridge, Amsterdam en Praag bepalen Brugge en Antwerpen (Berchem) de ruimtelijke setting van de poëzie. Voor wat die water onthou gebruikte Esterhuizen een motto dat is ontleend aan Paul van Ostaijens klassieker ‘Melopee’, ook de titel van het gedicht waarmee de bundel afsluit. In Amper elders wordt in de reeks die reminiscenties bevat aan de Lage Landen wel méér verwezen naar Nederlandstalige dichtkunst (Hugo Claus, Herman de Coninck, Peter Holvoet-Hanssen, M. Nijhoff en Eddy van Vliet). Ik herinner me zeer levendig het gesprek daar aan de oever van de kabbelende rivier – een locus amoenus voor de dichter – over de reis die Marlise en Louis in Europa hebben ondernomen, en de onuitwisbare indrukken van hun rite de passage. Amper elders is er het lyrische getuigenis van. Het bijwoord ‘amper’, zo lichtte hij toe, betekent in het Nederlands zowat het tegenovergestelde van wat in het Afrikaans wordt begrepen. Er zijn vele levendige herinneringen aan ontmoetingen. Zoals die keer dat we Breyten Breytenbachs verjaardag vierden ten huize Esterhuizen en verrassend de theaterlegende Athol Fugard te gast was. Het blijft ongelooflijk dat ik die zestiende september over Tone Brulin heb kunnen praten met een charmante oude man die het theaterexperiment in Vlaanderen vanaf de eerste rij heeft aanschouwd.

 Verjaarsdagviering vir Breyten Breytenbach
16-09-2011
.

Athol Fugard
.

Naar aanleiding van de generositeit die mij telkenmale te beurt viel, ben ik ook méér gedichten van Louis Esterhuizen gaan lezen. Uiteraard in de dikke Komrij, maar ook in periodieken en andere anthologieën. Esterhuizen is de schrijver van voorlopig tien dichtbundels, te beginnen met Stilstuipe (1986). In 2011 is hij voor de doorgecomponeerde bundel wat die water onthou bekroond met de Protea Poësieprys. Zijn debuut is genomineerd voor de Ingrid Jonkerprijs. De gedetailleerde bibliografie, die op de Wikipediapagina kan worden nagelezen, maakt verder melding van zijn betrokkenheid bij de totstandkoming van en de praktische beoefening van “Bekgevegte”, intussen een begrip in de Afrikaanse literaire wereld, en in den beginne een lange loopbaan in het onderwijs.

Afscheid van een icoon

Het afscheid van Louis Esterhuizen als boekhandelaar valt me zwaar. Zelden ontmoette ik zo’n bekwame en innemende boekverkoper – verkoper klinkt in deze context veel te mercantiel. Hij is een bezetene van het boek, een wandelende encyclopedie van literaire anekdotes en bibliografische weetjes, en vooral – zo leer ik uit zijn Facebookposts – een aanstekelijk speurende melomaan. Het is in Louis’ boekhandel prettig kuieren tussen uitpuilende boekenrekken en doorhangende planken waar ik elk jaar bij mijn doortocht nieuwe producties mocht ontdekken. Daarin begeleid door de warme sonore stem en de nimmer opdringerige aanwezigheid van de bestuurder. Mijn privécollectie Afrikaanse letteren heb ik mede te danken aan Protea Boekwinkel en is ingefluisterd door de belezenheid van de plaatselijke boekenchef. Het is frappant hoeveel Louis heeft gelezen, niet zomaar even geproefd of van op afstand verkend. Legendarisch zijn de zaterdagmiddaggesprekken in de boekhandel waar literaire auteurs, historici en andere schrijvers de revue passeren. Recent, in november, was John Miles er nog te gast. Ik vergaap me bij elk bezoek aan de uitnodigende boekenkasten waar fotocollages aan de zijkanten evenzovele warme herinneringen zijn aan druk bijgewoonde boekpresentaties. Met een glaasje Zuid-Afrikaanse wijn. Louis hield het zelf bij, zo merkte hij onlangs op: hij leidde honderden sprekers in, faciliteerde dialogen en verzorgde de promotie. De foto’s etaleren het kruim van de Afrikaanse letteren. Allemaal passanten in de boekwinkel van Louis Esterhuizen, en voor haar pensionering natuurlijk ook Marlise Joubert.

Athol Fugard en Marlise Joubert
.

De vriendschappelijkheid staat mij voor altijd bij en is onlosmakelijk verbonden met het pand op Bergzicht Plaza in de Andringastraat. De boekhandelaar, samen met zijn bijzonder sympathieke crew, was er het uithangbord. Het wordt nu anders. Maar ik weet zeker dat Protea Boekwinkel een baken is voor het letterkundige leven in de Kaap. Dat stempel valt nu eenmaal niet uit te wissen. Althans dat is mijn vurige verlangen.

“Huis toe gaan, ja, ek wil huis toe gaan” (‘Soldatelied’)

Intussen gaat Louis Esterhuizen verder met dichten en vertalen. Ik wens hem vanuit mijn positie van binnenwaartse buitenstaander alle wind in de zeilen.

Voortaan richt mijn aandacht zich op het dichtwerk. De muzikale compositie Die afwesigheid van berge (2014), de jongste bundel, is voor mij zonder meer een hoogtepunt in het dichterlijke oeuvre. Niet alleen compositorisch of stilistisch is Louis Esterhuizen de schrijver van bijzonder werk. Ook vanuit transnationaal perspectief valt er veel over te zeggen. De (expliciete) intertekstuele verwijzingen in Esterhuizens poëzie naar de Lage Landen verdienen uitdieping en in een breder (discursief) perspectief te worden bestudeerd. Als een literair-institutioneel onderzoek in Zuid-Afrika zich richt op de beeldsturende functie van de boekwinkel voor de Afrikaanse literatuur, dan zullen Protea Boekwinkel in Stellenbosch en de charismatische “boekwinkelbestuurder” daarin een prominente plaats toebedeeld krijgen.

Louis komt thuis in de poëzie.

Vale, waarde vriend Louis.

.

Patricia Wauch skryf oor die metafiksionele praktyk as dié praktyk van “fictional writing which self-consciously and systematically draws attention to its status as an artifact in order to pose questions about the relationship between fiction and reality” (In: “Metafiction: The theory and practice of self-conscious fiction”, 1984). Hierdie praktyk is – soos ek in drie vorige blogs aangetoon het – ook ʼn essensie van Ars poetica-gedigte. Die Ars poetica is per definisie ʼn tipe gedig waarin die digter reflekteer oor die digterlike praktyk en meestal oor sy/haar eie praktyk, poëtiese beginsels en die teorieë wat onderliggend is aan die skryfproses. Hierdie blog handel oor ʼn bepaalde vorm van die Ars poetica, naamlik dié gedigte waarin skrywers besin oor die wyse waarop hulle skryf – met ander woorde gedigte waarin besin word oor die skryfhandeling as sodanig.

Waugh se redes waarom skrywers – veral in die postmoderne tydsgewrig – oor vakteoretiese kwessies besin, sluit in klemlegging op die besinnende aard van die skryfproses en die feit dat die eindproduk ʼn artefak is en nie noodwendig daartoe in staat is om die werklikheid (of ʼn deel van die werklikheid) te representeer nie. Die gedig is doelbewus gekonstrueer en is nie ʼn deel van die natuurlike wêreld of die realiteit nie. Die klem op tegniek en teoretiese onderbou van die digter is ook ʼn kenmerk wat reeds (veral sedert die modernisme) in sodanige literêre werke aanwesig is – dit is in sy wese ʼn tegniek waardeur die skrywer die aandag op hom- of haarself vestig en die alom-teenwoordigheid, die onbekende en selfs mitologiese aard van die digter as persoon ondermyn word, hoewel nie ontken word dat prosesse wat buite die begrip en kontrole van die skrywer lê, eweneens by die skryfproses betrokke is nie.

Die gedig waarin besin word oor skryf as proses is in wese ʼn narratief waarin literêre teorie en kritiek geïnkorporeer word om as’t ware die storie van die gedig te skryf. Soms word aannames oor die narratiewe proses of die digproses openlik bevraagteken en ondermyn (byvoorbeld dat “woorde uit die digter se kreatiewe wese vloei” of dat ʼn gedig in sy geheel aan die digter “gegee” en dan in een sitting neergeskryf word). Gedigte oor skryf as moeisame proses is redelik algemeen. Ek fokus op enkele skrywers wat absoluut willekeurig gekies is en gedigte wat sover my kennis strek nog nie in besonderhede ontleed is nie.

Hennie Aucamp se gedig “Proses” in die bundel Teen die lig is die verhaal van hoe ʼn storie tot stand kom:

 

Ek sluimer oor ʼn storietjie

maar laat dit net so lê:

Dit het te min aan inhoud

om hardop uit te sê –

 

tensy ek dit as draadjie

oor ʼn glas laat sak

waarin ʼn stroopsoet mengsel

kristalle daaraan plak

 

en klont en knoets en eindelik

– o lieflike gesig –

ʼn simpel storiedraadjie

tot teesuiker verdig.

 

Hierdie gedig is inderdaad ʼn resep vir die skryf van ʼn verhaal: dit begin by ʼn onaansienlike storielyn, dan ʼn lang fase van rus waarin “soet” dinge op dié storietjie inspeel, tot dit uiteindelik substansie het en as’t ware uitgekristaliseer het tot ʼn lekkerny – ʼn klont teesuiker. In Aucamp se eenvoudige styl met sy treffende metafore word iets belig van die magiese proses waardeur ʼn literêre kunswerk tot stand kom, maar tesame daarmee die vindingrykheid van die skrywer en die oneindige geduld wat die ordinêre koppie suikerwater lagie vir lagie en met presiese akkuratheid tot kristal struktureer.

Die verdigtingsproses word ook deur Louis Esterhuizen as metafoor gebruik in die openingsgedig van wat die water onthou:

 

dat daar altyd ʼn begin is –

daardie yl siddering wanneer korrels

langsaam verdig

en hegting gevind word

 

aan die weefsel wat sagter as grond

in dieptes lê waar dit donker

is en wyd genoeg

vir volgehoue groei

 

tot dit tyd word vir die water

om te breek: daardie eerste moment

wanneer water aan water

geboorte gee en alles weer begin

 

om stelselmatig te vloei na

die kwansuise bron tussen wolke

 

Hoewel hierdie gedig nie eksplisiet van die skryfproses melding maak nie, is dit uit die konteks van die bundel duidelik dat dit wel as sodanig gelees kan word. Ook hier is sprake van strukturering, van elemente wat verdig tot iets wat volhoubaar is. Die breek van die water waarna verwys word, suggereer geboorte, soos Aucamp se gedig die geboorte van ʼn storie suggereer. Ook Esterhuizen se gedig lê klem op ʼn byna mistieke proses wat plaasvind sonder dat die mens/digter met sy nugtere bewussyn daarby betrokke is, maar eweneens op ʼn groeiproses wat moet plaasvind alvorens die gedig afgehandel is en “gebore” kan word. Oor die moeisame proses waardeur die gedig tot stand kom, skryf Esterhuizen in ʼn ander gedig in dieselfde bundel:

 

dat jou pa se pa ʼn delwer was,

kromgetrek deur die jare

van bid oor al die leë panne

 

langs yl strome, uitgewas deur son

en vrou en honger kinders

in ʼn skuiling iewers, nog later

 

die skeefgetrekte sinkdakhuisie

by barkley-wes, jou pa

wat ʼn myner word, by verstek,

 

die diamond driller van drome,

die een wat gate boor

in welkom se eerste skagte

 

vir die uiteindelike verbryseling

van klip met dinamiet en gesin

in die pynveld van virginia

 

waar jy as eersgeborene,

oplaas jou geboortereg verruil

vir woorde, woorde wat jy

 

soms uit die taal uit delf, soms

oopskiet met die geweld

waarmeee jy jóú gesin verloor –

(…)

 

Hoewel die moeisame proses en die pyn wat met die “uitdelf” van gedigte saamhang hier beklemtoon word, maak die gedig – soos die twee voriges – óók melding van ʼn onsienlike, bowe-menslike proses wat sigself in die maak van gedigte voltrek. Die diamant is immers ook ʼn kristal wat deur middel van ʼn uiters tydsame proses diep onder die grond sonder die medewete van die mens voltrek word. Ook die goudkomme van o.a. Virginia en Welkom het lank voor die mens ontstaan in ʼn proses wat inderdaad as ʼn “oopskiet met … geweld” beskryf kan word – ʼn proses wat in duisternis en voor die ontstaan van die mens deur kragte wat sy verstand te bowe gaan, plaasgevind het.

Die “onvoorsiene” moment – mens sou dit seker die oomblik van waarheid of inspirasie kon noem – word in Emma Bekker se gedig “Die digteres as masseuse” verwoord aan die hand van die Bybelse Jona-mite:

 

Eiewys het ek geglo dat Tarsis

my ware wou hê,

 

woorde word gelaai;

woorde word komberse;

woorde word swaarde;

woorde word kerse;

woorde word swaar en lig.

 

ʼn Onvoorsiene storm het my skip gesink

en al my woorde het verdrink.

Maar my hande is gered

en kon voelend ʼn pad deur die vis vind.

Stompgespoel op ʼn vreemde strand het ek begin verstaan –

my hánde moet na Nineve gaan.

 

Die magiese moment in hierdie gedig is wanneer die verteller besef dat woorde alleen nie oor poëtiese krag beskik nie. Iets “onvoorsien” wat die mens nie kan verklaar nie, moet inspeel op ʼn gedig – al is dit dan ook net om alles wat die digter met moeite (maar waarskynlik sonder die numineuse “inspirasie”) self uitgedink het, te laat “verdrink”. Hierdie oomblik van insig lei die digter op ʼn nuwe pad, hoewel dié pad met groot ontbering en pyn gepaard gaan: die digter moet (na die oomblik van insig) nog haar pad “voelend deur die vis vind”.

Dat die beoefening van die digambag met harde werk, mislukkings, terugslae en moeite gepaard gaan, blyk uit die bostaande gedigte. Maar ook dat die muses bestaan – hoewel nie gesetel in die digter as persoon nie. Die “ingee” van die idee wat uieindelik ʼn gedig word, kom blykbaar deur iets soos genade …

Die laaste gedig is een wat oënskynlik hierdie stelling weerspreek. Dit is ook ʼn gedig van Emma Bekker, ʼn tipiese Ars poetica, “Die innerlike mevrou”:

 

Ek wil nie meer my gedagtes in uitgerekte truie indruk nie –

die vet weet, ek is moeg vir uitgewaste uitdrukkings

en gaterige idees wat met dun gare aanmekaar geflans is.

 

Deurdruk en aanhou het my versugting afgespits:

Ek korset my kokketerige denke

in verweefde sinne wat ek met dubbeldraadbetekenis aan mekaar naai.

 

Hoewel dit duidelik is dat die digter skryf oor ʼn bepaalde insig wat sy in terme van haar digterlike styl gehad het en wat sy met ʼn ander tegniek wil vervang, skemer daar ook in hierdie gedig iets deur van die bo-menslike of goddelike, naamlik die sinspeling op die skeppingsproses wat metafories uitgedruk word deur die maak van ʼn kledingstuk en die “dubbeldraadbetekenis” van die slotwoord van die gedig.

Bekker se gedig is inderdaad ʼn tipiese postmodernistiese selfrefleksiewe teks: Die beoordelingsproses aan die hand van teoretiese kriteria word in die eerste strofe deur middel van die metafoor van die uitgerekte, uitgewaste trui uitgedruk. Wauch se stelling wat aan die begin van die blog aangehaal is, naamlik dat selfrefleksiewe tekste doelbewus klem lê op hulle gekonstrueerdheid, word konkreet gemaak deur die digproses metafories gelyk te stel aan die maak van ʼn nuwe kledingstuk.

Andries Bezuidenhout se gedig “In Wellington brand ‘n klavier – ‘n Verleentheidsgedig” en veral die reaksie daarop, is volgens my een van die belangrikste interaksies in ‘n lang tyd op hierdie webblad. Kom ons neem die gesprek verder …

Puin en as

Alles van waarde is weerlo0s

Lucebert

 

In Wellington word ‘n oudste saal

brand gesteek en jy lees: De zeer oude zingt,

lê donkertyd en luister

 

na die dreunsang van vlamme, die gedruis

van woede wat deur ‘n petrolbom

uit hout en staal bevry is,

gesigloos,

 

die ouwêreldse plafon, net-net buite greep

wanneer die beendroë klavier

vlamvat, ‘n allerlaaste akkoord speel

met snare wat

 

pieng! pieng! en jy verbeel jou

grensdrade wat skietgee vir al die wild

om na nuwe kampe

oor te loop,

 

want watter sin –

hierdie vraag wat reeds ‘n antwoord is.

 

(c) Louis Esterhuizen / Oktober 2016