E. du Perron – Het Land van Herkomst (1935)
Toen Mieke Bal in de essaybundel De canon onder vuur (1991) E. du Perron (1899-1940) betichtte van racisme, seksisme en homofobie, was het huis van de neerlandistiek te klein: hoe durfde ze? Du Perron was juist een criticaster van het kolonialistische systeem geweest, en ook zijn opvattingen over vrouwenrechten en die van homoseksuelen waren opmerkelijk progressief. Bal, was de reactie, besprak maar een paar passages in Du Perrons vuistdikke hoofdwerk, Het Land van Herkomst, slips of the tongue, als het ware. En bovendien, ze moest de roman in zijn tijd plaatsen: Du Perron was nu eenmaal opgegroeid in het kolonialistische Nederlands-Indië, in een tijd dat vrouwen nauwelijks rechten hadden en algemeen besmuikt werd gedaan over homoseksualiteit.
Maar toch: de betreffende passages doorstaan de toets van de huidige tijd inderdaad niet echt. Ik las de roman tijdens mijn studie Nederlands voor een college met de titel ‘Romans met interpretatieproblemen’ met het artikel van Bal in het achterhoofd. Ik zag het problematische van die passages wel, maar was toch ook diep onder de indruk van de roman als geheel. Het Land van Herkomst behelst de gedetailleerde memoires van de auteur zelf, maar dan als auto-fictie: de hoofdfiguur is Du Perrons alter ego Arthur Ducroo en veel herinneringen zijn omwille van de compositie aangepast. Ik las Het Land van Herkomst in de dertiende, vermeerderde druk (1989), wat inhoudt dat het zogeheten ‘Greshoff-exemplaar’ in deze druk is verwerkt, dus: de noten van de auteur zelf. In het exemplaar voor zijn vriend Jan Greshoff gaf Du Perron namelijk nauwkeurig aan wat fictief was, en wat een rechtstreekse weergave was van de biografische werkelijkheid.
De roman is opgedragen aan Elisabeth de Roos, zijn vrouw: ‘Jane’ in het boek. Du Perron schreef aan Greshoff dat zijn vrouw nogal gesloten was over haar liefdesleven vóór ze hem had leren kennen en hij kon de gedachte dat zij andere mannen had gehad slecht verdragen. In feite is de hele roman geschreven om voor haar een zo groot mogelijke openheid te creëren, in de hoop dat zij zich andersom ook zou blootgeven.
Jane – in de grond komt alles daarop neer; of liever, waar het mijn verleden betreft (vanaf de tijd toen ik reeds ik was, voorbestemd om tot haar te komen zoals ik het deed) voeren alle wegen van de herinnering tot haar: tot wie werkelijk het brandpunt, de éne grondige verandering in mijn leven betekent; over wie alleen ik zou willen schrijven, als zoiets mogelijk was.
(p. 32)
De roman valt in twee onderdelen uiteen: zijn jeugd in Nederlands-Indië en de huidige tijd (dus: halverwege de jaren dertig) in Parijs. Du Perron getuigt over een bijzonder sterk geheugen te beschikken, en over een krachtige, trefzekere stijl. Het is waanzinnig hoe gedetailleerd hij het interieur van zijn ouderlijk huis weet te beschrijven, discussies met vrienden weergeeft, anekdotes tot leven wekt. Mooi is bijvoorbeeld onderstaande notitie over Menno ter Braak (‘Wijdenes’):
In de taxi neem ik zijn lange gestalte nog eens op; zijn breed en toch puntig gezicht, met de scherpe en arrogante trekken die zich opeens kunnen ontspannen tot een humoristisch msdker met saamgeknepen ogen achter de bril, tintelend als van schuldige pret, en een breed-lachende muil meer dan een mond.
(p. 372)
Het Land van Herkomst is uiteindelijk dan ook geen verslag van het erotische verleden van de hoofdfiguur (waar het wel om was begonnen). Het is het relaas van een geprivilegieerde, maar liefdeloze en gewelddadige jeugd van de auteur. Hij de enige zoon van Franse ouders in een koloniale samenleving, die door ziektes in zijn jeugd lichamelijk zwak is en nauwelijks opleiding geniet. Hij traint zichzelf in het vechten en onderwijst zichzelf. Na lezing van De Drie Musketiers van Alexandere Dumas ontwikkelt hij een grote liefde voor de literatuur. In 1921 vertrekt het gezin naar Europa. Du Perron/ Ducroo gaat (aanvankelijk) als bohemien in Parijs leven en begint te werken aan zijn literaire carrière. Zijn vader pleegt in 1926 zelfmoord en het familiefortuin verdampt na de beurskrach van 1929.
De Europese delen getuigen enerzijds van de worsteling om financieel het hoofd boven water te houden, en anderzijds geven de gesprekken met de intellectuelen die hij in de jaren ’20 en ’30 had leren kennen een fascinerend beeld van het intellectuele milieu in het interbellum. De gesprekken in Het Land van Herkomst draaien voornamelijk om de vraag hoe om te gaan met de grote ideologieën, die in de periode dat het boek werd geschreven op hun hoogtepunt waren, maar waarvan het failliet al wel duidelijk was: het communisme uit Rusland, het kapitalisme uit de Verenigde Staten – en met name het Europese nationaalsocialisme. Aanvankelijk kiest Du Perron voor een onafhankelijke, individuele (en dus neutrale) positie. Uiteindelijk (aan het slot van de roman) sluit hij zich echter aan bij een communistische demonstratie tegen het fascisme.
De slotalinea van de roman is profetisch, als je bedenkt dat Du Perron stierf op 14 mei 1940, op de dag dat Nederland capituleerde, tijdens een bombardement op vliegveld Bergen (nh). Door de stress van de luchtaanval kreeg hij een aanval van angina pectoris (hij had al langer hartproblemen) waar hij later die avond aan overleed, toevalligerwijs ongeveer tegelijkertijd met zijn vriend Menno ter Braak, die zelfmoord pleegde, en aan wie de tekst aan het slot van de roman is gericht:
Je sprak laatst over een bombardement van Parijs: het is inderdaad een vreemd besef dat in minder dan een uur de duitse luchtvloot boven deze stad kan hangen om alles te laten regenen wat doeltreffend lijkt; men mag zich dus wel voorhouden dat gegast of afgebrand worden niet zo’n groot verschil maakt met een einde door leucaemie of angina pectoris. Na alle wroeten zie ik één wijsheid zolang men leeft, te leven volgens de eigen aard en alsof men toch de ruimte vóór zich had, met alle nieuwsgierigheid en hoop waar men nog mee behept is, maar ook met een voldoend quantum pessimisme om ons in één minuut te verzoenen met het einde van alles wat ons leven mogelijk maakte, mogelijk in iedere betekenis. De wijsheid is oud, maar het besef is nieuw.
(p. 540)
Sinds dat werkcollege heb ik Het Land van Herkomst verschillende keren herlezen en het wonderlijke is dat de roman elke keer relevant was. Het boek heeft me op meer manieren gevormd dan ik me bewust ben. Du Perrons intellect, observatievermogen, en geheugen waren zeldzaam scherp en zijn vermogen om alles (zijn liefde, zijn verleden, zijn omgeving, zijn tijd, zijn angst voor de toekomst) onder woorden te brengen was enorm. Bovenstaande passage is niet alleen ijzingwekkend omdat de auteur vooruit lijkt te wijzen naar zijn eigen dood, ze had ook in deze tijd geschreven kunnen zijn. Behalve dus dat de auteur in deze tijd wellicht zou zijn gecanceld – wat in dit geval wel heel zonde zou zijn geweest.
Mooi (1): Jean Fouquet – Madonna omringd door serafijnen en cherubijnen (circa 1450)
Mooi (2): Elliott Smith – From a basement on the hill (2004)
Mooi (3): Herman Gorter – Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid (1930)
Mooi (4): Gustave Courbet – L’Origine du Monde (1866)
Mooi (5): Pablo Picasso – Fille devant un miroir (1932)
Mooi (6): Anne Frank – Het Achterhuis (1947)
Mooi (7): Aaron Kunin – Love Three (2019)
Mooi (8): Barbara Corday en Barbara Avedon – Cagney & Lacey (1981-1988)
Mooi (9): Deborah de Robertis – Miroir de l’origine (2014)
Mooi (10): Chr. J. van Geel – Het Zinrijk (1971)
Mooi (11): Dimitri Shostakovich – 24 Preludes en fuga’s, Op. 87 (1952)
Mooi (12): The Beatles – The White Album (1968)
Mooi (13): Hadewijch – Visioenen (begin 13de eeuw)
Mooi (14): René Girard – La Violence et Le Sacré (1972)
Mooi (15): Claude Monet – Les Nymphéas (1914-1926)
Mooi (16): Alfred Schaffer – Wie was ik (strafregels) (2020)
Mooi (17): Paul van Ostaijen – De Feesten van Angst en Pijn (1918-1921)
Mooi (18): R.E.M. – Up (1998)
Mooi (19): Maya Angelou – I Know Why The Caged Bird Sings (1969)
Mooi (20): Alphonse Osbert – Vision (1892)
Mooi (21): Charlie Chaplin – The Great Dictator (1940)
Mooi (22): Danez Smith – Don’t call us dead (2017)
Mooi (23): Bill Viola – The Greeting (1995)