Mustafa Stitou – Waar is het lam? (2022)
Er zit een onmiddelijkheid in de poëzie van Mustafa Stitou die ik ontzettend bewonder. Het is niet de onmiddelijkheid van de dichter die heel direct weet te verwoorden wat hij voelt of denkt. Stitou schrijft ook niet echt vanuit personages: het zijn eerder afsplitsingen van hemzelf; beter gezegd nog: verschillende versies van hemzelf. In zijn, onlangs met de Johan Polak-prijs bekroonde bundel is de reeks ‘Wie dat daar?’ opgenomen (in deel IV van de bundel). In die reeks spreekt een ‘ik’ tegen een ‘haar’. Wie of wat die ‘haar’ is, wordt niet duidelijk: het is een wezentje, dat aandoenlijk, bijna grappig wordt beschreven, maar ook duister is: ‘Woedt zij, is zij de woede./ Troost zij, zij is de troost.’ In het afsluitende, zestiende korte gedicht bekijkt ‘ze’ als Narcissus haar gezicht in het water (in dit geval een regenplas). ‘Wie dat daar?’, vraagt ‘ik’ en ‘ze’ gebaart ‘gezicht’, gaat in de plas staan en ‘vernietigt/ vrolijk dansend haar evenbeeld’. Een vreemd en licht beangstigend slot van een bijzonder ongemakkelijke reeks. Dat duistere ongemak kenmerkt de bundel.
Maar wat maakt Waar is het lam? precies zo ongemakkelijk? De bundel is geschreven rond Genesis 22, waarin God aan Abraham vraagt zijn zoon Izak te offeren om zijn geloof te bewijzen. Abraham doet braaf wat hem gevraagd wordt, gaat naar de aangewezen plek en maakt de offerplaats in orde. De titel van de bundel is de vraag die Izak stelt als hij zijn vader bezig ziet: ‘En hij zeide: Zie het vuur en het hout; maar waar is het lam tot het brandoffer?’ Abraham maakt zich er met een slim antwoord van af: ‘God zal Zichzelven een lam ten brandoffer voorzien, mijn zoon!’ Pas als Abraham het mes ter hand neemt om zijn zoon te doden, grijpt God in. Via een engel verhindert hij dat Abraham zijn zoon offert en voorziet hij in een ander offer: ‘Want nu weet Ik, dat gij God vrezende zijt, en uw zoon, uw enige, van Mij niet hebt onthouden.’
Izak stelt de vraag in alle onschuld, en vertrouwt zijn vader volkomen. De vraag die God aan Abraham stelt, is onmenselijk en Abrahams reactie is dat ook. Stitou wijst daar in zijn bundel op. In het openingsgedicht transponeert Stitou het Bijbelverhaal naar een droom in de huidige tijd. Daar is het de broer van een niet nader gespecificeerde ‘ze’ die zijn zoon zal offeren door met een blauwe Citroën DS 23 over hem heen te rijden. Maar, stelt de broer zijn zus gerust: ‘[…] ik zal zo over hem heen rijden/ dat hem niets overkomt.’
Waar is het lam? is een kaleidoscopische bundel, een mozaïek waarin het verhaal over de man die zijn zoon wil offeren om zijn geloof te bewijzen vanuit de meest uiteenlopende perspectieven wordt verteld, en waarbij God, mens en (offer)dier steeds van plaats lijken te wisselen. Het ongemak van de bundel bestaat deels uit de extreme lichamelijkheid van het offerdier, die de hulpeloosheid van het dier benadrukt: ‘Bevoel gerust de vacht/ op zijn rug en billen’, en: ‘(mijn galblaas gaat/ de kliko in evenals mijn penis).’
Om ons op te vrolijken
viste grootvader de longen
van het offerdier uit het teiltje
met de organen,
bracht de luchtpijp naar
zijn mond en blies:
de longen zetten uit
alsof ze ademhaalden.
De hulpeloosheid van het offerdier wordt menselijk in het gedicht waarin de zoon (‘je’) wordt besneden. Aangrijpend is de hulpeloosheid van het jongetje, dat het ritueel moet ondergaan:
[…] een schim in het wit
zwaait met snoep, er wordt gelachen,
je naam wordt geroepen, gelokt word je
en gegrepen, als je tegenstribbelt is het
uit, het spel. Je blèrt en blèrt en je vader,
hoorde je terloops decennia later, durfde
je niet vast te houden, verliet de kamer,
een bange Abraham […]
Hulpeloos zijn ook de goden, die in de reeks ‘Pantheon’ worden gestalkt, vastgebonden, geslagen, uitgelachen – of ze lopen wrokkig met een spijkerbom in een sporttas de kerstmarkt op. Het is méér dan een techniek om te laten zien dat het menselijke in de kern goddelijk is, en andersom het goddelijke in de kern menselijk. Er zit een grondeloze vergeefsheid in Stitou’s grimmige humor.
Het Bijbelverhaal over Abraham en Izak gaat over de vader-zoon-verhouding. In de bundel is op een aantal plaatsen de zoon (en het offerdier) de ‘ik’, maar de vraag of Stitou het hier over de relatie met zijn eigen vader heeft, is uiteindelijk niet zo relevant. Van belang is de bereidheid van de vader zijn zoon te offeren, ten gunste van een idee. In het slotgedicht, ‘Mosque shaped alarm clock’ staat ineens de moeder centraal, waar een genuanceerd, maar sterk statement over het geloof, de moeder én de vader mee wordt gemaakt:
Gebaard heeft ze je, opgevoed, een vreemde zien worden,
maar losgelaten nooit en jij haar evenmin; ongeduldig
blijf je wachten, kinderlijk verongelijkt, haar onverdeelde
aandacht wil je, overtuigd dat dood is dood.
Waar is het lam? is virtuoos in de behandeling van dit specifieke Bijbelverhaal en religie in het algemeen, het denken daarover en de integratie van het historische denken over deze verhalen en principes. Maar tegelijk, en daarom is deze bundel zo waanzinnig mooi, zit het hele wezen van de dichter in deze bundel. Lichaam en geest.
Mooi (1): Jean Fouquet – Madonna omringd door serafijnen en cherubijnen (circa 1450)
Mooi (2): Elliott Smith – From a basement on the hill (2004)
Mooi (3): Herman Gorter – Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid (1930)
Mooi (4): Gustave Courbet – L’Origine du Monde (1866)
Mooi (5): Pablo Picasso – Fille devant un miroir (1932)
Mooi (6): Anne Frank – Het Achterhuis (1947)
Mooi (7): Aaron Kunin – Love Three (2019)
Mooi (8): Barbara Corday en Barbara Avedon – Cagney & Lacey (1981-1988)
Mooi (9): Deborah de Robertis – Miroir de l’origine (2014)
Mooi (10): Chr. J. van Geel – Het Zinrijk (1971)
Mooi (11): Dimitri Shostakovich – 24 Preludes en fuga’s, Op. 87 (1952)
Mooi (12): The Beatles – The White Album (1968)
Mooi (13): Hadewijch – Visioenen (begin 13de eeuw)
Mooi (14): René Girard – La Violence et Le Sacré (1972)
Mooi (15): Claude Monet – Les Nymphéas (1914-1926)
Mooi (16): Alfred Schaffer – Wie was ik (strafregels) (2020)
Mooi (17): Paul van Ostaijen – De Feesten van Angst en Pijn (1918-1921)
Mooi (18): R.E.M. – Up (1998)
Mooi (19): Maya Angelou – I Know Why The Caged Bird Sings (1969)
Mooi (20): Alphonse Osbert – Vision (1892)
Mooi (21): Charlie Chaplin – The Great Dictator (1940)
Mooi (22): Danez Smith – Don’t call us dead (2017)
Mooi (23): Bill Viola – The Greeting (1995)
Mooi (24): E. du Perron – Het Land van Herkomst (1935)